1, 2. 1) ¿Kʼu van yelan jkuxlejaltik ti muʼyukuk li Vivliae? 2) ¿Kʼusi skʼan jpastik sventa jtabetik sbalil li Skʼop Diose?

¿KʼU VAN yelan jkuxlejaltik xanaʼ ti muʼyukuk li Vivliae? Muʼyuk bu xuʼ jtatik lekil beiltasel ti jechuke. Mu xkojtikintik Dios, mu jnaʼtik kʼu yuʼun kuxulutik o kʼusi chkʼot ta jtojolaltik ta mas tsʼakal xchiʼuk mu jnaʼtik kʼusi la spas Dios ta jtojolaltik ta voʼne ti jechuke.

² Jaʼ yuʼun, skʼan jtojbetik ta vokol Jeova ti yakʼojbutik li Skʼope, jaʼ xkaltik li Vivliae. Xchiʼuk yaloj ta jamal ti te oy-o ta sbatel osil li kʼusi lokʼem ta yee. Taje jaʼ jech laj yal ek li jtakbol Pedro ta 1 Pedro 1:24 xchiʼuk 25 (kʼelo). Li kʼusi laj yal taje jaʼ te la slokʼes tal li ta Isaías 40:8. Akʼo mi maʼuk tajek laj yalbe skʼoplal Vivlia li versikulo taje, pe jaʼ onoʼox laj yalbe skʼoplal skotol li kʼusitik yaloj Jeovae. Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi skʼan jpastik sventa jtabetik sbalil li Skʼop Diose? Jaʼ ti jchan ta jkʼop jtuktike, jaʼ xkaltik ti bu xkaʼitik leke. Taje jaʼ jech yakʼojik venta ek li buchʼutik chkʼuxubinik tajek li Vivliae. Jaʼ yuʼun, ti kʼu xa sjalil echʼem tale oy epal krixchanoetik yakʼojik tajek persa sjelubtasel ta yan kʼop sventa oyuk yuʼunik skotol li krixchanoetike. Akʼo mi ep tajek  kʼusi tsnuptanik ta skoj taje, li kʼusi noʼox oy ta yoʼonton tspasike jaʼ li kʼusi tskʼan Jeovae: ti xkol «skotol li krixchanoetike xchiʼuk ti akʼo yojtikinik lek li kʼusi melele» (1 Tim. 2:3, 4).

3. ¿Kʼusitik ta jchantik li ta xchanobil liʼe? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale).

³ Li ta xchanobil liʼe ta jkʼeltik batel kʼuxi ti muʼyuk chʼayem skʼoplal Vivlia ta skoj li oxtos kʼusitik kʼotem ta pasel liʼe: baʼyel, akʼo mi chjel batel li jujuchop kʼope, xchibal, akʼo mi chjel li ajvaliletike, xchiʼuk yoxibal, akʼo mi yan to sba laj yichʼik kontrainel li jelubtasej kʼopetike. Mi la jchantik yoxtosal taje mas to me chlik jkʼuxubintik li Vivliae xchiʼuk mas me ta jkʼantik li Buchʼu laj yakʼ ta naʼele, ti laj yakʼbutik sventa jtabetik sbalile (Miq. 4:2; Rom. 15:4).

4. 1) ¿Kʼusi chkʼot ta pasel ta stojolal li jujuchop kʼope? 2) ¿Kʼu yuʼun jchʼunojtik lek ti mu snaʼ xtʼujvan li Jeovae, xchiʼuk kʼu yelan chkaʼi jbatik yuʼun?

⁴ Kʼunkʼun chjel batel li jujuchop kʼope. Jaʼ yuʼun, xuʼ van oy avaʼioj jpʼeluk kʼop ti yan-o xa tajek smelolal o ti mu xa xkaʼitik li avie. Taje jaʼ jech kʼot ta pasel ta stojolal li evreo xchiʼuk griegoe, ti jaʼ la stunesik sventa stsʼibaik jutuk mu sliklej li Vivliae, pe ti kʼusi une, li avie jelel xa tajek li kʼopetik taje. Jaʼ yuʼun, akʼo mi snaʼik evreo o griego avi li krixchanoetike chtun yuʼunik ek ti xichʼuk jelubtasel li Skʼop Diose. Ta skoj taje, xi tsnop li junantike: «Ya pe jaʼ lek jnaʼ mi la jchan li evreo o griego ta voʼnee», pe taje xuʼ van mu xkoltaatik lek xtok. * Jech oxal, xijmuyubaj tajek ti mas xa ta 3200 ta chop kʼop sjelubtasojik sjunul o jvokʼ li Skʼop Jtotike. Taje chakʼ ta ilel ti oy ta yoʼonton Jeova ti stabeik sbalil skotol lumetik, nitilulaletik xchiʼuk jeltos kʼopetik li Vivliae (kʼelo Apokalipsis 14:6). Kʼalal chkakʼtik venta ti mu snaʼ xtʼujvan xchiʼuk ti skʼanojutik tajek li Jeovae mas to chijnopajutik ta stojolal (Ech. 10:34).

5. ¿Kʼu yelan laj yilik krixchanoetik li Vivlia King James Version sbie?

⁵ Kʼuchaʼal chkakʼtik ventae chjel skotol li jujuchop kʼope. Jaʼ yuʼun, xuʼ van oy jlikuk Vivliae lek toʼox tajek xichʼ aʼibel smelolal ti kʼu yelan laj yichʼ jelubtasele, pe ta tsʼakal une, mu xa jamaluk xkaʼibetik smelolal. Taje jaʼ jech kʼot ta pasel ta stojolal li Vivlia ta inglés ti lek ojtikinbile: li King James Version sbie. Laj yichʼ pukel ta sjabilal 1611 xchiʼuk jaʼ li Vivlia ti mas laj yichʼ tunesele, jech oxal, li krixchanoetike jaʼtik xa jech lik kʼopojikuk ek. * Pe li Vivlia taje jutuk tajek stunesoj li biil Jeovae. Jutuk mu skotoluk velta kʼalal chalbe sbi Dios li Tsʼibetik ta Evreo Kʼope, kʼajomal xi chakʼbe komel ta mayuskula li ta inglese: «LORD», taje jaʼ skʼan xal «KAJVAL». Kʼalal la sjelubtas ta inglés li Tsʼibetik ta Griego Kʼope jaʼ jech laj yakʼ komel ta junantik versikuloetik xtok. Ti jech la spase xuʼ van jaʼ chakʼ ta ilel ti yuʼun skʼan xbat sbi Dios li ta Tsʼibetik ta Griego Kʼope, ti ojtikinbil yuʼunik kʼuchaʼal Achʼ Testamentoe.

6. ¿Kʼu yuʼun ta jtojbetik tajek ta vokol Jeova ti oy kuʼuntik li Traducción del Nuevo [Mundoe]?

⁶ Kʼalal jelav tal li jabiletike kʼunkʼun chʼay stunesel yuʼunik li jpʼelantik kʼop ta Vivlia King James Version sbie. Jaʼ jech kʼot ta stojolal li yan Vivliaetik eke, jech kʼuchaʼal li Vivlia ta español ti lokʼ ta 1569 ti Casiodoro de Reina sbie, mas xa ox mu xaʼibeik smelolal o jkʼol-o xa tajek chaʼiik li jpʼelantik kʼop tstunese. Jech oxal ta jtojbetik tajek  ta vokol Jeova ti yakʼojbutik li Traducción del Nuevo Mundo de las Santas [Escriturase]. Li kun Vivliatik taje jelubtasbil xa jvokʼ o sliklej mas ta 150 ta chop kʼop, taje jaʼ skʼan xal ti xuʼ skʼelik jutuk mu skotoluk li krixchanoetik ta spʼejel Balumile. Maʼuk noʼox, yuʼun ti kʼu yelan jelubtasbil ta jujuchop kʼope chkʼot tajek ta koʼontontik (Sal. 119:97). Pe li kʼusi mas to tsots skʼoplale jaʼ ti te tsʼibabil sbi Dios ti bu onoʼox yavil li ta orijinale.

7, 8. 1) ¿Kʼu yuʼun mu xa xaʼibeik smelolal Tsʼibetik ta Evreo kʼop jutuk mu skotoluk li j-israeletike? 2) ¿Kʼusi jaʼ li Septuagintae?

⁷ Bakʼintik kʼalal chjel li ajvaliletike xuʼ van xjel yuʼunik ek ti kʼu yelan chkʼopoj li krixchanoetike. Pe, ¿kʼusi spasoj Jeova sventa xkaʼibetik-o skʼop kʼalal jech chkʼot ta pasele? Kalbetik junuk skʼelobil. Li baʼyel 39 livroetik ta Vivliae jaʼ la stsʼibaik li j-israeletike, jaʼ li buchʼutik baʼyel akʼbatik «li chʼul mantaletik yuʼun Diose» (Rom. 3:1, 2). Akʼo mi jech, li ta sjabilal 300 kʼalal skʼan toʼox xtal li Kristoe, epal j-israeletike mu xa ox xaʼiik li evreoe, ¿kʼu yuʼun ti jech kʼot ta pasele? Jaʼ ta skoj ti mas xa ox epaj bu tsventain li Alejandro Magno kʼalal la stsal ta paskʼop li epal jteklumetik taje (Dan. 8:5-7, 20, 21). Jech oxal jutuk mu skotoluk li buchʼutik la sventaine lik kʼopojikuk ta griego, taje te kapal skʼoplalik li j-israeletik ti te nakalik eke. Jaʼ yuʼun, mas xa ox mu xaʼibeik smelolal li Tsʼibetik ta Evreoe. ¿Kʼusi van tspas li Jeova une?

⁸ Kʼalal skʼan toʼox 250 jabil xvokʼ li Jesuse laj yichʼ jelubtasel ta griego li baʼyel voʼob livro ta Vivliae. Kʼalal echʼ sien jabile tsuts sjelubtasel yuʼunik ta griego skotol li Tsʼibetik ta Evreo kʼope. Vaʼun Septuaginta la sbiin yuʼunik. Li avie chalik ti sba to la velta jech laj yichʼ tsʼibael sjunul li Tsʼibetik ta Evreo kʼalal la sjelubtasike.

9. 1) ¿Kʼuxi la skolta krixchanoetik li Septuaginta xchiʼuk li yan Vivliaetik la sjelubtasik ta yan kʼope? 2) ¿Kʼusi tekstoal o livroal mas lek chavaʼi li ta Tsʼibetik ta Evreoe?

⁹ Kʼalal lokʼ li Septuagintae jaʼ to laj yaʼibeik smelolal Tsʼibetik ta Evreo li krixchanoetik ti griego skʼopike. Batsʼi muyubajik van tajek kʼalal la xchan ta skʼop stukike. Ta tsʼakal une, la sjelubtasik ta yantik kʼop li Vivliae, jech kʼuchaʼal ta siríaco, ta gótico xchiʼuk li ta latine. Kʼalal la xchan stukik xchiʼuk lek jamal laj yaʼiik Skʼop Jtotik li krixchanoetike mas to lik skʼanik. Xchiʼuk oy van junchibuk skʼupil tekstoik jech kʼuchaʼal li voʼotike (kʼelo Salmo 119:162-165). Kʼuchaʼal chkakʼtik ventae, li Skʼop Diose muʼyuk chʼayem-o skʼoplal akʼo mi chjelanuk ti kʼu yelan chijkʼopoje.

10. ¿Kʼu yuʼun muʼyuk Svivliaik jutuk mu skotoluk krixchanoetik li ta skʼakʼalil John Wyclefe?

¹⁰ Bakʼintik li buchʼutik tsots yabtelike chakʼbeik tajek yipal sventa mu xchanik xchiʼuk ti chʼabaluk Svivliaik li krixchanoetike. Pe jaʼuk li buchʼutik skʼanojik Diose ep tajek kʼusitik spasojik sventa xkʼot ta skʼob skotol li krixchanoetike. Jech kʼuchaʼal li ta sjabilaltik 1300 ta jkʼakʼaliltike, li John Wyclef ti chchanbe skʼoplal Diose (teólogo), oy onoʼox ta yoʼonton ti xchanikuk Vivlia skotol li krixchanoetike, pe li ta Inglaterrae batsʼi jutuk tajek li buchʼu oy Svivliae. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun mu xman yuʼunik; toj toyol ta skoj ti ta kʼabal chichʼ lokʼtaele. Li yan srasonale jaʼ ti mu snaʼik skʼelel vun jutuk mu skotoluk li krixchanoetike. Akʼo mi chichʼ kʼelel kʼuuk yepal Skʼop Dios li ta jujun chʼulnae, pe mu xaʼibeik lek smelolal,  yuʼun jaʼ tstunesik li Vivlia ta latín ti Vulgata sbie. Li vaʼ orae muʼyuk xa ox buchʼu chkʼopoj li ta latine. Vaʼun chaʼa, ¿kʼuxi van xuʼ xaʼiik skotol krixchanoetik li kʼusitik kʼupilik sba ta Skʼop Diose? (Prov. 2:1-5).

11. ¿Kʼusi lek kʼot ta pasel yuʼunik li John Wyclef kʼalal la sjelubtasik ta inglés li Vivliae?

¹¹ Li John Wyclef xchiʼuk xchiʼiltake la sjelubtasik ta inglés ek li Vivliae, vaʼun lik spukik li ta sjabilal 1382. Ta anil noʼox lik stunesik skotol li buchʼutik tstsʼakliik li Wyclefe. Li krixchanoetik taje «lolardo» la sbiinik xchiʼuk skʼanojik tajek li Vivliae. Lik batikuk ta yokik ta skotol li bikʼtal jteklumetike xchiʼuk laxaniik-o sjunul li Inglaterrae. Tskʼelbeik Vivlia li krixchanoetike xchiʼuk chakʼbeik komel jtuchʼuk li Skʼop Dios ti lokʼtabil ta kʼabale. Lek tajek kʼusi kʼot ta pasel yuʼunik ti jech la spasike, yuʼun lik xkʼuxubinik Skʼop Dios yan velta li epal krixchanoetike.

12. ¿Kʼu yelan laj yaʼiik li buchʼutik oy yabtelik ta relijion kʼalal lik spukbeik skʼoplal Vivlia li Wyclefe?

¹² ¿Kʼu van yelan laj yaʼiik li buchʼutik oy yabtelik ta relijione? Lik tajek skʼakʼal yoʼontonik ta stojolal li Wyclefe, la spʼajbeik li Svivliae, bikʼitik lik xchajik sventa xchʼayesbeik-o skʼoplal xchiʼuk laj yilbajinik li yajtsʼaklomtake. Maʼuk noʼox, yuʼun kʼalal chamem xa ox li Wyclefe, laj yalik ti jaʼ bankilal jkontrainvanej echʼ li ta relijione. Jaʼ yuʼun ay sjokʼik tal li sbakile, la xchikʼik, vaʼun ay sjipik komel ta ukʼum Swift li stanile. Akʼo mi ep kʼusitik la spasik jech kʼuchaʼal taje, pe muʼyuk onoʼox bu pas yuʼunik ti xtupʼ ta yoʼontonik skʼelel Vivlia li krixchanoetike. Kʼalal echʼ tal li jabiletike mas to lik spukik xchiʼuk la sjelubtasik ta yan kʼop li Vivliae, jech kʼuchaʼal ta Europa xchiʼuk li ta yantik lume. Li kʼusi oy ta yoʼontonike jaʼ ti oyuk Svivliaik skotol li krixchanoetike.

13. 1) ¿Kʼusi kakʼojtik venta ti kʼotem ta pasele? 2) ¿Kʼu yuʼun mas to tstsatsub li xchʼunel koʼontontike?

¹³ Li Diose laj yakʼ ta naʼel o jaʼ laj yakʼ ta tsʼibael stuk li mero Vivliae. Akʼo mi maʼuk xa jech la spas ta stojolal li yan  Vivliaetik jech kʼuchaʼal li Septuaginta, li Svivlia Wyclef xchiʼuk li King James Version sbie, kakʼojtik venta ti kʼotem ta pasel yuʼun ti muʼyuk bu chlaj-o skʼoplal li Skʼope akʼo mi ep tajek kʼusitik kʼotem ta pasel. Taje tstsatsubtas xchʼunel koʼontontik ta stojolal Jeova ti chkʼot onoʼox ta pasel skotol li kʼusitik yaloje (Jos. 23:14).

14. ¿Kʼusi tstij koʼontontik spasel kʼalal ta jchanbetik skʼoplal li Vivliae?

¹⁴ Kʼalal chkiltik kʼu yelan xchabioj talel Skʼop li Jeovae tstsatsub-o tajek xchʼunel koʼontontik ta stojolal xchiʼuk mas to ta jkʼantik. * Pe, ¿kʼu van yuʼun ti laj yakʼbutik li Skʼope xchiʼuk ti laj yal ta jamal ti muʼyuk chchʼay-oe? Yuʼun solel skʼanojutik tajek xchiʼuk oy ta yoʼonton ti jtabetik sbalil li chanubtaseletik yuʼune (kʼelo Isaías 48:17, 18). ¿Kʼusi van tstij koʼontontik spasel kʼalal chkaʼitik taje? Jaʼ ti jkʼantik ta sjunul koʼontontik eke xchiʼuk ti jchʼunbetik li smantaltake (1 Juan 4:19; 5:3).

15. ¿Kʼusi ta jchantik li ta yan xchanobile?

¹⁵ Ta skoj ti jkʼanojtik li Skʼop Diose oy tajek ta koʼonton ta jchantik ti bu kʼalal xuʼ kuʼuntike. Pe, ¿kʼusi van skʼan jpastik sventa jtabetik lek sbalil? ¿Kʼuxi xuʼ jtijbetik yoʼontonik sventa xkʼuxubinik Vivlia li krixchanoetik ta jtatik ta cholmantale? ¿Kʼusi xuʼ spasik li ermanoetik ta tsobobbail sventa nakauk ta Vivlia slokʼesik li kʼusi chakʼik ta chanele? Taje jaʼ ta jchanbetik skʼoplal li ta yan xchanobile.