LIVOKʼ ta 1923 ta Hemsworth ta jun lum Yorkshire (Inglaterra). Kʼalal baluneb toʼox jabilale, li jtote chopol tajek chil li kʼusi tspas li jnitvanejetik ta relijione; jech oxal la saʼ livroetik ti chalbe skʼoplal kʼusi tspasik ta melel li jecheʼ relijione xchiʼuk toj labal sba laj yil li kʼusi la xchane. Kʼalal echʼ jun chib jabile tal ta jnakutik jun ermano ti Bob Atkinson sbie, laj yakʼ kaʼikutik ta gramofono jun mantal ti laj yal li ermano Rutherforde. Jaʼ te laj kakʼkutik venta ti jaʼ te likem talel ti bu la spasik li livroetik taje. Li jtot jmeʼe laj yalbeik ti akʼo kʼotuk ta veʼel jujun akʼobale, taje jaʼ sventa stakʼbunkutik li kʼusitik ta jakʼkutike. Laj yalbunkutik ti xibatkutik ta tsobajeletik ta sna jun ermano ti oy jayibuk kilometro xkome. Libatkutik noʼox li ta tsobajeletike, vaʼun laj yichʼ pasel jun uni bikʼit tsobobbail li ta Hemsworthe. Ta mas tsʼakale, lik kakʼbekutik xchʼamun jnakutik li ermanoetik ti chtunik ta siervos de zona (jkʼelvanejetik ta sirkuito) xchiʼuk chkikʼkutik ta veʼel li prekursoretike. Lek tajek kʼusitik la jchan ti jaʼ la jchiʼinkutik li ermanoetik taje.

Li kutsʼ kalale likem xa ox spas spʼolmalik, pe li jtote xi laj yalbe li jbankile: «Mi chakʼan chatun ta prekursore, chkiktatik li jpʼolmaltike». Jaʼ yuʼun li Bobe kʼot ta nopel yuʼun ti chlokʼ batel li ta jnakutik kʼalal 21 jabil yichʼoje sventa xbat tunuk ta prekursor. Kʼalal echʼ chib jabile, li-och ta prekursora ek kʼalal 16 xa ox jabilale. Jutuk mu skotoluk velta jtuk ta jcholmantal li ta xokol kʼakʼale; chkichʼ batel li gramofonoe xchiʼuk li tarjetaetik sventa xcholobil mantale. Pe li Jeovae laj yakʼbun bendision kʼalal lik jchanubtas ta Vivlia jun krixchano ti anil noʼox chʼi ta mantale, ta mas tsʼakale la xchʼamik kʼusi melel li yan yutsʼ yalaltake. Jun jabil ta mas tsʼakale, laj kichʼ akʼbel li abtelal ta prekursora espesiale xchiʼuk jaʼ la jchiʼin ta cholmantal li Mary Henshalle. La stakunkutik batel ta jun yosilal cholmantal ti muʼyuk buchʼu chchol mantal tee, jaʼ li ta smunisipioal Cheshiree.

Taje jaʼo yakal li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, ti laj kichʼkutik albel ti jkoltakutik li soltaroetike. Kalojkutike muʼyuk chalbunkutik snail chapanobbail ti xibatkutik ta paskʼop ta skoj ti chitunkutik ta prekursor espesiale, yuʼun li yantik jnitvanejetik ta relijione muʼyuk x-albat ti xbatik ta paskʼope. Pe mu jechuk kʼot ta jtojolal li voʼone yuʼun la stikʼikun ta chukel 31 kʼakʼal. Jun jabil ta mas tsʼakale, kʼalal 19  xa ox jabilale, la jtsak jbi kʼuchaʼal li buchʼutik muʼyuk tspasik li kʼusi mu x-akʼbat spas sjol yoʼontonike. Li-ay ta chapanel chib velta, pe muʼyuk stikʼikun ta chukel xchibal velta. Skotol ora laj kaʼi ti jaʼ stsakojbun jkʼob li Jeovae, yuʼun jaʼ la skoltaun xchiʼuk la stsatsubtasun ta xchʼul espiritu (Is. 41:10, 13).

Li ta 1946 laj kojtikin li Arthur Matthews ti naka toʼox lokʼ ta chukele, yuʼun la xchukik oxib u ta skoj ti mu skʼan xbat ta paskʼope. Li Arthure te bat tunuk ek li ta Hemsworthe, yuʼun jaʼ te chtun ta prekursor espesial li xchiʼil ta vokʼel ti Dennis sbie. Chanubtasat ta mantal yuʼun stotik kʼalal bikʼitik toʼoxe xchiʼuk laj yichʼik voʼ kʼalal chex keremik xae. Pe kʼalal muʼyuk toʼox jal skʼotel ta Hemsworth li Arthure, laj yichʼ takel batel ta Irlanda li Dennise. Li jtot jmeʼe laj yalbeik Arthur ti akʼo te xbat ta naklej li ta jnakutike, yuʼun laj yilik ti jaʼ jun prekursor ti toj lek x-abteje xchiʼuk laj yilik ti toj lek ti kʼu yelan stalelale. Kʼalal chikʼot ta vulaʼale, li Arthur xchiʼuk voʼone chkalkutik ti ta jsukʼkutik li platoetike. Ta mas tsʼakale la jtakbe jbakutik karta. Akʼo mi laj yichʼ chukel oxib u mas li ta 1948, linupunkutik ta enero ta 1949. Li kʼusi ta jkʼankutike jaʼ ti xitunkutik batel ta tsʼakal orae. Ta jkʼuxubinkutik tajek li jtakʼinkutike xchiʼuk kʼalal xokolunkutike chi-abtejkutik ta stulel sat teʼetik. Ta skoj ti la skoltaunkutik li Jeovae, litunkutik-o ta prekursor.

Jun jabil ta mas tsʼakale, laj kichʼkutik takel ta ikʼel sventa xbat tunkunkutik ta Irlanda del Norte. Libatkutik ta Armagh, ta tsʼakale ta Newry, ti jutuk mu skotolikuk jaʼik jkatolikoetike. Chopol tajek chilik relijionetik li tee, jaʼ yuʼun skʼan kichʼojuk noʼox jpʼijilkutik kʼalal ta jcholkutik mantale. Li tsobajeletike te chichʼ pasel ta sna jun nupultsʼakal ti jaʼik jchʼunolajeletik ti te van 16 kilometro xil jnakutike. Vaxakvoʼ chikʼotkutik, ta lumtik chivaykutik kʼalal te chikomkutike, pe li ta jujun sobe mu tajek li jveʼelkutike. Ximuyubaj tajek chkaʼi ti oy xa ep ermanoetik li ta Irlanda avie.

Li jbankil xchiʼuk yajnil ti Lottie sbie prekursor espesialetik xa ox li ta Irlanda del Nortee. Jmoj libatkutik ta asamblea ta distrito ta 1952 ta Belfast. Li ta sna ermano ti laj yakʼ jvayebkutike te oy ek li ermano Pryce Hughes ti jaʼ sbainoj skʼelel Betel ta Gran Bretaña li vaʼ kʼakʼale. Ta jun akʼobale, yakalunkutik sloʼiltabel skʼoplal li foyeto El camino de Dios es el de amor ti jaʼ to laj yichʼ lokʼesel sventa li j-irlandaetike. Li ermano Hughese laj yal ti mu toj kʼunuk ta cholbel mantal li jkatolikoetik ti te nakalik ta Irlandae, yuʼun tsnutsik lokʼel li ermanoetik ti bu nakalike xchiʼuk li paleetike tstijbeik yoʼonton krixchanoetik ti jechuk spasike. Ta tsʼakale xi laj yale: «Chtun kuʼuntik nupultsʼakaletik ti oyuk skaroik xchiʼuk ti tskʼan chtunik ta jun kampanya sventa xbat spukik li foyeto ta sjunul li mukʼta lume». * Li kʼusi laj jtakʼbekutike jaʼ li kʼusi laj kal ta slikebale: «¡Voʼon chibatkutik!».

Li prekursoretik ta Dubline xuʼ onoʼox te xkomik ta sna jun ermana ti Rutland sbie xchiʼuk ti «meʼ» xutike. Li ermana taje jal tajek jech-o tukʼ tun ta stojolal li Jeovae. Te linakikutik kʼuk sjalil xchiʼuk la jchonkutik jlom li kʼusitik kuʼunkutike. Ta tsʼakale la jnop la jmankutik  jkot jkarokutik, jaʼ yuʼun sventa xbat jmankutik tale la jtsin jbakutik batel chanvoʼ ta jun moto ti oy yuni karoal ta xokon ti jaʼ yuʼun li Bobe. La jtakutik jkot ti pokoʼ xa jutuke, pe ti lek toe. Li buchʼu la xchonbunkute laj kalbekutik ti akʼo xbat yakʼbunkutik ta jnakutike, yuʼun muʼyuk buchʼu snaʼ stsʼotel li ta jchanvoʼalkutike. Li Arthure sjunul bat kʼakʼal te chotol ta tem chchan ti kʼu yelan ta jelel li velosidade akʼo mi naka noʼox tsnop. Li ta sob yokʼomale, kʼalal yakal tskʼan tslokʼes karo li Arthure, te kʼot Mildred Willet (jun misionera ti nupun xchiʼuk John Barr ta tsʼakale). ¡Li stuke snaʼ stsʼotel karo! La xchanubtasunkutik jutuk, vaʼun ta jlikel noʼoxe lek xa chapalunkutik sventa xibatkutik.

Li kʼusi yan skʼan jpaskutike jaʼ ti skʼan jsaʼ bu chivaykutike. Laj yalbunkutik ti jaʼ mas lek ti mu xinakikutik ta jun na ti oy syantaile, yuʼun xuʼ van stsanbeik skʼakʼal ta skoj ti chkontrainvanike. Jaʼ yuʼun lik jsaʼkutik jpʼej na, pe ta skoj ti muʼyuk bu jtakutike, te livaykutik li ta karoe. Ta yokʼomale jaʼ noʼox la jtakutik jun na ti oy syantailtake xchiʼuk ti oy chib yuni temale. Taje jaʼ xa kʼot ta jnakutik. Labal sba laj kaʼikutik ti laj yakʼ jnakʼ jnakutik ta yosilik li j-abteletik ta osiltike. Li bu chkakʼkutik komel li jnakutike te van 20 kilometro xil li bu ta jcholkutik mantale. Ta tsʼakale ta jelbekutik yavil, vaʼun jaʼ xa te ta jcholkutik mantal ti bu laj kiktakutik komel toʼoxe.

La jvulaʼankutik skotol li naetik ta suresteal Irlandae, muʼyuk toj vokol laj kaʼikutik. La jpukutik mas ta 20 mil foyetoetik vaʼun laj kalbekutik batel Betel ta Gran Bretaña li sbi krixchanoetik ti lek laj yaʼiik mantale. Ximuyubaj tajek chkaʼi ti oy xa ep stestigotak Jeova tee.

Te van jayibuk jabil ta tsʼakale laj kichʼkutik takel batel ta sur yuʼun Londres. Kʼalal jun chib toʼox xemana jkʼotelkutike, li Arthure laj yichʼ albel yuʼun Betel ti chlik tunuk ta jkʼelvanej ta sirkuito li ta yokʼomale. Kʼalal echʼ xa ox jun xemana laj yichʼ chanubtasele, libatkutik ta Escocia sventa jvulaʼankutik li tsobobbailetik tee. Li Arthure mi jaʼuk laj yakʼ yorail yuʼun sventa xchapan li mantaletik chetʼese, pe persa onoʼox chchʼam li kʼusitik ch-akʼbat spase akʼo mi tsots. ¡Tspat tajek koʼonton ti kʼu yelan chakʼ ta ilel stalelale! La jkʼupinkutik tajek li achʼ abtelal la jtakutike. Ta melel, jaʼ jun bendision ti liʼ oyunkutik xchiʼuk li epal ermanoetike, yuʼun jal xa ox la jcholkutik mantal ti bu muʼyuk buchʼu akʼbil sbaine.

Li ta sjabilal 1962, li Arthure la stakik ta ikʼel sventa xbat li ta Chanob vun ta Galaad ti chjalij lajuneb ue, pe li voʼone muʼyuk la stakikun ta ikʼel. Akʼo mi tsots laj kaʼikutik snopel, pe kʼot ta chapel kuʼunkutik ti jaʼ mas lek ti xchʼam li matanale, akʼo mi jal jtuk chikom. La stakikun batel yan velta ta Hemsworth sventa te xbat tunkun ta prekursora espesial. Kʼalal sut talel Arthur ti echʼem xa ox jun jabile, laj yichʼ akʼbel yabtel ta jkʼelvanej ta distrito. Li butik ta jkʼelkutike te tsakal skʼoplal Escocia, snorteal Inglaterra xchiʼuk Irlanda del Norte.

Li ta 1964 li Arthure laj yichʼ akʼbel yan yabtel. Laj yichʼ albel ti jaʼ tsbain skʼelel li Betel ta Irlandae. Toj  lek toʼox laj kaʼikutik ti chi-abtejkutik ta jkʼelvanej ta sirkuito xchiʼuk ta jkʼelvanej ta distritoe, jaʼ yuʼun lixiʼ jutuk kʼalal jel li kabtelkutike. Pe avie ta jtoj tajek ta vokol ti chitun li ta matanal abtelal ta Betele. Kakʼoj venta ti kʼalal ta jchʼamtik li abtelaletik chakʼbutik li Jeovae, akʼo mi maʼuk li kʼusi ta jkʼantike, ta onoʼox xakʼbutik bendision. Li ta Betele, chi-abtej ta ofisina, ta jlats vunetik, ta jpas veʼlil xchiʼuk ta jmes ta jchʼuba kʼusitik. Bakʼintike, chi-abtejkutik ta jkʼelvanej ta distrito noxtok xchiʼuk jaʼ jech laj kojtikinkutik ermanoetik ta sjunul li mukʼta lume. Jech noxtok, kilkutik kʼu yelan chʼiik ta mantal li buchʼutik la jchanubtaskutik ta Vivliae. Li kʼusitik kʼot ta pasel taje, jaʼ laj yakʼ ti xinopajkutik mas xchiʼuk li kutsʼ kalalkutik ta mantal ta Irlandae. ¡Toj kʼupil xa noʼox sba li bendisione!

Li baʼyel asamblea internasional ta Irlandae laj yichʼ pasel ta Dublín ta 1965. * Akʼo mi laj yichʼik tsatsal kontrainel, lek kʼusi kʼot ta pasel, yuʼun la stsob sbaik 3,948 xchiʼuk 65 laj yichʼik voʼ. Li 3,500 ermanoetik ti likemik talel ta yantik mukʼtik lume tetik noʼox ta nopol Dublín sabat snailik. Li buchʼutik chʼamvanike laj yichʼik akʼbel jlik karta sventa xtojbatik ta vokol xchiʼuk jaʼ laj yalik li slekil talelaltak li ermanoetike. Li ta asamblea taje oy kʼusitik lek kʼot ta pasel yuʼun li ta Irlandae.

Li ta 1966, li Betel ta Dubline jaʼ xa lik sbain skʼelel li snorteal xchiʼuk sural Irlandae. Li kʼusi kʼot ta pasel li ta lum joyol ta nab taje mu xkoʼolaj tajek xchiʼuk li kʼusitik tspasik li ta politika xchiʼuk ta sventa relijione, yuʼun li stukike naka chʼakbail noʼox tskʼanik. Toj labal sba ta ilel ti toj ep jkatolikoetik la xchʼamik li kʼusi melele xchiʼuk ti jmoj lik tunikuk xchiʼuk li ermanoetik ti yan toʼox srelijionike.

Li ta 2011 jel tajek li jkuxlejalkutike; muʼyuk bu jmalaojkutik mi jech chkʼot ta pasel. Li Betel ta Gran Bretaña xchiʼuk li Betel ta Irlandae pas ta jun, jaʼ yuʼun laj kichʼkutik albel ti xibatkutik ta Betel ta Londrese. Li vaʼ kʼakʼale jaʼo chkat tajek koʼonton ta skoj li jmalale, yuʼun li doktoretike laj yilik ti ip ta jun chamel ti Parkinson sbie. Li ta 20 yuʼun mayo ta 2015, kʼalal 66 xa ox jabil jmoj tunemunkutik tale, jaʼo cham li Arthur ti jkʼanoj tajeke.

Li jabiletik echʼ tale toj ep chkat koʼonton xchiʼuk toj kʼux chkaʼi, yuʼun nopem xkaʼi ti liʼ jchiʼuk li Arthure. Pe kʼalal chkil jvokoltike, mas tstsatsub ti kʼu yelan xkil jbatik xchiʼuk li Jeovae. Kʼalal chkil kʼu to yepal skʼanojik Arthur li ermanoetike tspat tajek koʼonton. Ep stakojbeikun tal karta li kamigotakutike, jech kʼuchaʼal li ta Irlanda, ta Gran Bretaña xchiʼuk li ta Estados Unidose. Jech xtok, la spatbeikun koʼonton li Dennis xchiʼuk li yajnil ti Mavis sbie, xchiʼuk li jun alabtak ti Ruth xchiʼuk Judy sbiike. Batsʼi ep la skoltaun, mu x-al kuʼun ta jaypʼeluk noʼox kʼop.

Jun teksto ti tspat tajek koʼontone, jaʼ li Isaías 30:18 ti xi chale: «Li Mucʼul Diose [smalaoj bakʼin xuʼ] chaxcʼuxubinoxuc. Li stuque oy ta yoʼnton chacʼ avilic ti scʼanojoxuque, yuʼun li Mucʼul Diose jaʼ Dios ti tucʼ yoʼntone. Xcuxet noʼox yoʼntonic li bochʼotic jaʼ noʼox tspat yoʼntonic o ta stojole». Tspat tajek koʼonton ti smalaoj Jeova bakʼin xuʼ slajes li jvokoltike xchiʼuk ti chakʼ kʼupil sba kabteltik li ta achʼ balumile.

Kʼalal ta jvules ta jol li kʼusitik kʼotem ta pasel ta jkuxlejale, chkakʼ venta ti jaʼ Jeova li buchʼu tsbeiltas xchiʼuk yakʼojbe bendision li cholmantal ta Irlanda sventa x-epaj batele. Ximuyubaj tajek ti likoltavan jutuk eke, ta melel xuʼ jchʼuntik ti chakʼbutik bendision Jeova kʼalal ta jpastik li kʼusi tskʼanbutike.