Li jtot jmeʼe jaʼo lik xchanik mantal li ta sjabilaltik 1920 kʼalal muʼyuk toʼox nupunemike. Te livokʼ ta Inglaterra ta 1939. Ta jbikʼtal onoʼox lik batkun ta tsobajeletik xchiʼuk li jtot jmeʼe xchiʼuk ta jkʼupin tajek li Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose. Xvul ta jol kʼalal sba to velta la jelubtas jpartee, xkoʼolaj nax to la jelubtas yaʼeluk. Ta skoj ti vakib to jabil kichʼoje, la sabeikun jtekʼob sventa xilikun. Kʼalal laj kil ti oy ep mukʼtik krixchanoetike, lixiʼ ta jyalel.

Li jtote la stsʼibabun ta jpech vun li kʼusi xuʼ jtunes ta cholmantale. Kʼalal vaxakib toʼox jabil kichʼoje, jtuk la jchol mantal ta sba velta. Lokʼ talel jun vinik, la skʼel li kʼusi tsʼibabil ta jpech vune xchiʼuk ta anil noʼox laj yichʼ komel li livro «Sea Dios veraz». Ta skoj ti ximuyubaj tajeke, anil bat kalbe li jtote. Li cholmantal xchiʼuk li tsobajeletike ximuyubaj tajek yuʼun xchiʼuk jaʼ la skoltaun sventa oyuk ta koʼonton xitun ta stojolal Jeova li ta tsʼakal orae.

Mas to kʼot ta koʼonton li mantal kʼalal la stsakbun jbi jtot sventa xkichʼ li revista La Atalaya. Ta jchan ta anil sliklej kʼalal mi vule. Mas xa la jpat koʼonton ta stojolal Jeova, vaʼun laj kakʼbe jkuxlejal.

Li ta 1950, li jtot jmeʼ xchiʼuk voʼone laj kichʼkutik tʼujel sventa xibatkutik ta jun asamblea ta Nueva York ti xi sbie: «Aumento de la Teocracia». Li ta jueves 3 yuʼun agostoe xi sbi li programae: «Día del misionero». Li diskurso sventa ichʼ voʼe jaʼ la sjelubtas li ermano Carey Barber ti tun ta Jtsop Jbeiltasvanej ta mas tsʼakale. Kʼalal jutuk xa ox skʼan stsuts li sdiskursoe, la spas li chib sjakʼobiltake, vaʼun livaʼi xchiʼuk xi tsots laj kale:  «¡Jech!». Akʼo mi 11 toʼox jabilal, jaʼ la jpas li kʼusi mas tsots skʼoplale. Chixiʼ ti chi-och ta voʼe, yuʼun mu toʼox jnaʼ nux. Jaʼ ay yakʼun komel juntot ti bu chkichʼ voʼe xchiʼuk la spatbun koʼonton. Toj anil kʼot ta pasel, kʼalal li-och ta voʼe, mu jta ta tekʼel li pisoe. Jaʼ la skoltaikun li ermanoetike, jun la smukun ta voʼ xchiʼuk li june jaʼ la snitun lokʼel. Li vaʼ kʼakʼale, jech-o stukʼibtasoj talel jbe li Jeovae.

Kʼalal lilokʼ ta chanune, ta jkʼan chi-och ta prekursor. Pe li jmaestrotake la sujikun sventa xibat ta universidad, vaʼun libat onoʼox. Pe laj kakʼ venta ti mu xuʼ kuʼun xchaʼtosale: ti tukʼ xitun ta stojolal Jeovae xchiʼuk ti xkakʼ ta koʼonton li jchanune, jaʼ yuʼun laj kikta. La jkʼopon li Jeovae xchiʼuk ta slekil koʼonton la jtsʼibabe batel karta li jmaestrotake. Laj kalbeik ti chkikta li universidad mi tsuts li jabile. Ta anil noʼox li-och ta prekursor, yuʼun jpatoj tajek koʼonton ta stojolal li Jeovae.

La jlikes ta julio ta 1957 kʼalal jaʼo te nakalun ta jteklum Wellingborough. Laj kalbeik li ermanoetik ta Betel ta Londres ti akʼo xakʼbeikun jchiʼin jun prekursor ti ep xa kʼusi xchanoje. Li ermano Bert Vaisey ti baxbol tajeke jaʼ la xchanubtasun xchiʼuk la skoltaun sventa xitojob lek xchʼakbel yorail li cholmantale. Li ta tsobobbaile vaxakvoʼunkutik: vakib ermanaetik ti oy xa sjabilalike, li ermano Vaisey xchiʼuk voʼon. Kʼalal ta jchapan jba sventa li tsobajeletik xchiʼuk ti xkakʼ jloʼile, mas la jpat koʼonton ta stojolal Jeova xchiʼuk mas ayan ta koʼonton ti xkalbe skʼoplal li kʼusi jchʼunoje.

La stikʼikun ta chukel ta skoj ti muʼyuk la jpas li servisio militare, pe kʼalal lilokʼe, jaʼo laj kojtikin jun prekursora espesial ti Barbara sbie. Linupunkutik ta 1959 xchiʼuk oy ta koʼontonkutik xibatkutik ti bu xkichʼkutik takel batele. Ta slikebale, laj kichʼkutik takel batel ta Lancashire ta snoroesteal Inglaterra. Laje, li ta enero ta 1961, la stakikun ta ikʼel li ta Betel ta Londres sventa xibat jun u li ta Chanob vun sventa j-abteletik yuʼun Ajvalilal yuʼun Diose. Kʼalal tsuts li chanune, toj labal sba laj kaʼi ti laj kichʼ biiltasel kʼuchaʼal jkʼelvanej ta sirkuitoe. Libatkutik chib xemana li ta lum Birmingham sventa xchanubtasun jun jkʼelvanej ta sirkuito ti lek chaneme. Toj lek ti laj yakʼik akʼo bat xchiʼinun li Barbara eke. Laje, te xa lilokʼkutik-o batel sventa xibatkutik ta Lancashire xchiʼuk Cheshire ti jaʼ te chlik tunkunkutike.

Ta agosto ta 1962 kʼalal jaʼo oyunkutik ta jvakasionkutike, la stakbunkutik talel jlik karta li Betele xchiʼuk la stakbunkutik talel solisitud sventa li Chanob vun ta Galaade. La jkʼoponkutik Jeova, la jnojeskutik li solisitude xchiʼuk la jtakkutik noʼox batel ta Betel. Voʼob u ta tsʼakale, libatkutik ta Brooklyn (New York) sventa li chanob vun numero 38 ta Galaad ti chjalij lajuneb ue.

 Li ta chanob vune maʼuk noʼox la jchankutik ta sventa li Skʼop Dios xchiʼuk s-organisasione, yuʼun laj kalbekutik skʼoplal xtok li ermanoetike. Ta skoj ti 24 toʼox jabilalkutike, ep kʼusitik la jchankutik ta stojolal li jchiʼiltakutik ta chanune. Jaʼ jun matanal laj kaʼi ti jujun kʼakʼal li-abtej xchiʼuk li ermano Fred Rusk ti jaʼ jun li buchʼu chchanubtasvane. Jtos li kʼusi la jchanbee jaʼ ti ta Vivlia skʼan xlokʼ kʼalal chitojobtasvane. Li buchʼutik laj yetʼesik diskurso li ta chanob vun ti mas xtojobike jaʼik Nathan Knorr, Frederick Franz xchiʼuk Karl Klein. Ta stojolal li ermano Alexander Macmillane la jchanbekutik ti bikʼit yakʼoj sbae xchiʼuk jaʼ laj yakʼ li diskurso ti laj yalbe skʼoplal kʼuxi la sbeiltas steklumal Jeova kʼalal jaʼo tsots laj yil svokolik li ta sjabilaltik 1914 kʼalal ta slikebtik li 1919.

Kʼalal jutuk xa ox skʼan stsuts li chanune, li ermano Knorre laj yalbunkutik ti chkichʼkutik takel batel ta Burundi ta yosilal África. Vaʼun, libatkutik ta anil ta vivlioteka ta Betel sventa jsaʼkutik ta Anuario ti jayib jchomantaletik oy li ta Burundie, pe muʼyuk kʼusi jtakutik. Ti bu bat jcholkutik mantale, muʼyuk bu echʼem-o jcholmantal te xchiʼuk mu xkojtikinkutik lek li jteklum taje. Ta jvul tajek koʼontonkutik, pe jaʼ la skoltaunkutik li orasione.

Toj jelel tajek ti bu laj kichʼkutik takel batele, jelel li xkʼixnale, li stalel xkuxlejalike xchiʼuk li skʼopike, yuʼun skʼan jchankutik li francés kʼope xchiʼuk skʼan jsaʼkutik bu xinakikutik. Kʼalal chib xa ox kʼakʼal jkʼotelkutike, la svulaʼanunkutik li Harry Arnott ti jaʼ jchiʼilkutik ta Chanob vun ta Galaade, te echʼ sventa xbat tunuk li ta Zambiae xchiʼuk la skoltaunkutik ta saʼel bu xinakikutik. Jaʼ te linakikutik ta sba velta kʼuchaʼal misioneroal. Pe li kʼusi vokole, muʼyuk lijalijkutik te, yuʼun li j-abteletik tee muʼyuk lek ch-ilvanik ta skoj ti mu snaʼik kʼu yelan li stestigotak Jeovae. Kʼalal jaʼo xa chlik jkʼupinkutik li cholmantal tee, laj kichʼkutik albel ti mu stakʼ te xikomkutik ti mi muʼyuk akʼbilunkutik permisoe. Jaʼ yuʼun, libatkutik ta yan lum, jaʼ li ta Ugandae.

Lixiʼkutik jutuk kʼalal libatkutik ta Ugandae, yuʼun chʼabal jvisakutik, pe jpatoj koʼontonkutik ta stojolal Jeova. Jun ermano ti likem  ta Canadá ti te chtun ta Ugandae, la xchapbe lek smelolal li agente de inmigración ti kʼu yuʼun te oyunkutike. Jaʼ yuʼun, laj yakʼ komkunkutik jayibuk u sventa jlokʼes jpermisokutik yoʼ te xikomkutik li ta lume. Jaʼ te laj kilkutik ti chkoltavan onoʼox li Jeovae.

Li kʼusi jelel-o tajek li ta Ugandae, jaʼ ti chcholik xa mantale akʼo mi jaʼ noʼox 28 testigoetik oy li ta sjunul lume. Li bu ta jcholkutik mantale ta jtakutik krixchanoetik ti chkʼopojik ta inglese. Pe laj kakʼkutik venta mi ta jkʼankutik ti xchʼiik ta mantale, skʼan jchankutik jtosuk li skʼopik tee. La jnopkutik ti jaʼ ta jchankutik li luganda kʼope, yuʼun jaʼ ep buchʼutik jech chkʼopojik li ta Kampala ti jaʼ te lik jcholkutik mantale. Mas xa ep buchʼutik la jcholbekutik mantal, akʼo mi lijalijkutik jayibuk jabil sventa jchankutik lek li kʼop taje. Vaʼun, xkaʼibekutik xa ox smelolal li kʼusitik chtun yuʼunik ta mantal li buchʼutik chkakʼbekutik estudioe. Li stukik eke laj yalbunkutik ti kʼu yelan chaʼi sbaik ta sventa li kʼusi yakal chchanike.

Ximuyubajkutik tajek ti ta jtakutik krixchanoetik ti lek chaʼiik mantale, pe la jtakutik yan matanal xtok: yuʼun lik jxankutik sjunul lum kʼuchaʼal jkʼelvanej ta sirkuito. Li Betel ta Keniae laj yalbunkutik mantal ti jxankutik lumetik sventa jkʼelkutik ti bu lek chaʼiik mantal yoʼ stakik batel prekursor espesialetik te. Ep ta velta toj lek la xchʼamunkutik li krixchanoetik ti muʼyuk xchiʼinojik-o ta loʼil stestigotak Jeovae. Toj lek yoʼontonik xchiʼuk la smeltsan jveʼelkutik xtok.

Lik jxan yan lumetik xtok. Lixanav chib kʼakʼal ta tren, te litots ta Kampala kʼalal to ta slokʼeb varkoetik ta Mombasa, ta Kenia. Laje, limuy ta jkot varko sventa xibat li ta lumetik ti joyol ta nab ta Seychelles, ta océano Índico. Vaʼun, li ta 1965 kʼalal ta 1972, nopolik xa ay jvulaʼankutik xchiʼuk Barbara li lumetik taje, ti bu oy chaʼvoʼ jcholmantaletike. Li vaʼ jabiletike pas ta grupo, ta tsʼakale, pas ta tsobobbail. La jxan yan lumetik xtok sventa xbat jvulaʼan li ermanoetik ta Eritrea, Etiopía xchiʼuk Sudán.

Li ta Ugandae, li soltaroetike lik stsakik ta kʼop li ajvaliletike. Jaʼ yuʼun, oy jayibuk jabil laj kil jvokolkutik yuʼun. Te laj kakʼ venta ti toj tsots skʼoplal ti jtojbetik «Sesar li kʼusitik jaʼ yuʼun Sesare» (Mar. 12:17). Te van kʼuk sjalile, laj yichʼik albel li jyanlumetik ti akʼo xbat stsak sbiik li ta snail polisiaetik ti bu nopol nakalike. Vaʼun ay jtsak jbikutik ta anil. Junchib kʼakʼal ta tsʼakale, kʼalal jaʼo yakal jtsʼot batel karro xchiʼuk yan misionero sventa xibatkutik ta Kampalae, la smakunkutik ta be li polisiaetik ti ta mukul ch-abtejike. Solel xpujpun xa koʼontonkutik ta xiʼel. La spakʼtaunkutik ta jpaʼivanejetik, vaʼun laj yikʼunkutik batel ta snail polisiaetik. Laj kalbekutik ti jaʼunkutik misioneroe, ti muʼyuk ta jsaʼkutik kʼope xchiʼuk ti jtsakoj xa jbikutike. Pe muʼyuk la xchʼunbunkutik, oy junantik polisiaetik ti xkuchoj lek yabtejebike laj yikʼunkutik batel ta snail polisiaetik ti nopol xil ti bu nakalunkutike. Pe xkuxet laj kaʼikutik ti oy jun polisia vul ta sjol ti jtsakoj xa ox jbikutike xchiʼuk laj yal ti akʼo skoltaunkutik batele.

Li jabil taje, buyuk xa noʼox chmakvanik ta be li soltaroetike. Toj vokol yaʼel, mas to kʼalal chyakubik li soltaroetike. Pe ta onoʼox  jpaskutik orasion, jaʼ yuʼun xkuxet xa tajek koʼontonkutik kʼalal chakʼ jelavkunkutik batele. Kʼux ta alel, pe li ta 1973, laj yalik mantal ti akʼo xlokʼik ta Uganda li misioneroetik ti yan-o slumalike.

Yan xa bu laj kichʼkutik takel batel xtok, te litakatkutik batel ta Costa de Marfil, ta África occidental. Jelel xa tajek, yuʼun yan stalel xkuxlejal li krixchanoetik taje, skʼan xikʼopojkutik ta francés yan velta xchiʼuk ti xnop xkaʼikutik li yan misioneroetik ti jelel slumalike. Pe laj kilkutik ti ta onoʼox skoltaunkutik li Jeovae, yuʼun toj lek chchʼamik mantal li krixchanoetike. Jpatoj koʼontonkutik ta stojolal Jeova ti jaʼ tstukʼibtas batel li jbekutike.

Mu toʼox jnaʼkutik, pe laj kichʼkutik albel ti ip ta kanser li Barbarae. Li-aykutik jaykojuk ta Europa sventa xichʼ xpoxil, pe li ta 1983, mu xa ox stakʼ kʼusi mas pasel. Akʼo mi kʼux laj kaʼikutik, pe laj kiktakutik ti te toʼox chitunkutik ta Africae.

Kʼalal te xa ox oyunkutik ta Betel ta Londrese, mas to tsatsaj li xchamele jaʼ to ti kʼuxi chame. Toj ep la skoltaikun li buchʼutik te chtunik ta Betele. Oy jun nupultsʼakal ti la skoltaikun sventa jnaʼ kʼusi ta jpas ti jtuk xa oyune xchiʼuk ti jpat-o koʼonton ta stojolal Jeovae. Ta tsʼakale, laj kojtikin li ermana Ann ti chkʼot koltavanuk junchib kʼakʼal ta Betele, ti tun toʼox ta prekursora espesiale. Xvinaj ti skʼanoj tajek Jeovae xchiʼuk ti lek tsots ta mantale. Linupunkutik ta 1989, vaʼun jmoj te litunkutik ta Betel ta Londres.

Li ta 1995, lik tunkun kʼuchaʼal Yajkʼopojel smeʼ nail abtelal (Jkʼelvanej ta Sona toʼox sbi), vaʼun li ta 2018 laj xa ox jvulaʼan jutuk mu 60 lumetik. Ti bu echʼ jvulaʼan tal li ermanoetike te laj kakʼ venta ti tskolta steklumal li Jeovae mu ventauk li kʼusitik tsnuptanike.

Li ta 2017, ay jvulaʼan África ti jaʼ toʼox te litune. Toj kʼupil sba ti laj kikʼ batel ta sba velta ta Burundi li Anne xchiʼuk limuyubaj kʼalal laj kil ti epajem xa ox ermanoetik li ta lum taje. Li ta skayeal bu toʼox ta jchol mantal ta 1964 oy xa te jpʼej kʼupil sba Betel ti sbainoj skʼelel mas ta 15,500 jcholmantaletike.

Kʼalal laj kichʼ li slistail lumetik ti bu chbat jvulaʼan li ta 2018, limuyubaj tajek, yuʼun te talem li Costa de Marfile. Kʼalal likʼotkutik ta Abiyán ti jaʼ li jteklum mas mukʼ li ta lum taje, ta jna xa oyun laj kaʼi. Kʼalal likʼot ta Betele, la jkʼel li slistail snumeroik li jbetelitaetike xchiʼuk laj kil ti Sossou sbi li buchʼu te nakal ta xokon jkuartokutike ti xkojtikin yaʼeluke. La jnop ti jaʼ li ermano ti tun toʼox kʼuchaʼal jkʼelvanej ta jun lum kʼalal te toʼox chitun ta Abiyán li voʼone. Pe maʼuk, yuʼun jaʼ xa xnichʼon.

Kʼot onoʼox ta pasel yuʼun li kʼusi laj yal Jeovae. Akʼo mi ep kʼusi kʼot ta jkuxlejal, laj yakʼbun jchan ti tstukʼibtas-o batel jbetik mi ta jpat koʼontontik ta stojolale. Jkotoltik ta jkʼantik ti teuk xijxanav li ta be ti ch-ikʼvan batel ta kuxlejal sbatel osil ta achʼ balumile (Prov. 4:18).