LI JTOT James Sinclair xchiʼuk li jmeʼ Jessie bat nakliikuk ta Bronx ta yosilal Nueva York li ta sjabilaltik 1935. Kʼalal junchib xa ox jabil skʼan xivokʼe laj yojtikinik li Willie Sneddon ti te nakal ta Bronx eke, ti lik talel ta Escocia jech kʼuchaʼal li jtot jmeʼe. Kʼalal lek xa ox jlikel chloʼilajike lik yalbeik skʼoplal ta jujuntal li yutsʼ yalalike.

Kʼalal yakal chloʼilajik xchiʼuk li Willie, li jmeʼe lik yalbe skʼoplal kʼusi la snuptanik li stot xchiʼuk li jun sbankile. Xi laj yale: «Kʼalal jutuk xa ox skʼan xlik li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, li jtot xchiʼuk li jbankile batik ta tsak choy li ta mar del Nortee, pe ti kʼusi une, la sta ta tijel jpʼej vomba li svarkoike, vaʼun te jikʼavik-o xchaʼvoʼalik». Pe, ta skoj ti jaʼ stestigo Jeova li Willie xi la stakʼ sventa xcholbe mantal li jmeʼe: «Xanaʼe, ta kʼatinbak oy li atote». * Akʼo mi toj yan-o ta aʼiel ti kʼusi albate, pe jaʼ jech lik yojtikin mantal li jmeʼe.

Li jmeʼe chopol tajek laj yaʼi li kʼusi albate, yuʼun snaʼoj ti jaʼ jun lekil vinik echʼ li jmukʼtote. Pe, xi albat xtok yuʼun li Willie: «¿Mi mas jun avoʼonton ti jech xkalbot ti ay ta kʼatinbak li Jesus eke?». Li jmeʼe vul ta anil ta sjol ti oy onoʼox jech xalik li ta xchʼulnae, ti bat ta kʼatinbak li Jesuse xchiʼuk ti chaʼkuxi ta yoxibal kʼakʼale. Vaʼun xi lik snope: «Pe, ¿kʼuchaʼal van ti bat ta kʼatinbak li Jesuse? ¿Mi mu jaʼuk noʼox chbat yil svokolik ta kʼok li buchʼutik chopolike?». Ta skoj taje lik tijbatuk yoʼonton sventa xchan-o mas li Vivliae. Vaʼun lik batuk ta tsobajeletik li ta tsobobbail ta Bronxe xchiʼuk laj yichʼ voʼ ta 1940.

Li vaʼ kʼakʼale muʼyuk toʼox mas ch-albat totil meʼiletik ti xchanubtasik ta Vivlia li yalab xnichʼnabike. Jaʼ yuʼun kʼalal chlokʼ ta cholmantal xchiʼuk chbat ta tsobajeletik ta jujun savado xchiʼuk domingo li jmeʼe, tskomtsanun sventa jaʼuk skʼelun li jtote. Pe kʼalal echʼ van junchibuk jabil ta tsʼakale li jtot xchiʼuk voʼone lik batkunkutik li ta tsobajeletike. Jech xtok, kʼalal jaʼo oy jvakasione chkʼot jchiʼin ta cholmantal li jmeʼe, yuʼun toj lek xaʼi xcholel mantal xchiʼuk oy jayvoʼuk buchʼutik chakʼbe chanubtasel ta Vivlia. Oy kʼuuk sjalil ti jmoj tsobol la xchanubtas li buchʼutik nopol xil sbaik ta nakleje. Ta skoj ti te xitijet xchiʼuk li jmeʼe, toj ep kʼusitik la jchan ta sventa li  Vivliae xchiʼuk la skoltaun sventa jchan lek xcholel mantal.

Akʼo mi chikʼexav ta yalel, pe kʼalal bikʼitun toʼoxe muʼyuk mas la jkʼuxubin li kʼusitik melel ta Vivliae. Akʼo mi jech, kʼalal te xa ox van 12 jabilale li-och ta jcholmantal xchiʼuk muʼyuk bu kiktaoj jba ta xcholel mantal kʼalal to li avie. Vaʼun kʼalal 16 xa ox jabilale laj kakʼ jkuxlejal ta stojolal li Jeovae. Li ta 24 yuʼun julio ta 1954 laj kichʼ voʼ li ta jun asamblea ti echʼ ta Torontoe (Canadá).

Li ta jtsobobbail vaʼ kʼakʼale oy jayvoʼuk ermanoetik ti te chtunik ta Betele o ti ay tunikuk kʼuuk sjalile. Toj lek laj kil ti kʼu yelan chkʼopojik ta yeloval krixchanoetike o ti kʼu yelan lek chchapbeik smelolal li kʼusi chal Vivliae. Jaʼ yuʼun, akʼo mi chalbikun jmaestrotak ti akʼo xichanunaj to batel li ta universidade, li voʼone jaʼ xa ox jnutsoj batel li Betele. Kʼalal echʼ jun asamblea li ta Torontoe la jnojes jlik jsolisitud sventa xitun li ta Betele. Jech xtok, kʼalal jelav jun jabile jaʼo echʼ yan asamblea ta Nueva York li ta Estadio de los Yankeese, vaʼun laj to jnojes yan jsolisitud xtok. Li ta 19 yuʼun septiembre ta 1955 kʼalal 17 toʼox jabilale la stakikun ta ikʼel sventa xbat tunkun li ta Betel ta Brooklyne. Kʼalal xchibal xa ox kʼakʼal jkʼotel ta Betele laj yikʼikun batel li ta kaye Adams numero 117 ti bu tspasik vunetike. Ta anil noʼox lik jchan stunesel jun makina ti tslats ta 32 pajina li vunetike xchiʼuk ti chchapan lek sventa jaʼuk xa stsʼis li yan makinae.

Kʼalal jun xa ox u te chi-abtej yoʼ bu tspasik li vunetike la sjelbikun li kabtele. La stakikun batel li ta Departamento sventa Revistae, yuʼun xitojob jutuk xitsʼibaj li ta makinae. Li vaʼ orae oy ermanoetik ti tstsʼibabeik ta jayal takʼin ta makina ti bu xkom sna li buchʼutik stsakoj sbiik sventa xichʼik jujukoj li revista La Atalaya xchiʼuk li ¡Despertad! sbie. Kʼalal echʼ kʼuuk sjalil xtoke la sjelik yan velta li kabtele, te la stakikun batel li ta Departamento sventa stakel vunetike. Li buchʼu sbainoj li abtelal liʼe jaʼ li ermano Klaus Jensene, xi la sjakʼbune: «¿Mi xuʼ chavaʼi xakolta li chofer sventa  xbat avakʼik ta skotleb varkoetik li vunetik chichʼ takel batel ta yantik lumetike?». Xi to laj yalbune: «Jech xtok, oy epal kaja revista skʼan ichʼel batel ta ofisina sventa koreo yoʼ xichʼ pukel li ta tsobobbailetik ta Estados Unidose. Li abtelal liʼe bal to xavaʼi stsatsubtasot». Ti jech laj yalbune jaʼ ta skoj ti yuʼun batsʼi bakun toʼox ta jmoj kʼuchaʼal jun vachʼe, yuʼun kʼajomal 57 kalal. Ta skoj ti xtal xibat ta jujot li ta skotleb varkoetik xchiʼuk ta ofisina sventa koreoe ta kʼunkʼun lik tsatsubkun, ¡laj kakʼ venta ti oy srason li ermano Jensene!

Li Departamento sventa Revista xtoke jaʼ tstakbe batel jujun tsobobbailetik li srevista skʼubanojike. Ta skoj taje batsʼi ep laj kojtikin revistaetik ta yan kʼop ti tspasik imprimir li ta Brooklyne, muʼyuk toʼox bu xkaʼibe skʼoplal jsetʼuk li kʼopetik taje. Akʼo mi jech, ximuyubaj ti ta smilal xa noʼox chichʼ takel batel ta namal lumetik li jrevistatike. Jech xtok, mukʼu toʼox jnopojbe skʼoplal ti chkojtikinan ta mas jelavel li lumetik taje.

Li ta 1961 la sjelbikun yan velta li kabtele, te xa likoltavan ta skʼelel li matanal takʼin sventa li j-organisasiontike; li abtelal taje jaʼ sbainoj skʼelel li ermano Grant Suitere. Kʼalal echʼ jayibuk jabil xtoke, li ermano Nathan Knorr ti jaʼ toʼox tsbeiltas li kabteltik ta spʼejel Balumile la stakun ta ikʼel li ta s-ofisinae, xi laj yalbune: «Oy jun ermano chbat jun u li ta Chanob vun sventa j-abteletik yuʼun Ajvalilal yuʼun Diose. Vaʼun mi sut tale te xa chbat abtejuk li ta Departamento sventa cholmantale. Jaʼ yuʼun, ta jkʼan ti xa-och ta xkʼexole xchiʼuk ti xachiʼin ta abtel li ermano Don Adamse». Labal sba laj kaʼi, yuʼun li ermano chlik jchiʼin ta abtele jaʼ li buchʼu laj kakʼbe li jsolisitud ta asamblea ta 1955. Oy chaʼvoʼ ermanoetik xtok ti te xa onoʼox ch-abtejik li ta departamento taje, jaʼ li Robert Wallen xchiʼuk Charles Molohane. Mas ta 50 jabil jmoj li-abtej jchanvoʼalkutik. Jaʼ jun mukʼta matanal laj kaʼi xchiʼinel ta abtel li ermanoetik ti tukʼ yakʼoj sbaike xchiʼuk ti lek tsotsik ta mantale (Sal. 133:1).

 Ta sjabilal 1970 oy xa kʼusi yan laj yakʼbikun jbain xtok, jaʼ ti xbat jvulaʼan li Beteletik ta jeltos lumetike. Taje jech ta jpas jujun jabil o ta chabchab jabil ti chijalij chib oxibuk xemanae. Li srasonal ti kʼu yuʼun chbat jvulaʼan li Beteletike jaʼ stsatsubtasel ta mantal li ermanoetik ti te chtunike, li misioneroetike xchiʼuk skʼelel kʼu yelan xbat li abtelal ta Betele. Ti kʼu xa sjalil yakal chitun talele jvulaʼanoj xa mas ta 90 lumetik, jaʼ yuʼun laj kojtikin ermanoetik ti ayik li ta baʼyel Chanob vun ta Galaade xchiʼuk jech-o tukʼ yakal chtunik ti bu takbilik batele akʼo mi voʼne xa tajek ti ayik li ta chanune. ¡Ximuyubaj tajek ti jtaoj li mukʼta matanal liʼe!

Jkotolkutik ti te chitunkutik li ta Betel ta Brooklyne te noʼox chkichʼ akʼbel jtsobobbailkutik li ta yosilal Nueva Yorke. Li vaʼ kʼakʼale pas xa ox ta chib li tsobobbail ta jteklum Bronxe. Li voʼone jaʼ te la stakikun batel li ta pokoʼ ti Upper Bronx lik sbiine.

Oy jun utsʼ alalil ta Letonia ti te laj yojtikinik mantal li ta sural jteklum Bronxe, vaʼun li ta sjabilaltik 1965 batik ta naklej li ta yosilal bu ta jcholkutik mantale. Li utsʼ alalil taje oy jun xvixil tsebik ti Livija sbie xchiʼuk och ta prekursora kʼalal tsuts li xchanune. Kʼalal echʼ junchibuk ue la snop chbat tunuk ta Massachusetts ti bu chtun mas jcholmantaletike. Li voʼone lek chkaʼi ta jtakbe batel karta sventa xkalbe ti kʼu yelan li ermanoetik ta tsobobbaile, vaʼun li stuk eke chalbun talel li kʼusitik lekik chkʼot ta pasel yuʼun li ta cholmantale.

Kʼalal echʼ jayibuk jabile, laj yichʼ biiltasel ta prekursora espesial li Livijae. Li stuke oy tajek ta yoʼonton chtun ti bu kʼalal xuʼ yuʼun li ta yabtel Jeovae. Jech oxal la snojes jlik solisitud sventa xtun li ta Betele, vaʼun take ta ikʼel li ta sjabilal 1971. Ta skoj li kʼusitik kʼot ta pasel taje xkoʼolaj xi laj yalbun kaʼi li Jeovae: «Nupunan xchiʼuk li tsebe». Jech onoʼox la jpas, yuʼun li ta 27 yuʼun oktuvre ta 1973 jaʼo linupunkutik. Jaʼ jun matanal laj kaʼikutik ti jaʼ laj yetʼes jdiskursokutik li ermano Nathan Knorre. Li Proverbios 18:22 chal ti buchʼu laj xa sta jun lekil ants sventa xikʼe «jaʼ xa la sta li cʼusi leque» xchiʼuk «jaʼ svinajeb ti cʼuxubinbil yuʼun Mucʼul Diose». Jech onoʼox ta melel, kilojkutik kʼu yelan yakʼojbunkutik sbendision li Jeovae, yuʼun mas xa ta 40 jabil ti liʼ jmoj chitunkutik ta Betel xchiʼuk li Jlivijae. Jech xtok, li avie jaʼ te chikʼotkutik-o li ta tsobajel ta yosilal Bronxe.

Lek tajek laj kaʼi ti jmoj li-abtej xchiʼuk li ermano Knorre, yuʼun lek baxbol ta abtel xchiʼuk skʼanoj tajek li mantale. Jech xtok kʼux tajek ta yoʼonton li misioneroetike, yuʼun jutuk mu skotolikuk ti jaʼ te chtakatik batel ti bu chʼabal junuk stestigotak Jeovae. Pe li ta sjabilal 1976 ipaj ta kanser li ermano Knorre; batsʼi kʼux tajek laj kilbe li svokole. Kʼalal jaʼo te puchʼul ta steme, laj yalbun ti akʼo xkaptabe jlik achʼ vun ti jutuk xa ox skʼan xichʼ pasel imprimire. Xchiʼuk xi toj laj yalbune: «Ba ikʼo tal ek li Frederick Franze sventa xchikinta li kʼusi chakʼele». Ti jech yal yalbun li ermano Knorre jaʼ ta skoj ti chmak xa jutuk sat li ermano Franze, xchiʼuk laj kaʼi ta tsʼakal ti jech onoʼox chchanbe li vunetike.

 Li ermano Knorre cham ta sjabilal 1977. Ta skoj ti xkojtikinkutik leke jkʼanojkutik tajek, pe li kʼusi la spatbun koʼontonkutike jaʼ ti tukʼ-o echʼ li ta Balumile (Apok. 2:10). Vaʼun li ermano Frederick Franze jaʼ xa lik sbeiltas li kabteltik ta spʼejel Balumile.

Li vaʼ ora taje sekretarioun xa ox li Milton Henschele, ti jal tajek abtej xchiʼuk li Knorre. Vaʼun laj yalbun li kʼusi xa chlik jpase, xi laj yalbune: «Avie jaʼ xa mas chavakʼ ta avoʼonton skoltael li ermano Franze». Jaʼ yuʼun nopolik noʼox ta jchanbe li vunetik ti jutuk xa skʼan xichʼ pasel imprimire. Li ermanoe xkom tajek ta sjol li kʼusi chkaptabee xchiʼuk xaʼibe lek smelolal. Ximuyubaj tajek ti jech la jkolta kʼuuk sjalile, jaʼ to ti kʼuxi tsuts yabtel ta Balumil li ta disiembre ta 1992.

Li jtot jmeʼ eke tukʼ-o tunik ta stojolal Jeova jaʼ to ti kʼuxi chamike. Ta jkʼan ti xkʼot xa yorail sventa jkʼelik yan velta li ta achʼ balumile (Juan 5:28, 29). Avie 61 xa jabil liʼ chitun ta Betel, pe xkoʼolaj junchib to jabil chkaʼi ti liʼ oyune. Jmoj litun xchiʼuk li ermanoetik ti yijik ta mantal sventa jkoltakutik li ermanoetik ta spʼejel balumile, stuk xa noʼox jech laj kaʼi, mi jaʼuk kʼusi xkoʼolaj-o li kʼusitik chakʼ li balumil liʼe. Ti kʼu xa sjalil chitunkutik ta tsʼakal ora xchiʼuk li kajnile kilojkutik ta melel ti «xcuxetel coʼntontic chacʼ Mucʼul Diose jaʼ stsatsal coʼntontic» (Neh. 8:10).

Toj lek laj kaʼi xchiʼuk jaʼ jun matanal ti kʼu xa sjalil jmoj li-abtej jchiʼuk li epal ermanoetik ti tukʼ-o yakʼoj sbaike. Li cholmantal chichʼ pasele muʼyuk bu chichʼ kechanel jsetʼuk yuʼun maʼuk noʼox tspas jun krixchano li abtelale. Jutuk mu skotolikuk li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajel ti koʼol li-abtej xchiʼuke muʼyuk xa liʼ oyik ta Balumile. Pe ta jtoj tajek ta vokol ti la jkoltaan li ermanoetik ti tsotsik tajek ta mantale xchiʼuk ti tukʼ-o yakʼoj sbaike.