Livokʼ ta 10 yuʼun disiembre ta 1936 ta jteklum Wichita (Kansas, Estados Unidos). Oy oxvoʼ jchiʼiltak ta vokʼel, voʼon bankilalun. Jaʼik yajtuneltak Jeova li jtot jmeʼe xchiʼuk tukʼ yakʼoj sbaik. William sbi li jtote yan li jmeʼe Jean sbi. Tun ta siervo de compañia li jtote, ti jaʼ toʼox jech sbiik li jbabe yuʼun moletike. Li jmeʼe jaʼ chanubtasat ta Vivlia yuʼun li jyaya ti Emma Wagner sbie. Toj ep krixchanoetik la xchanubtas ta Vivlia li jyayae. Jun ti buchʼu la xchanubtase jaʼ li Gertrude Steele, ti tun ta misionera ta Puerto Ricoe. * Jaʼ yuʼun toj ep buchʼutik xuʼ jchanbe slekil talelalik.

Xvul to ta jol ti ay jcholkutik mantal xchiʼuk jtot ta jun savado ta mal kʼakʼale. Voʼob toʼox jabilal. Yakal chkakʼbekutik jxanviletik Li Jkʼel osil ta toyole xchiʼuk li revista Consolación ti ¡Despertad! sbi avie. Li vaʼ orae jaʼo stikʼoj lek sba ta Xchibal Mukʼta Paskʼop li jlumalkutike. Pe muʼyuk la stikʼ sba ta politika li jtote. Kʼalal yakal ta jcholkutik mantal xchiʼuk li jtote, te nopaj tal jun doktor, chyakub. Chopol kʼusitik lik yal ta stojolal li jtote, yuʼun laj yal ti jecheʼ la tspak skʼoplal ti muʼyuk chbat ta paskʼope. Nopaj tajek ta stojolal li jtote xchiʼuk xi laj yal kʼalal skʼelojbe lek sate: «¡¿Kʼu yuʼun mu xatʼanbun jmojuk, jxiʼel vinik?!». Lixiʼ tajek yuʼun, pe li jtote jun-o yoʼonton laj yakʼbe krixchanoetik li revistaetike. Ta skoj taje jaʼ mas laj kichʼ-o ta mukʼ li jtote. Vaʼun te tal jun soltaro, kʼalal laj yil li jyakubele laj yapta tal xchiʼuk xi laj yale: «¡Mu jecheʼuk te akʼeloj li jxiʼel vinik liʼe!». Pe li soltaroe laj yakʼ venta ti chyakub li vinike. Jaʼ yuʼun xi laj yale: «¡Batan ta ana!». Vaʼun jmoj bat xchaʼvoʼalik. La jtojbe ta vokol Jeova ti laj yakʼbe yip yoʼonton li jtote. Oy chib jlokalkutik sventa slokʼobil jolal, jaʼ te chkʼot yakʼ ta lokʼel sjol li doktor taje.

Kʼalal vaxakib xa ox jabilale, la xchonik jnakutik li jtot jmeʼe xchiʼuk ti bu tslokʼik jolale. Vaʼun la spasik jpʼej uni na ti oy syantailtake. Te une libatkutik ta naklej ti bu chtun mas jcholmantaletike, te ta stsʼel jteklum Grand Junction (Colorado). Te chtunik ta prekursor li jtot jmeʼe, ch-abtejik jayibuk ora ta osiltik xchiʼuk tstsʼunik uni chonbolometik. Koliyal ti akʼbatik  bendision yuʼun Jeovae xchiʼuk ti chakʼbeik tajek yipale, lik ayanuk jun tsobobbail li ta lum taje. Li ta 20 yuʼun junio ta 1948, li jtote te laj yakʼ kichʼ voʼ ta ukʼum xchiʼuk yan krixchanoetik ti kʼot ta yoʼontonik li kʼusi chakʼ ta chanel Vivliae. Te laj yichʼ voʼ li Billie Nichols xchiʼuk li yajnile. Ta mas tsʼakale, lik tunikuk ta jkʼelvanej ta sirkuito, jaʼ jech tunik li skerem xchiʼuk yajnile.

Oy lek kamigotakutik ti yakʼojbeik yipal chtunik ta stojolal li Jeovae. Jech kʼuchaʼal liʼe, lek tajek jkʼoponkutik li yutsʼ yalal Steele: jaʼ li Don xchiʼuk Earlene, li Dave xchiʼuk Juliae xchiʼuk li Si xchiʼuk Marthae. Batsʼi toj lek xkaʼikutik yalbel skʼoplal li kʼusi chal Vivliae. Toj ep kʼusi la jchan yuʼunik ta skoj ti toj lek stalelalike. Te la jchan ti jaʼ to ta jtabetik lek sbalil jkuxlejaltik xchiʼuk ti xijmuyubaj noʼox mi jaʼ baʼyel chkakʼ ta jkuxlejaltik li Ajvalilal yuʼun Diose.

Kʼalal balunlajuneb xa ox jabilale, oy jun kamigokutik ti Bud Hasty sbie, xi laj yalbune: «Bat tunkutik ta prekursor ta sural Estados Unidos». Libatkutik onoʼox un. Laje laj yalbunkutik li jkʼelvanej ta sirkuito ti akʼo xibatkutik ta Ruston (Luisiana). Li ta lum taje oy jayvoʼuk stestigotak Jeova ti chibajemike. Xi laj yalbunkutik li jkʼelvanej ta sirkuitoe: «Etʼesik jujun xemana li tsobajele, manchuk mi muʼyuk buchʼu xkʼot». Jaʼ yuʼun, la jsaʼkutik bu xuʼ jtsob jbakutik xchiʼuk la jmeltsankutik lek. Ta slikebale kʼajomal noʼox chaʼvoʼunkutik ti chikʼotkutik ta tsobajele, jaʼ yuʼun ta jel jbakutik sventa xketʼeskutik li mantale. Jun buchʼu tsjakʼ tal xchiʼuk jun buchʼu tstakʼ kuʼunkutik. Mi skʼan etʼesel junuk demostrasione, chimuy jchaʼvoʼalkutik ta plataforma, ¡akʼo mi muʼyuk buchʼu te! Jaʼ to kilkutike, lik taluk ta tsobajel jun ermana ti oy xa sjabilale. Lik talikuk ta tsobajel jayvoʼuk estudioetik xtok xchiʼuk yan stestigotak Jeova ti chibajemik ta mantale. Vaʼun mu ta sjaliluke, pas ta jun tsobobbail.

Jun kʼakʼale la jchiʼinkutik ta loʼil jun pastor ta relijion protestante xchiʼuk li Bude. Oy kʼusitik la sjakʼbunkutik xchiʼuk laj yalbe skʼoplal jayibuk tekstoetik ta Vivlia ti muʼyuk bu kabinojbe skʼoplale. Chopol tajek laj kaʼi xchiʼuk lik jnopbe lek skʼoplal li kʼusi jchʼunoje. Jun xemana lek la jchanbe skʼoplal li kʼusi la sjakʼ pastore, naxik xa akʼobal chlaj koʼonton ta xchanel. Taje jaʼ la skoltaun sventa masuk to lek xkil jba xchiʼuk li Jeovae xchiʼuk oy tajek ta koʼonton ti jchiʼin ta loʼil yan velta junuk pastore.

Kʼalal mu toʼox jaluk yechʼel taje, laj yalbun li jkʼelvanej ta sirkuito ti akʼo xibat ta jteklum El Dorado (Arkansas). Yuʼun oy jun tsobobbail ti tskʼanik tajek koltaele. Ti kʼu sjalil te oyune, li-ay jaykojuk li ta ofisina sventa servisio militar ta Coloradoe. Jun veltae ay xchiʼinikun jayvoʼ prekursoretik, pe jaʼo lilajkutik ta choke ta Texas. Solel lilijem kom li jkaroe. La jkʼoponkutik jun ermano, vaʼun laj yikʼunkutik batel ta sna xchiʼuk ta tsobajel. Laj  yalik ta tsobajel ti oy kʼusi tsots la jnuptankutike, jaʼ yuʼun ta slekil yoʼonton laj yakʼbunkutik jutuk takʼin li ermanoetike. Jech xtok, li ermano ti laj yikʼunkutik batel ta snae la xchon ta 25 dolar li jkaroe.

Oy buchʼu laj yikʼunkutik batel ta Wichita. Jaʼ te nakal jun ermano ti McCartney sbie, chtun ta prekursor regular xchiʼuk jaʼ onoʼox kamigokutik li ermano taje. Oy chaʼvoʼ skeremotak ti vachetike, Frank xchiʼuk Francis sbi. Jaʼ kamigotak-o xchaʼvoʼalik li vachetik taje. Jaʼ la xchonbeikun jkot spokoʼ karoik ta 25 dolar, jaʼ jech yepal la jtoj ti kʼu yepal la stojik li jkaro ti laj ta chokee. Jaʼ to te laj kakʼ lek venta ti ta onoʼox xakʼbutik Jeova li kʼusi chtun kuʼuntik mi jaʼ baʼyel chkakʼ ta jkuxlejaltik li Ajvalilal yuʼune. Kʼalal jaʼo te oyun li ta lum taje, te laj yakʼik kojtikin jun kʼupil sba ermana ti Bethel Crane sbie. Li smeʼe Ruth sbi xchiʼuk xmuyubaj noʼox ti jaʼ stestigo Jeova ta Wellington (Kansas). Li ermana Ruthe jech-o tun ta prekursora kʼalal yichʼoj xa ox 90 jabile. Kʼalal mu toʼox chlokʼ jun jabil xkojtikin jbakutik xchiʼuk li Bethele, linupunkutik ta sjabilal 1958. Vaʼun bat tunkunkutik ta prekursor regular ta jun lum ti El Dorado sbie.

Li kʼusi oy ta koʼontonkutike jaʼ ti jchanbekutik stalelal li ermanoetik ti laj kojtikin ta jbikʼtalkutike. Jaʼ yuʼun, la jnopkutik ti ta jpaskutik kʼusiuk abtelal xakʼbunkutik li s-organisasion Jeovae. Baʼyuke laj kichʼkutik takel batel ta Walnut Ridge (Arkansas) sventa te xitunkutik ta prekursor espesial. Pe li ta sjabilal 1962 oy kʼusi toj labal sba li-akʼbat jpaskutik. Litakatkutik ta ikʼel sventa xibatkutik li ta Chanob vun ta Galaad numero 37. Ximuyubajkutik tajek kʼalal laj kaʼikutik ti chbat ta chanun ek li ermano Don Steele. Kʼalal lilokʼkutik ta chanun xchiʼuk li Bethele, litakatkutik batel ta Nairobi, ti jaʼ skapitalil Keniae. Chopol tajek laj kaʼikutik kʼalal lilokʼkutik batel ta Nueva Yorke, pe li kʼusi la spat koʼontonkutike jaʼ ti te xa chmalavanik ta syaleb avion li ermanoetik ta Nairobie.

Toj kʼupil sba laj kilkutik li Keniae xchiʼuk li cholmantal tee. Li buchʼutik baʼyel laj kakʼbekutik chanubtasel ta Vivliae xchiʼuk ti lek laj yaʼiike, jaʼ li Chris xchiʼuk Mary Kanaiyae. Jech-o yakal chtunik ta tsʼakal ora te ta Kenia. * Ta yan jabile litakatkutik batel ta Kampala, ti jaʼ skapitalil Ugandae. Voʼonkutik baʼyel lik tunkunkutik ta misioneroal li ta lum taje. Toj echʼ xa noʼox lek li vaʼ orae, yuʼun naka jaʼ ti buchʼutik tskʼan chchanik li kʼusi melel ta Vivliae. Ep onoʼox buchʼutik ti ochik ta stestigo Jeovae. Pe kʼalal te xa ox van oxibuk jabil xchiʼuk oʼlol te chitunkutik ta Africae, lisutkutik talel ta Estados Unidos yuʼun la xchiʼin yol li kajnile. Mas toj kʼux laj kaʼikutik kʼalal laj kiktakutik li Africae, jaʼ mu sta ti kʼalal laj kiktakutik li Nueva Yorke. Yuʼun jkʼanojkutik tajek li krixchanoetik ta Africae xchiʼuk oy ta koʼontonkutik chisutkutik te.

Te libatkutik ta naklej ta smaleb Kʼakʼal ta Colorado ti jaʼ te nakal li jtot jmeʼe. Laje vokʼ li sba jtsebkutik ti Kimberli laj kakʼbekutik sbie. Kʼalal lokʼ xa ox jun jabil xchiʼuk voʼob ue, vokʼ yan jtsebkutik xtok ti Stephani sbie. Laj kakʼ ta koʼontonkutik ti lekuk jtsʼiteskutike. Jaʼ yuʼun, laj kakʼbekutik yipal ta xchanubtasel lek ta Vivlia xchaʼvoʼal li jtsebkutik ti toj alakʼik yuni bae. Ta skoj ti jnaʼojkutik ti toj echʼem chkoltavan mi lek jtalelal chkakʼkutik ta ilel ta stojolal li kalab jnichʼnabkutike, laj kakʼbekutik yipal ta xchanbel slekil talelal li yan ermanoetike. Akʼo mi jech, bakʼintike maʼuk chchan jtalelaltik li kalab jnichʼnabtike, jech kʼuchaʼal la spas jun kitsʼin xchiʼuk jun kixlele. Yuʼun la stenik komel Jeova li stukike. Pe jpatoj koʼonton ti tsutik tal ta jun kʼakʼale, ti jaʼuk  xchanbeik stalelal li ermanoetik ti toj lek stalelal laj kilkutik ta jbikʼtalkutike.

La jkʼupinkutik tajek ti kʼu sjalil la jtsʼiteskutik li jtsebetakutike, ep kʼusitik jmoj la jpaskutik xchiʼukik. Te nopol linakikutik ta jteklum Aspen (Colorado). Oy bu xuʼ xitajinkutik ta yelo te (esquiar), vaʼun la jchankutik lek li tajimol taje. Jaʼ yuʼun kʼalal chibatkutik ta tajimole, jaʼo te ta jchiʼinkutik ta loʼil li kalab jnichʼnabkutike. Jech xtok, toj lek xkaʼikutik ti xilokʼkutik batel ta osiltik sventa te xivaykutike, kʼupil tajek sba chkaʼikutik ti chiloʼilajkutik kʼalal jaʼo te chikʼatinkutike. Manchuk mi bikʼitik to li jtsebetike, xi tsjakʼike: «¿Kʼusi ta jpaskutik mi oy xa ox jabilalkutike?» xchiʼuk «¿Buchʼu chinupunkutik xchiʼuk?». Laj kakʼbekutik yipal xchanubtasel sventa skʼan ta sjunul yoʼontonik li Jeovae. Jech xtok, laj kalbekutik ti akʼo xakʼ ta yoʼonton xtunik ta tsʼakal ora ta stojolal li Jeovae xchiʼuk ti jaʼuk xnupunik xchiʼuk li buchʼu jmoj kʼusi oy ta yoʼontonik xchiʼukike. Maʼuk noʼox, yuʼun laj kalbekutik xtok ti skʼan smala sta sjabilalike. Xi nopem xkaʼi chkalbekutike: «Jaʼ lek malao xataik 23 ajabilalik sventa xanupunik».

Li voʼon xchiʼuk Bethele jaʼ la jchanbekutik stalelal li jtot jmeʼkutike. Jaʼ yuʼun laj kakʼbekutik yipal ta yikʼel batel ta tsobajel xchiʼuk ta cholmantal li kalab jnichʼnabkutike. Toj lek xkaʼi xkikʼkutik tal ta jnakutik li ermanoetik ti chtunik ta tsʼakal orae xchiʼuk ti te xvayike. Jech xtok, toj lek xkaʼi xkalbekutik skʼoplal ti la jkʼupinkutik tajek li cholmantal kʼalal litunkutik ta misioneroale. Oy ta koʼontonkutik ti xkikʼkutik batel ta África li kuni tsebetakutike xchiʼuk oy tajek ta yoʼonton chbatik ek.

Muʼyuk bu la jkechankutik xchanel li Jvivliakutik ta utsʼ alalile. La jchankutik kʼusi xuʼ xalik li jtsebetakutik kʼalal oy kʼusitik chjakʼbatik ta eskuelae. Lek tajek xaʼiik xchanel ek, yuʼun jaʼ ch-ayan-o mas yip yoʼonton chaʼiik. Pe kʼalal chʼiik xa ox talele oy bakʼintik ti mu xa ox skʼan xchanik Vivlia ta utsʼ alalile. Oy jun veltae chibaj koʼonton yuʼunik, xi laj kalbeike: «Muʼyuk bu ta jchan Jvivliatik, batan ta akuartoik». Labal to sba laj yaʼiik. Likik ta okʼel, vaʼun laj yalik ti tskʼan chchanike. Te laj kakʼkutik venta ti oy sbalil ti ta jkoltakutik sventa tsotsuk skʼoplal xilik li kʼusi chakʼ ta chanel Jeovae. Ta mas tsʼakale, toj ep sbalil laj yilik li xchanel Vivlia ta utsʼ alalile. Yuʼun chalik li kʼusi oy ta yoʼontonike xchiʼuk ti kʼusi tsnopike. Bakʼintike chalik ti oy la kʼusitik muʼyuk lek chaʼiik li kʼusi chakʼ ta chanel Vivliae. Manchuk mi tsots laj kaʼikutik, jaʼ la skoltaunkutik yoʼ xkakʼkutik venta kʼusi tsnopik ta melel. Chirasonajkutik xchiʼukik, vaʼun chkʼot ta yoʼontonik li kʼusi chal Jeovae.

Toj anil echʼ ti jayib jabil la jtsʼites li kalab jnichʼnabkutike. Koliyal li koltaeletik xchiʼuk li beiltasel chakʼ li s-organisasion Jeovae, la jchanubtaskutik lek ta sventa li Jeovae. Ximuyubajkutik tajek ti lik tunikuk ta prekursora regular kʼalal lokʼik ta sekundariae xchiʼuk ti la xchanik jtosuk abtelal sventa smakʼlin-o sbaike. Bat tunikuk ta Cleveland (Tennessee) xchiʼuk chaʼvoʼ ermanaetik, yuʼun chtun tajek jcholmantaletik te. Vaʼun lik tunkunkutik ta prekursor ek. Koliyal ti jech la jpaskutike, lik tunkunkutik ta xkʼexol jkʼelvanej ta sirkuito xchiʼuk lik jkolta jbakutik ta asambleaetik.

Pe kʼalal mu toʼox chbat tunikuk ta Tennessee li jtsebetike, ayik ta Londres (Inglaterra) xchiʼuk ayik ta Betel. Li Stephanie te laj yojtikin jun betelita ti Paul Norton sbie, pe balunlajuneb toʼox sjabilal li jtsebe. Ayik ta Inglaterra yan velta, vaʼun te laj yojtikin jun betelita ek li Kimberlie, Brian Llewellyn sbi. Li ermano taje jmoj ch-abtejik xchiʼuk li Paule. Kʼalal 23 xa ox sjabilal li Stephanie nupun xchiʼuk li Paule. Jun jabil ta mas tsʼakale, nupun xchiʼuk Brian li Kimberlie, 25 xa ox sjabilal. Xchaʼvoʼalik jaʼ to nupunik kʼalal mas xa ox ta 23 sjabilalike. Ximuyubajkutik tajek yuʼun li snup xchiʼil la stʼujike.

Ti kʼusi la koltaatik li jtsebetakutik sventa jaʼuk saʼik «baʼyel [...] li Ajvalilal yuʼun [Diose]», jaʼ la ti kʼu yelan laj kakʼ ta ilel jtalelalkutike xchiʼuk li stalelal smukʼtot syayaike, manchuk mi xil svokolik ta takʼin (Mat. 6:33). Li ta avril ta 1998, laj yichʼik takel ta ikʼel li Paul xchiʼuk Stephani sventa xbatik li ta Chanob vun ta Galaad numero 105, laje takatik batel ta Malaui ta África. Jaʼ jech ek, takatik ta ikʼel li Brian xchiʼuk Kimberli sventa xtunik ta Betel ta Londres. Ta mas tsʼakale, te takatik batel ta Betel ta Malaui. Ximuyubajkutik tajek, yuʼun lek tstunes xkuxlejalik li jtsebetakutike.

Li ta 2001 jaʼo la skʼoponun tal li ermano Marais kʼuchaʼal laj kal ta slikebale. Li ermano Maraise jaʼ oy ta sba skʼelel li Departamento sventa Skoltael li Jelubtasej Kʼopetike. Laj yalbun ti yakal chchapanik jun kurso li ermanoetik ti jmoj ch-abtejik xchiʼuke, sventa skoltaik li jelubtasej kʼopetik ta spʼejel Balumil yoʼ xaʼibeik lek smelolal li kʼusi tsjelubtasik ta skʼopike. Akʼo mi 64 xa ox jabilal, oy  ta yoʼonton chchanubtasikun sventa xkakʼ li kurso taj eke. Laj kalbekutik Jeova li kʼusi li-albatkutike xchiʼuk laj kalbe jmeʼkutik sventa skoltaunkutik. Akʼo mi oy xa sjabilalik xchiʼuk ti muʼyuk xa ta jkoltakutik mi libatkutike, «batanik» xiyutkutik. Jaʼ yuʼun likʼopoj batel ta Patterson sventa xkalkutik batel ti oy ta koʼontonkutik ta jpaskutik li abtelal ti toj tsots skʼoplal taje.

Pe jaʼo laj yaʼi ti ip ta kanser li jmeʼe. Jaʼ yuʼun, la jchiʼin ta loʼil xchiʼuk laj kalbe ti jaʼ lek muʼyuk chibatkutike, yoʼ jkolta jbakutik ta xchabiel. Pe xi laj yalbunkutik li jmeʼe: «Moʼoj, yuʼun mas to chopol chkaʼi jba mi muʼyuk xabatike». Jaʼ jech laj yalbunkutik ek li kixlel ti Linda sbie. Jaʼ yuʼun libatkutik li ta Smeʼ Chanubtasel yuʼun Watchtower ta Pattersone. Jchaʼvoʼalkutik la jtojbekutik tajek ta vokol ti oy ta yoʼonton jech tspasik ta jtojolalkutike. Jaʼ jech la jtojbekutik ta vokol ek li ermanoetik ti te noʼox nopol oyike, yuʼun toj ep koltavanik. Kʼalal jun toʼox kʼakʼal jkʼotelkutik ta Pattersone, la skʼoponunkutik tal li Lindae, sventa xalbunkutik ti cham li jmeʼkutike. Jech onoʼox kʼuchaʼal laj yalbunkutik li jmeʼe, muʼyuk xbat jkʼelkutik. Jaʼ laj kakʼ ta koʼontonkutik spasel li abtelal li-akʼbatkutike.

Ximuyubajkutik tajek kʼalal laj kaʼikutik ti jaʼ te baʼyel chbat kakʼkutik kurso li ta Betel ta Malauie, ti jaʼ te chtun xchiʼuk smalalik li jtsebetike. Xkuxet tajek koʼontonkutik ti jmoj oyunkutik yan veltae. Laje laj kakʼkutik kurso ta Zimbabue xchiʼuk ta Zambia. Kʼalal oy xa ox ta oxib jabil xchiʼuk oʼlol chkakʼkutik kursoe, laj kichʼkutik albel ti akʼo xisutkutik batel ta Malauie. Jaʼ te la jkolta jbakutik ta stsʼibabel sloʼil xkuxlejal li ermanoetik ti laj yichʼik kontrainel ta skoj ti muʼyuk la stikʼ sbaik ta politikae. *

Kʼalal lilokʼkutik tal yan velta ta África ta 2005, chopol tajek laj kaʼikutik. Lisut ta jnakutik ta Basalt (Colorado). Jaʼ te chitunkutik-o ta prekursor xchiʼuk li Bethele. Li Brian xchiʼuk Kimberlie te talik ta naklej ta xokon jnakutik ta 2006, sventa stsʼitesik li chaʼvoʼ stsebetik ti Mackenzie xchiʼuk Elizabeth sbie. Yan li Paul xchiʼuk Stephanie te chtunik-o ta Malaui, yakal chtun ta Komite sventa Betel li Paule. Jutuk xa mu 80 jabilal xchiʼuk ximuyubaj tajek kʼalal chkil ti jaʼ xa tspasik junantik kerem tsebetik li kabtel la jpase, ti la jchiʼinik toʼox ta abtele. Sventa lekuk kʼusi xkʼot ta pasel ta stojolal li kalab jnichʼnabkutike xchiʼuk li jmamobtakutike, kakʼojbekutik yipal sventa jchanbekutik slekil talelal li yajtsʼaklomtak Kristoe, jaʼ yuʼun ximuyubajkutik tajek.