Livokʼ ta 1948 ta Países Bajos. Kʼalal echʼ jun jabile, li kutsʼ kalale bat naklikuk ta São Paulo (Brasil). Li jtot jmeʼe chkʼotilanik ta xchʼulnaik xchiʼuk nopem xkaʼikutik ta jchan Jvivliakutik mi laj veʼkunkutike. Li ta 1959, libatkutik ta naklej ta Massachusetts (Estados Unidos).

Vaxakvoʼunkutik li ta kutsʼ kalale, li jtote tsots ch˗abtej sventa xakʼbunkutik li kʼusi chtun kuʼunkutike. Ep kʼusitik la spas li jtote: chonolaj, abtej ta smeltsanel be, la xchon voleto xchiʼuk yan kʼusitik ta jun empresa ti bu chlokʼ avionetike. Ximuyubajkutik tajek ti te abtej li ta empresae, yuʼun koliyal taje xuʼ xibatkutik ta yan lumetik.

Kʼalal chex keremun toʼoxe, jech˗o ta jakʼbe jba kʼusi ta jpas kʼalal mi la jta jvaʼleje. Junantik kamigotake bat chanunajikuk ta universidad, li yantike ochik ta soltaroal. Pe li voʼone muʼyuk ta koʼonton chi˗och ta soltaroal, yuʼun mu jkʼupin li paskʼop xchiʼuk li majbaile. Jaʼ yuʼun, libat ta universidad sventa mu jpas li servisio militare. Pe li kʼusi oy ta koʼontone jaʼ ti jkolta li krixchanoetike, yuʼun la jnop ti jaʼ chakʼbun jmuyubajele.

Li ta universidade lek laj kil li xchanbel skʼoplal krixchanoetike (antropología), yuʼun ta jkʼan ta jnaʼ kʼuxi lik tal li kuxlejale. Li maestroetike chchanubtasvanik ti kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale xchiʼuk tskʼanik ti akʼo jchʼunkutik ti oy sprevaile. Ti kʼu yelan chchapbeik smelolale muʼyuk srasonaltak, pe tskʼanik ti jchʼun akʼo mi muʼyuk sprevailtak.

Li ta chanob vune muʼyuk chchanubtasunkutik ti skʼan lekuk jtalelalkutike, yuʼun jaʼ noʼox chalik ti akʼo jpaskutik skotol sventa jtakutik li kʼusi ta jkʼankutike. Ti chibat ta kʼin xchiʼuk kamigotak xchiʼuk ta jlajes drogae ximuyubaj˗o yuʼun, pe jlikel noʼox. La jakʼbe jba mi ta melel oy sbalil taje.

Li ta jabil taje, libat ta naklej ta Boston, te la jtsak jbi ta universidad. Sventa xtoj kuʼun li jchanune, li˗abtej li ta jvakasione, te laj kojtikin ta sba velta jun stestigo Jeova. La jchiʼin ta abtel, vaʼun laj yalbun skʼoplal li albil kʼop sventa li «vukub jabil» ti te ta jtatik ta kapitulo 4 yuʼun Daniele xchiʼuk laj yalbun ti kuxulutik ta slajebal kʼakʼale (Dan. 4:13-17). Laj kakʼ venta ti mi jech˗o chiloʼilajkutik ta sventa Vivlia xchiʼuk mi chlik jchʼun li kʼusi chalbune, skʼan jel li jkuxlejale. Jaʼ yuʼun, mu xa jkʼan mas jchiʼin ta loʼil.

Li ta universidade jaʼ la jchan li kʼusitik stakʼ jpas sventa xikoltavan li ta América del Sure. La jnop ti xuʼ xakʼbun jmuyubajel mi la jkolta krixchanoetike. Pe mas to linaʼetaj ti kʼuxi xuʼ ximuyubaje, jaʼ yuʼun laj kikta li universidade.

Li ta mayo ta 1970, bat naklikun ta Ámsterdam (Países Bajos) sventa te jmoj xi˗abtej li ta empresa sventa slokʼeb avionetik xchiʼuk jtote. Koliyal taje laj kojtikin lumetik jech kʼuchaʼal África, América del Norte xchiʼuk del Sur, Asia xchiʼuk Europa. Pe laj kakʼ venta ti oy vokolil ta skotol li lumetike xchiʼuk ti muʼyuk buchʼu xchapane. Akʼo mi jech, oy˗o ta koʼonton ti oyuk kʼusi jpase. Jaʼ yuʼun, li chaʼsut ta Estados Unidos xchiʼuk li chaʼoch li ta universidad ta Bostone.

Kʼalal te xa oyune, laj kakʼ venta ta anil ti muʼyuk te ta jta ta universidad li kʼusi ta jsaʼe. Ta skoj ti mu jnaʼ kʼusi ta jpase, la jkʼanbe koltael li jmaestroe. Labal to laj kaʼi ti xi laj yalbune: «¿Kʼu yuʼun ti chachanunaje? ¿Kʼu yuʼun ti mu xaviktae?». Lek laj kaʼi li kʼusi laj yale, jaʼ yuʼun lilokʼ˗o ta j-echʼel li ta universidade.

Muʼyuk bu ximuyubaj˗o, jaʼ yuʼun bat jchiʼin li buchʼutik ojtikinbilik kʼuchaʼal hippie ti tsaʼik li jun oʼontonale xchiʼuk ti oyuk kʼanbaile. Junantik kamigotak xchiʼuk voʼone la jpajeskutik karoetik sventa xkuchunkutik batel ta moton yoʼ jtuchʼkutik jelavel li Estados Unidos jaʼ to ti kʼuxi likʼotkutik ta Acapulco (México). Li buchʼutik la jchiʼinkutik ta nakleje mu sventaik ti kʼu yelan kuxulike, xmuyubajik noʼox xchiʼuk muʼyuk tsvul yoʼontonik yileluk. Pe laj kakʼ venta ta anil ti muʼyuk sbalil ti kʼu yelan kuxulike xchiʼuk ti muʼyuk xmuyubajik ta melele, yuʼun laj kil ti jutuk mu skotolikuke muʼyuk lek stalelalik xchiʼuk mu meleluk chkʼopojik.

Lik jpas li kʼusi oy onoʼox ta koʼonton ta jbikʼtale: jaʼ ti ta jxan li nabetike. Pe maʼuk kʼuchaʼal jun abtel ta varko, yuʼun ta jkʼan ti voʼonuk kapitanune. Pe sventa spas kuʼune, skʼan oyuk jvarko jtuk.  Jaʼ jech oy ta yoʼonton jun kamigo ti Tom sbie. Kʼot ta nopel kuʼunkutik ti ta jxankutik ta varko spʼejel li balumile. Oy ta koʼonton ta jta jun lum ti joyol ta nabe, ti nichimaltike xchiʼuk ti muʼyuk buchʼu sventainoje.

Libatkutik ta Arenys de Mar li Tom xchiʼuk voʼone, te nopol ta Barcelona (España). Te la jmankutik jkot varko ti 9 metro smukʼule, Llygra sbi. Oy kʼusitik la jmeltsanbekutik sventa lekuk xanave. Ta skoj ti muʼyuk sujomunkutike, la jlokʼesbekutik li smotorale sventa xuʼ xkichʼkutik bal voʼ ti stakʼ uchʼele. Jech xtok, la jmankutik chib sbekʼobil voʼ ti 5 metro snatile sventa x˗och ta bikʼtal kotleb varkoetik li jvarkokutike. Lilokʼkutik batel sventa xibatkutik ta Seychelles ti te xkom ta océano Índico. Jnopojkutik ti chi˗echʼkutik ta stiʼil nab li ta smaleb kʼakʼal ta Africae xchiʼuk ti joyobtakutik li cabo de Buena Esperanza (Sudáfrica). Sventa jnaʼ bu chibatkutike, ta jkʼelkutik kʼanaletik, ta jtuneskutik mapaetik, livroetik xchiʼuk yan kʼusitik. Labal sba tajek chkil ti jnaʼkutik lek bu oyunkutike.

Laj kakʼkutik venta ti ta skoj ti toj mol xa li jvarkokutike mu xuʼ yuʼun xanav li ta mukʼta nabe, yuʼun ta jun noʼox orae te van 22 litro voʼ ch˗och li ta jvarkokutike. Jech kʼuchaʼal laj kal ta slikebale, lixiʼ tajek ta skoj ti tal tsatsal ikʼaloʼe. Jaʼ to te la jpas orasion ta sba velta. Laj kalbe ta jamal Dios ti chkakʼ persa yojtikinel mi kuxul likomkutike. Paj li ikʼaloʼe, jaʼ yuʼun lik jpas li kʼusi laj kale.

Te noʼox lik jchan Jvivlia li ta ba nabe. Kʼupil sba tajek ti chotolun ta jvarko li ta sba nab Mediterraneoe. Noj ta epal jeltos choyetik, delfinetik xchiʼuk kʼupil sba xvinaj li osile. Li ta akʼobaltike, ta jkʼupin tajek skʼelel li kʼanaletike xchiʼuk mas to laj yakʼ jchʼun ti oy jun Dios ti oy ta yoʼonton li krixchanoetike.

Kʼalal oy xa ox sjayibal xemana chixanavkutik ta ba nabe, likʼotkutik li ta kotleb varko ta Alicante (España), ti te la jchonkutik sventa jmankutik jkotuk ti mas leke. Mu kʼunuk laj kaʼikutik ti jtabekutik yajvale, yuʼun muʼyuk buchʼu skʼan sman jkot varko ti mol xae, ti chʼabal smotorale xchiʼuk ti ch˗och voʼe. Pe li kʼusi leke jaʼ ti oy yorail kuʼun sventa jchan li Jvivliae.

Kʼalal mas to la jchan li Vivliae, mas to laj kakʼ venta ti yichʼoj mantaletik sventa xijmuyubaje. Labal sba tajek laj kil ti jamal chal Vivlia li mantaletik sventa talelal jech kʼuchaʼal ti sakuk li jkuxlejaltike. Ta jakʼbe jba kʼu yuʼun muʼyuk chakʼ ta xkuxlejalik mantaletik li buchʼutik chalik ti jaʼik la yajtsʼaklomtak Kristo ti te kapal jkʼoplal eke.

Laj kakʼ ta koʼonton sjelel li jkuxlejale, jaʼ yuʼun laj kikta slajesel droga. La jnop ti oy krixchanoetik ti jech kuxulik kʼuchaʼal chal li mantaletik ta Vivlia ta sventa talelale xchiʼuk oy ta koʼonton ta jta. Sventa jtaik ta saʼele, la jkʼopon yan velta li Diose.

Sventa jta li melel relijione, la jkʼelbe skʼoplal ta jujuntal li relijionetike. Kʼalal te chixanav li ta skayealtak Alicantee, laj kil ti oy ep relijionetike. Pe ta skoj ti jutuk mu skotoluk tstunesik lokʼoletike, te laj kakʼ venta ti maʼuk melelike.

Jun mal kʼakʼal domingoe, te chotolun ta chʼut vits ti skʼeloj echʼel skotleb varkoe, jaʼo ta jkʼel Santiago 2:1 kʼalal ta 5 ti chal ti muʼyuk lek ti jaʼ noʼox ta jkʼan ta jchiʼintik li buchʼutik jkʼulejetike. Kʼalal lisut  echʼel ta jvarkoe, li˗echʼ ta yeloval jpʼej na ti te tstsob sba yileluk jun relijione. Li ta stiʼe oy jun letrero ti xi chale: «Salon sventa Tsobobbail yuʼun Stestigotak Jeova».

Xi laj kale: «Ta jkʼel kʼu yelan chixchʼamikun li krixchanoetik leʼe». Jaʼ yuʼun, chʼabal jxonob li˗och li ta salone, nat tajek kisim xchiʼuk jatemik li jvexe. Li buchʼu chcholvane laj yikʼun ochel sventa xbat chotikun ta xokon jun ants ti oy xa sjabilale, toj lek la xchʼamun xchiʼuk la skoltaun ta saʼel skotol li tekstoetik ti chal tal li buchʼu tsjelubtas mantale. Kʼalal laj li tsobajele, toj labal to sba laj kil ti lek tal skʼoponikun skotolike. Li jun vinike laj yalbun ti xibat ta sna sventa xkalbekutik mas skʼoplal li Vivliae, pe ta skoj ti muʼyuk jkʼeloj toʼox sliklej li Vivliae xi laj kalbee: «Te chkalbot mi chapalun xa oxe». Akʼo mi jech, te lik batkun˗o ta skotol tsobajeletik.

Kʼalal echʼ jayibuk xemanae, libat ta sna li vinik taje. La stakʼbun skotol li kʼusitik ta jakʼ ta sventa li Vivliae. Kʼalal echʼ jun xemanae, laj yakʼbun jun volsa ti noj ta kʼupilik sba kʼuʼile. Laj yalbun ti jaʼ skʼuʼ jun vinik ti batem ta chukel ta skoj ti chchʼun li mantal ta Vivlia ti jkʼanojuk jbatik xchiʼuk ti mu jtikʼ jbatik ta paskʼope (Is. 2:4; Juan 13:34, 35). Laj kakʼ venta ti la jta li kʼusi yakal ta jsaʼe: ti laj kojtikin li buchʼutik lek sak stalelalik jech kʼuchaʼal chal li Vivliae. Maʼuk xa ta jsaʼ jun nichimaltik ti joyol ta nabe, jaʼ xa ta jkʼan ta jchan lek li Vivliae, jaʼ yuʼun lisut ta Países Bajos.

Chanib kʼakʼal la jpajes karoetik sventa ta moton xkuchikun batel, jaʼ to ti kʼuxi likʼot ta Groninga (Países Bajos). Te la jsaʼ kabtel sventa jman li kʼusitik chtun kuʼune. Likʼot ta jun karpinteria, te la jakʼ kabtel. Vaʼun, laj yakʼbeikun ti jnojes jlik vune, li ta vun taje tsjakʼ kʼusi jrelijion, vaʼun «stestigo Jeova» la jtsʼiba. Kʼalal la xchan li yajval abtele, jel li sate. Xi laj yalbune: «Te chkalbot batel», pe muʼyuk-o la skʼoponun.

Kʼalal libat ta yan karpinteriae, la jakʼbe mi tskʼan yan yaj˗abtel li yajvale. La sjakʼbun mi oy jvuntak xchiʼuk mi oy xa abtejemun ta yan abtelaletik. Laj kalbe ti la jmeltsan jkot varko ti pasbil ta teʼe. Labal to sba laj kaʼi ti xi laj yalbune: «Xuʼ xa-abtej ta mal kʼakʼal, jaʼ noʼoxe mu jkʼan xasaʼ kʼop, yuʼun stestigoun Jeova xchiʼuk ta jchʼun li beiltaseletik ta Vivliae». Labal to laj kaʼi, xi laj kalbee: «Jechun ek». Pe kʼalal laj yil ti natik tajek jol xchiʼuk ti natik li kisime, xi laj yalbune: «Veno, mi jeche chaʼa, ta xkakʼbot chanubtasel ta Vivlia». Ximuyubaj tajek la jchʼam. Laj kakʼ venta ti kʼu yuʼun muʼyuk laj yakʼbeikun kabtel li ta yan karpinteriae,  yuʼun li Jeovae yakal chakʼbun li kʼusi tskʼan koʼontone (Sal. 37:4). Jun jabil li˗abtej ta skarpinteria li ermanoe xchiʼuk te laj kichʼ chanubtasel ta Vivlia, vaʼun laj kichʼ voʼ ta enero ta 1974.

Jun u ta tsʼakale, lik tunkun ta prekursor, limuyubaj tajek. Kʼalal echʼ jun u xtoke, libat ta Ámsterdam sventa xbat jkolta jun grupo ta español ti jaʼtik to like. Limuyubaj tajek kʼalaluk laj kakʼ chanubtasel ta español xchiʼuk ta portugués kʼope. Li ta mayo ta 1975, la jta jun kʼupil sba matanal: laj kichʼ biiltasel ta prekursor espesial.

Jun veltae, jun prekursora espesial ti Catharina sbie ay ta tsobajel ta español, yikʼoj kʼotel jun ants ti ta Bolivia likeme xchiʼuk ti chakʼbe estudioe. Li Catharina xchiʼuk voʼone la jnopkutik ti ta jtsʼibabe jbakutik karta sventa xkojtikin jbakutik leke. Ta anil laj kakʼkutik venta ti koʼol li kʼusi ta jkʼan ta jtakutik ta mantale. Linupunkutik ta 1976. Vaʼun, litunkutik ta prekursor espesial, jaʼ to ti kʼuxi laj kichʼkutik takel ta ikʼel ta chanob vun ta Galaad numero 73 ta 1982. Limuyubajkutik xchiʼuk labal sba laj kaʼikutik ti laj kichʼkutik takel echʼel ta África Oriental. Voʼob jabil te litunkutik ta Mombasa (Kenia). Ta 1987, laj kichʼkutik takel echʼel ta Tanzania, yuʼun yakʼojik xa permiso sventa jpas kabteltik tey. Te litunkutik 26 jabil, ta mas tsʼakale libatkutik yan velta ta Kenia.

Jaʼ yakʼojbe sbalil jkuxlejal ti ta jkolta krixchanoetik ti oy ta yoʼontonik ta xojtikinik li kʼusi chal Vivliae. Jun skʼelobile, li buchʼu baʼyel la jchanubtas ta Vivlia ta Mombasae jaʼ jun vinik ti la jta ta cholmantale. Laj kakʼbe chaʼlik revista, vaʼun xi laj yalbune: «Mi la jchane, ¿kʼusi ta jpas un?». Kʼalal echʼ jun xemanae, lik jchankutik Vivlia xchiʼuk li livro Usted puede vivir para siempre en el paraíso en la Tierra, ti jaʼtik toʼox laj yichʼ pukel li ta suajili kʼope. Kʼalal echʼ jun jabile, laj yichʼ voʼ xchiʼuk och ta prekursor regular. Ti vaʼ sjalil jelavem talele, li ermano xchiʼuk yajnile skoltaojik jutuk mu sien krixchanoetik sventa xakʼ xkuxlejalik ta stojolal Jeova xchiʼuk xichʼik voʼ.

Kʼalal la jtabe sbalil li jkuxlejale, jech laj kaʼi jba kʼuchaʼal li jmanolajel vinik ti la sta jpʼej perla ton ti toj leke xchiʼuk ti laj yakʼ persa smanele (Mat. 13:45, 46). Oy ta koʼonton skoltael yantik sventa stabe sbalil li xkuxlejalike. Li kajnil xchiʼuk voʼone kiloj ta jsat jtukutik ti jaʼ jun bendision yuʼun Jeova ti ta jtabetik sbalil li jkuxlejaltike.