Livokʼ ta 1927 ta jun bikʼit jteklum ti te nopol xkom ta Chicagoe (Illinois, Estados Unidos). Voʼobunkutik ta vokʼel: Jetha, Don, laje voʼon, laje tal Karl xchiʼuk Joy. Jkotolkutik oy tajek ta koʼontonkutik chitunkutik ta stojolal Jeova. Li jvix Jethae ay li ta xchibal Chanob vun ta Galaad ta 1943. Li Done lik tunuk ta Betel ta Brooklyn, Nueva York ta 1944, li Karl ta 1947, li Joy ta 1951. Ti lek ta chanbel stalelal li jchiʼiltak ta vokʼel xchiʼuk li jtot jmeʼe, jaʼ la stijbeikun koʼonton sventa jechuk jpas ek.

Li jtot jmeʼe nopem xaʼi chchan Svivliaik xchiʼuk skʼanojik li Diose, jaʼ yuʼun jaʼ jech la stikʼ ta koʼontonkutik ek. Pe li jtote mu xa ox kʼusi skʼan snaʼ ta sventa relijion, yuʼun oy kʼusi chopol laj yil kʼalal ay li ta paskʼop ta Europa li ta Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Ta skoj ti tstoj tajek ta vokol jmeʼ ti kuxul sut talel ta paskʼop li jtote, xi laj yalbee: «Karl, batik ta chʼulna jech kʼuchaʼal chijbat toʼox ta voʼnee». Li jtote xi la stakʼe: «Chbat jchiʼinot, pe muʼyuk me chi-och un». Li jmeʼe xi la stakʼe: «¿Kʼu yuʼun ti muʼyuk cha-oche?». Xi la stakʼ li jtote: «Yuʼun li buchʼutik la stsak sbaik ta kʼope te laj kakʼ venta ti jmoj srelijionike. Akʼo mi jech, li jnitvanejetik ta relijion yuʼunike chakʼbeik bendision li soltaroetik xchiʼuk li yabtejebik ta paskʼope. ¿¡Kʼuxi xa noʼox ti te chiʼinbilik yuʼunik Dios ta xchaʼvokʼalike!?».

Ta mas tsʼakale, kʼalal jaʼo te ta chʼulna li jmeʼe, kʼot chaʼvoʼ stestigotak Jeova li ta jnakutike. Li jtote akʼbat yil chaʼlik livroetik ti jaʼ li livro Luz ti chalbe skʼoplal li slivroal Apokalipsise. Lek laj yil livro li jtote, jaʼ yuʼun la xchʼam. Kʼalal laj yil li jmeʼe, lik skʼel ta anil. Jun kʼakʼale, laj yil jun aʼyej ta periodiko ti bu tstak ta ikʼel krixchanoetik sventa xchanik li livroetik taje. Jaʼ yuʼun, la snop ti chbate. Kʼalal kʼote, jaʼ chʼame yuʼun jun ants ti oy xa sjabilale. Li jmeʼe laj yakʼbe yil li livroe xchiʼuk xi la sjakʼbee: «¿Mi jaʼ liʼ chachanik li livroetik liʼe?». Xi la stakʼe: «Jaʼ liʼe, ochan me, tseb». Li ta yan xemanae, li jmeʼe laj yikʼunkutik batel xchiʼuk jchiʼiltak ta vokʼel, jaʼ jech lik kʼotkunkutik ta tsobajel.

Kʼalal jaʼo teunkutik ta jun tsobajele, li ermano ti jaʼ tsjelubtas li mantale laj yalbun ti akʼo jkʼel Salmo 144:15 ti bu chal ti xmuyubajik noʼox li buchʼutik chtunik ta stojolal Jeovae. ¡Kʼupil tajek sba laj kaʼi li teksto taje! Xchiʼuk oy to yan chib tekstoetik ti kʼupil sba laj kaʼi xtoke, jaʼ li 1 Timoteo 1:11 ti bu chal ti Jeovae jaʼ jun Dios ti xmuyubaj noʼoxe xchiʼuk  li Efesios 5:1 ti bu chal ti akʼo jchanbetik kʼusi tspas li Diose. Jaʼ yuʼun, kʼot ta nopel kuʼun ti skʼan ta sjunuluk koʼonton jpas li kʼusi tskʼan akʼo jpas li Jpasvaneje xchiʼuk ti jtojbe ta vokol ti xuʼ xitun ta stojolale. Taje jaʼ onoʼox li kʼusi kakʼoj talel kipal spasele.

Li tsobobbail ti mas nopol xkilkutike te xkom ta Chicago ti 32 kilometro snamal xkome. Akʼo mi jech, chibatkutik ta skotol li tsobajeletike xchiʼuk mas laj kojtikin li kʼusi chal Vivliae. Jun veltae, li jvix Jethae akʼbat skomentario li ta tsobajele. Kʼalal laj kaʼi li kʼusi la stakʼe, xi laj kale: «Jnaʼojbe li stakʼobil eke. ¿Kʼu yuʼun ti muʼyuk la jtoy jkʼobe?». Jaʼ yuʼun, lik jchapan li kʼusitik chichʼ chanel ta tsobajele xchiʼuk lik kakʼ jloʼil. Pe li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti lichʼikutik ta mantal xchiʼuk li jchiʼiltak ta vokʼele xchiʼuk mas xa nopol laj kaʼi jba ta stojolal Jeova. Jech oxal, li ta 1941 laj kichʼ voʼ.

Mu xchʼay-o ta jol li asamblea jelav ta Cleveland (Ohio) ta 1942. Li kutsʼ kalal xchiʼuk li yan ermanoetike te la jpas jkarpanakutik ta stsʼel ti bu echʼ li asambleae. Jech xtok, mas ta 50 jteklumetik ta Estados Unidos la xchikintaik li mantal ta telefonoe. Jaʼo yakal li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile xchiʼuk mas xa ox chichʼik kontrainel li stestigotak Jeovae. Jech oxal, li vaʼ akʼobale li ermanoetike te la xchol skarroik. Li sniʼ skarroike te skʼeloj lokʼel ti bu la jpas jkarpanakutike. Xchapoj lek skʼopik ti oyuk buchʼu xkom junuk li ta jujukot karro sventa xchabivanik li ta akʼobaltike. Mi laj yilik ti oy xa buchʼu chnopaj talele, li ermanoetike ta anil tstsanbeik slusal li skarroike xchiʼuk chlik stij sklaksonik. Vaʼun, jaʼ jech xakʼ to yorail xtal yan ermanoetik yoʼ xkoltavanik. Xi la jnope: «Kʼuksiuk ti xkʼot ta pasele, li steklumal Jeovae lek chapal». Ta skoj ti muʼyuk kʼusi chopol xkʼot ta pasele, chabibil laj kaʼi jba, jaʼ yuʼun lek la jkux.

Kʼalal echʼ xa ox jayibuk jabil xchiʼuk ti ta jnopbe skʼoplal ti kʼu yelan jelav li asamblea taje, te laj kakʼ venta ti muʼyuk bu xiʼ jutebuk li jmeʼe xchiʼuk ti muʼyuk bu la svul yoʼontone. Spatoj lek yoʼonton ta stojolal Jeova xchiʼuk li ta s-organisasione. Muʼyuk bu chchʼay-o ta jol li kʼusi lek laj yakʼ jchane.

Kʼalal skʼan toʼox xjelav li asambleae, li jmeʼe prekursora xa onoʼox. Jech oxal, jaʼ mas laj yakʼ ta yoʼonton xchikintael li mantaletik ti chalbe skʼoplal li abtelal ta tsʼakal orae. Kʼalal chisutkutik xa ox batel ta jnakutike, xi laj yale: «Ta jkʼan chitun-o ta prekursora, pe kʼuxi tspas kuʼun xchiʼuk ti lekuk jkʼel li kʼusitik skʼan pasel ta jnae». La sjakʼbunkutik mi xuʼ jkoltakutik, laj kalbekutik ti xuʼe. Jaʼ yuʼun, oy kʼusi laj yakʼ jbainkutik ta jujuntal, ti jkuskutik junuk o chibuk kuarto kʼalal skʼan toʼox xiveʼkutik ta jujun sobe. Kʼalal mi libatkutik xa ox ta eskuelae, tskʼel ti lekuk chʼubabil xkom li jnakutike, vaʼun chbat ta cholmantal. Manchuk mi ep kʼusitik tspas, lek onoʼox la xchabiunkutik. Kʼalal chisutkutik talel ta eskuela sventa xiveʼkutike, te xa onoʼox chkʼot jtakutik. Bateltike, chbat jchiʼinkutik ta cholmantal kʼalal chisutkutik talel ta chanune. Taje jaʼ la skoltaunkutik sventa xkaʼibekutik smelolal kʼusi smakoj li abtelal ta prekursore.

Kʼalal 16 xa ox jabilale, lik tunkun ta prekursor. Akʼo mi maʼuk toʼox stestigo Jeova li jtote, oy ta yoʼonton tsnaʼ ti kʼu yelan xibat ta cholmantale. Jun akʼobale, laj kalbe ti akʼo mi kakʼoj persa ta xcholel mantal, muʼyuk buchʼu jtaoj ti xkakʼbe estudioe. Te  tsʼijil likomkutik jlikel, vaʼun xi la jakʼbee: «¿Mi chakʼan ta jchanubtasot?». La snopbe skʼoplal jlikeluk, vaʼun xi la stakʼbune: «Lek chaʼa, muʼyuk srasonal kuʼun ti mu jchʼame». Jaʼ baʼyel kʼot ta kaj-estudio li jtote, taje stuk xa noʼox jech laj kaʼi.

Jaʼ la jchankutik li livro «La verdad os hará libres». Kʼalal oy xa ox kʼuk yepal ta jchankutik batele, laj kakʼ venta ti jaʼ yakal tskoltaun jtot sventa xitojobuk lek ta chanune xchiʼuk ti xitojobuk ta xchanubtasel yantik ta Vivliae. Jun akʼobale, kʼalal laj xa ox jkʼelkutik jun parafoe, xi laj yalbun li jtote: «Taje jaʼ li kʼusi chal li livroe, pe ¿kʼuxi xanaʼ ti melel li kʼusi chal une?». Chʼayal la staun, jaʼ yuʼun xi laj kalbee: «Avie mu jnaʼ kʼusi xuʼ xkalbot. Pe mi lijchanunaj ta yan veltae, ta jchapbot smelolal». ¡Jech onoʼox la jpas! La jta junantik versikuloetik ti jaʼ chalbe skʼoplal li kʼusi la jloʼiltakutike. Kʼalal jech kʼot ta pasel taje, te la jchan sabel lek smelolal sventa lekuk chapalun kʼalal chichanunajkutik jujukoje. Taje jaʼ koltaat-o jtot sventa xchʼi ta mantal xchiʼuk ti xichʼi ta mantal eke. Laj yakʼ ta xkuxlejal skotol li kʼusi la xchane. Jaʼ yuʼun, laj yichʼ voʼ ta 1952.

Kʼalal 17 xa ox jabilale, lilokʼ batel ta jna. Jaʼtik jech jmoj yorail lokʼ batel li Jetha a eke, yuʼun lik tunuk ta misionera. Li Don eke lik tunuk ta Betel. Xchaʼvoʼalik tskʼupinik tajek li kʼusi tspasike, ta skoj taje jech xa ta jkʼan ta jpas ek. Jech oxal, la jnojes jun solisitud sventa Betel xchiʼuk li Chanob vun ta Galaade, vaʼun laj kakʼbe ta sba Jeova sventa xal ti bu mas lek xuʼ xitune. ¿Kʼusi kʼot ta pasel un? Li ta 1946 lik tunkun ta Betel.

Ti kʼu xa sjalil chitun talel ta Betele, ep kʼusitik jbainoj spasel. Ta skoj taje, oy kʼusitik achʼ la jchan. Oy xa ta 75 jabil chitun ta Betel. Ti vaʼ sjalile, la jchan spasel livroetik, skʼelel takʼin (contabilidad), ta smanel li kʼusitik chtun ta Betel xchiʼuk ti jtak batel ta yantik lume. Pe li kʼusi mas jkʼupinoj ta Betele, jaʼ li mantaletik chjelave jech kʼuchaʼal li yichʼel ta mukʼ Dios jujun sobe xchiʼuk li yan mantaletike.

Jech xtok, ep kʼusi la jchan ta stojolal li kitsʼin Karl ti kʼot ta Betel ta 1947. Lek tajek snaʼ xchan Svivlia xchiʼuk lek snaʼ xchanubtasvan. Jun veltae la jkʼanbe ti akʼo skoltaun ta xchapanel jdiskursoe. Laj kalbe ti ep xa mantaletik jsaʼoje, pe ti mu jnaʼ kʼuxi ta jtunes skotole. Labal sba ti kʼu yelan la skoltaune. Xi la sjakʼbune: «Joel, ¿kʼusi ti mas tsots skʼoplal chal li ta adiskursoe?». Te laj kakʼ venta ta anil ti jaʼ noʼox skʼan jtunes li kʼusitik mas tsots skʼoplale, ti mu xa persauk jtunes li kʼusitik mu masuk tsots skʼoplale. Mu xchʼay-o ta jol ti kʼu yelan la skoltaune.

Sventa xijmuyubaj chijtun ta Betele, skʼan xkakʼ kipaltik li ta cholmantale. Mi jech ta jpastike, oy me lek kʼusitik xuʼ xkʼot ta pasel. Xvul ta jol li kʼusi kʼot ta  pasel ta jun akʼobal kʼalal ay jcholkutik mantal li ta jteklum Bronx ta Nueva Yorke. Kʼalal chlik xa ox jcholkutik mantale, li voʼon xchiʼuk li jun ermano jchiʼuk batele ay jvulaʼankutik jun ants ti xchʼamoj xa onoʼox komel li revista Li Jkʼel-osil ta toyole xchiʼuk ¡Vikʼiluk me jsatik! Xi la jlikes jloʼilkutike: «Li avi akʼobale, yakal chkakʼbekutik yil krixchanoetik li kʼusi chal Vivlia ti tspat tajek oʼontonale». Xi la stakʼe: «Mi jaʼ sventa Vivliae, ochanik tal». La jkʼelkutik jayibuk tekstoetik ti chalbe skʼoplal ta sventa li Ajvalilal yuʼun Dios xchiʼuk li achʼ balumil ti poʼot xa xtale. Laj kakʼkutik venta ti lek laj yaʼie, yuʼun li ta yan xemanae stakoj xa ox ta ikʼel jayvoʼuk yamigotak. Ta mas tsʼakale, li ants taje xchiʼuk li smalale kʼotik ta yajtuneltak Jeova.

Jnopoj xa onoʼox ti chinupune. Kʼalal jelav lajuneb jabile, laj kojtikin jun ermana ti kʼot ta jchiʼile. ¿Kʼusi la skoltaun sventa jta lek jchiʼile? Jaʼ ti la jkʼanbe koltael Jeova xchiʼuk ti xi la jnopbe skʼoplale: «¿Kʼusi ta jkʼan ta jpas mi nupunemun xa oxe?».

Kʼalal echʼ xa ox li asamblea ta 1953 li ta Estadio de los Yankees, laj kojtikin jun ermana ti Mari Aniol sbie. Jmoj chcholik mantal xchiʼuk li jvixe xchiʼuk jmoj ayik li ta xchibal Chanob vun ta Galaade. Li Marie xmuyubaj tajek ti kʼu yelan chalbun ti tun ta misionerail ta Caribee xchiʼuk ti kʼu yelan xchanubtasoj talel ta Vivlia li krixchanoetike. Kʼalal mas laj kojtikin jbakutike, laj kakʼkutik venta ti ta jkʼupinkutik ti chitunkutik ta tsʼakal orae. Mas to lek la jkil jbakutik, jaʼ yuʼun linupunkutik ta avril ta 1955. Jaʼ jun matanal laj yakʼbun Jeova xchiʼuk ep kʼusi la jchan ta stojolal, yuʼun mu ventauk ti bu chtune xmuyubaj noʼox. Baxbol ta abtel, oy ta yoʼonton ta melel li yantike xchiʼuk jaʼ baʼyel chakʼ ta xkuxlejal li Ajvalilal yuʼun Diose (Mat. 6:33). Litunkutik oxib jabil ta jkʼelvanej ta sirkuito. Li ta 1958 lik tunkunkutik ta Betel jchaʼvoʼalkutik.

Ep kʼusi la jchan ta stojolal li Marie. K’alal mu to’ox jaluk jnupunelkutike, la jnopkutik ti jmoj ta jchan Jvivliakutike. Ti jkʼelkutik 15 versikulouk jujun kʼakʼale. Mi laj xa ox jkʼelkutik jayibuk versikuloetike, ta jloʼiltakutik xchiʼuk ta jkʼelkutik kʼuxi xuʼ xkakʼ ta jkuxlejalkutik. Ep ta velta li Marie laj yalbun li kʼusi la xchan ta Galaad o ti kʼusi la xchan ti kʼu sjalil tun ta misionerae. Ti jech chiloʼilajkutike, jaʼ la skoltaun sventa masuk to xitojob ta sjelubtasel mantal xchiʼuk ti masuk to xitojob ta spatbel yoʼonton li ermanaetike (Prov. 25:11).

Cham ta 2013 li kuni Marie. ¡Oy tajek ta koʼonton ti jkʼel yan velta li ta achʼ balumile! Pe yoʼ to ta jmalae, jech-o oy kʼusi ta jchan batel xchiʼuk ti jechuk-o jpat koʼonton ta stojolal Jeovae (Prov. 3:​5, 6). Kʼalal ta jnopbe skʼoplal kʼusi tspas li steklumal Dios li ta achʼ balumile, tspat tajek koʼonton xchiʼuk ximuyubaj yuʼun. Yuʼun mi kʼot ta pasel taje, oy kʼusi achʼ chlik jchantik xchiʼuk mas chkojtikintik li Mukʼul Jchanubtasvanej kuʼuntike. Ep xa kʼusi yakʼoj jchan li Jeovae xchiʼuk ep ta tos kʼu yelan yakʼoj ta ilel ta jtojolal li slekil yoʼontone. Akʼo mi ta jkʼan ta jtojbe ta vokol, mu onoʼox xlaj jtojbe ta vokol skotol.