Te t’om jtseʼej, yuʼun la jnop ti muʼyuk kʼusi snaʼ ta sventa relijion li kamigoe. Xi laj kalbee: «¿Maʼ xanaʼ ta sventa Vivliae?». Tsʼijil kom. Pe ta tsʼakale, laj yalbun ti jaʼ stestigo Jeova li smeʼe xchiʼuk ti oy kʼusitik akʼbat xchane. Taje la stij koʼonton, vaʼun oy to kʼusitik yan la jakʼbe.

Nax akʼobal livaykutik ta skoj ti jal liloʼilajkutike. Li kamigoe laj yalbun ti te chal ta Vivlia ti jaʼ sventainoj balumil li Satanase (Juan 14:30). Xuʼ van anaʼoj xa onoʼox li voʼote, pe li voʼone sba to velta laj kaʼi xchiʼuk labal sba tajek laj kil. Yuʼun kabinoj ti jaʼ sventainoj balumil jun Dios ti lek yoʼonton xchiʼuk ti tukʼ kʼusi tspase. Akʼo mi 26 toʼox jabil kichʼoj, ep kʼusitik chopol kiloj ti chakʼ vul oʼontone.

Li jtote jaʼ toʼox jtsʼot-avion li ta Fuerza Aérea ta Estados Unidose. Ta jbikʼtal onoʼox jnaʼoj ti xuʼ xlik jun mukʼta paskʼop ta spʼejel balumile. Li soltaroetike chapalik xa onoʼox sventa paskʼop, yuʼun ta anil no’ox xuʼ stenik batel vomba mi jech tskʼanike. Ti kʼu sjalil lichanunaj ta universidad ta Californiae naka vokolil laj kil ta skoj li paskʼop ta Vietname. Chibat toʼox ek kʼalal tspasik marcha li jchiʼiltak ta chanune. Li polisiaetike stsakoj steʼik tsnutsunkutik. Jech xtok, chijatavkutik ta anil ta skoj ti tstenik gas lacrimógenoe, mu xa xkichʼkutik lek ikʼ yuʼun xchiʼuk mu xa xkilkutik osil. Ta melel, vokol tajek li kuxlejal vaʼ kʼakʼale. Tsmilik li jpolitikoetike, tspasik marcha xchiʼuk oy tajek paskʼopetik. Jelajtik kʼusi tsnopik li krixchanoetike, jaʼ yuʼun mu xa jnaʼ kʼusi ta jpas.

Li ta 1970, libat ta abtel ta snorteal Alaska ta tiʼ nab, ep tajek la jpas kanal takʼin te. Ta tsʼakale, libat ta Londres (Inglaterra), la jman jmoto, laje la jtam batel jbe ta sur, pe muʼyuk jnopoj bu jotukal lum chibat. Kʼalal echʼ jayibuk ue, likʼot ta África. Ti bu li-echʼe, laj kojtikin ep krixchanoetik ti mu xa skʼan snabeik skʼoplal li kʼusitik chopol chkʼotanuk ta pasele, yuʼun tskʼanik ti kolemuk xaʼi sbaike.

Skotol li kʼusi kiloj ta jkuxlejale laj yakʼ kil ti melel li kʼusi chal Vivlia kʼalal chal ti jaʼ oy ta skʼob balumil li Satanase. Pe xi ta jakʼbe jbae: «¿Kʼu yuʼun ti te noʼox skʼeloj li Diose?».

 Kʼalal echʼ jayibuk ue, laj kaʼibe smelolal. Kʼalal echʼ xa ox jayibuk jabiletike, laj kojtikin ep viniketik xchiʼuk antsetik ti tukʼ yakʼoj sbaik ta stojolal li jun noʼox melel Dios akʼo mi ep kʼusitik snuptanoj li ta xkuxlejalike, lek laj kil jba xchiʼukik.

Kʼalal lisut batel ta Londrese, ay jchiʼin ta loʼil li smeʼ kamigoe xchiʼuk laj yakʼbun Jvivlia. Ta tsʼakale, libat ta Ámsterdam ta Países Bajos. Jun kʼakʼale, te yakal ta jchan Jvivlia ta kaye ti bu chakʼ xojobal luse. Vaʼun, te jelav jun stestigo Jeova xchiʼuk laj yalbun ti chalbun mas smelolale. Ta mas tsʼakal kʼalal libat ta Dublín (Irlanda), li-ay li ta Betel yuʼun stestigotak Jeovae. Kʼalal la jtij li tiʼ nae, laj sjambeikun, jaʼ te laj kojtikin li Arthur Matthews ti jaʼ jun ermano ti ep xa kʼusi xchanoje. Laj kalbe ti ta jkʼan ta jchan li Vivliae, vaʼun laj yal ti chchanubtasune.

La jkʼupin tajek li kʼusi la jchane xchiʼuk la jkʼupin xchanel li livroetik xchiʼuk revistaetik ti tslokʼesik li stestigotak Jeovae, pe ta jchan xtok li Vivliae. Li ta tsobajeletike labal sba laj kil ti oy kʼoxetik ti snabeik stakʼobil li sjakʼobiltak ti mu snaʼik li pʼijil krixchanoetik ta balumile, jech kʼuchaʼal liʼe: ¿kʼu yuʼun oy choplejal?, ¿buchʼu jaʼ li Diose? xchiʼuk ¿mi oy kʼusi kuxul chkom mi lijchame? Skotol li kamigotake jaʼik stestigo Jeova, yuʼun muʼyuk buchʼu yan xkojtikin li ta jteklume. Jaʼ la skoltaikun sventa jkʼan li Jeovae xchiʼuk ti x-ayan ta koʼonton ti chitun ta stojolale.

Laj kichʼ voʼ ta 1972. Jun jabil ta tsʼakale li-och ta prekursor xchiʼuk bat tunkun ta jun bikʼit tsobobbail ta Newry (Irlanda del Norte). La jchʼamun jna ti pasbil ta ton ti te chʼikil ta teʼtikaltike. Ti bu linakie oy te vakaxetik, vaʼun te chbat jchan jdiskurso ta yelovalik. Kʼalal yakal chax sveʼelike, xkoʼolaj ti yakal chchikintabeikune. Akʼo mi muʼyuk chbakʼik jutebuk, tskoltaun sventa jchan ti jaʼuk jkʼel li buchʼutik chchikintabeikune. Li ta 1974, li-och ta prekursor espesial, jaʼ la jchiʼin li Nigel Pitt ti jaʼ kamigo-o li avie.

Li vaʼ jabiletike, naka paskʼop oy li ta Irlanda del Nortee. Junantik krixchanoetike chalik ti jaʼ la «yavil vomba xchiʼuk bala» li jteklum taje. Ta buyuk xa noʼox tspasik kʼop li pandiyeroetike, chtukʼavanik xchiʼuk tsjipik vombaetik, yuʼun buchʼuuk xa noʼox tsaʼik kʼop akʼo mi oy srelijionik o mi jaʼ li jpolitikoetike. Pe li relijion protestante xchiʼuk li jkatolikoetike snaʼojik ti muʼyuk tstikʼ sbaik ta politika li stestigotak Jeovae. Jaʼ yuʼun, muʼyuk  buchʼu la spajesunkutik sventa jcholkutik mantal xchiʼuk muʼyuk kʼusi xibal sba la jnuptankutik. Li buchʼutik ta jcholbekutik mantale nopajtik noʼox chalbunkutik ti oy butik mu stakʼ xbat jcholkutik mantale, yuʼun oy kʼusi chopol chkʼot ta pasel te.

Bakʼintike, oy onoʼox kʼusitik vokol ta jnuptankutik. Jun kʼakʼale, libatkutik ta cholmantal xchiʼuk Dennis Carrigan ta jun jteklum ti nopol noʼoxe. Tee muʼyuk stestigotak Jeova xchiʼuk jkoj noʼox ayemunkutik. Oy jun ants la skuyunkutik ta jpaʼivanej xchiʼuk laj yal ti jaʼ la yajsoltarounkutik Gran Bretañae. Jaʼ van ta skoj ti mu jechuk snukʼilal chikʼopojkutik kʼuchaʼal li krixchanoetik ta Irlandae. Lixiʼkutik tajek, jnaʼojkutik ti xuʼ xkichʼkutik milel o xkichʼkutik akʼbel bala ta sjol kakankutik ta skoj noʼox ti lek ta jkʼoponkutik li soltaroetike. Te ta jmalakutik autovus xchiʼuk li Dennise, jtukutik te xchiʼuk jaʼo sik tajek, vaʼun laj kilkutik ti nopaj talel jkot karro li ta cafetería ti bu la spakʼtaunkutik li antse. Lokʼ talel li antse xchiʼuk lik xchiʼin ta loʼil li chaʼvoʼ viniketik ti te tikʼilik ta karroe xchiʼuk ilinem tajek chbech kʼobtaunkutik. Laje, li viniketike talik ti bu oyunkutik xchiʼuk lik sjakʼbunkutik li yorailtak chlokʼ autovuse. Kʼalal kʼot li autovuse, la skʼoponik li chofere, pe mu xkaʼikutik kʼusi chalik. Jtukutik noʼox te oyunkutik li ta autovuse. Jaʼ yuʼun, la jnopkutik ti oy kʼusi chopol tskʼan tspasbunkutike, pe muʼyuk kʼusi kʼot ta pasel. Kʼalal liyal li ta autovuse, xi la jakʼbe li chofere: «¿Kʼusi tsaʼik li viniketik leʼe?». Xi laj yalbunkutike: «Mu xavat avoʼontonik, laj kalbe buchʼuoxuk, mu kʼusi chopol chkʼot ta atojolalik».

Li ta 1976, echʼ jun asamblea ta distrito a ti te jelav ta Dublíne. Vaʼun, te laj kojtikin li Pauline Lomaks ti jaʼ jun prekursora espesial ta Inglaterra ti tal ta vulaʼale. Jaʼ jun ermana ti lek tsots ta mantale, bikʼit yakʼoj sba xchiʼuk lek stalelal. Ta sbikʼtalik onoʼox laj yojtikinik mantal xchiʼuk li smuk ti Ray sbie. Jun jabil ta tsʼakale, linupunkutik xchiʼuk li Paulinee, jech-o litunkutik ta prekursor espesial ta Ballymena (Irlanda del Norte).

Te litunkutik kʼuuk sjaliluk ta jkʼelvanej ta sirkuito ta Belfast, Londonderry xchiʼuk ta yantik lumetik ti xibalik sbae. Labal sba laj kilkutik li xchʼunel yoʼonton ermanoetike, yuʼun sventa xtunik ta stojolal Jeovae laj yiktaik li kʼusitik nopem xaʼiik tspasik toʼox ta srelijionike, li pʼajbaile xchiʼuk li kʼusi chopol tsnopik ta stojolal yantike. Jamal xvinaj ti ch-akʼbatik bendision yuʼun Jeova xchiʼuk ti chchabiatike.

Lajuneb jabil te linaki ta Irlanda. Li ta 1981, libatkutik ta chanob vun numero 72 ta Galaad. Kʼalal tsuts li chanob vune, laj kichʼkutik takel batel ta Sierra Leona (África Occidental).

Te linakikutik xchiʼuk 11 ta voʼ misioneroetik ti labal sba tajek stalelalike. Jmoj jkosinakutik, oxib jchʼayobbailkutik, oy chib ti bu chi-atinkutike, jun jtelefonokutik, jun jlavadorakutik xchiʼuk jun jsecadorakutik. Jujulikel chbat jluskutik xchiʼuk kʼusiuk noʼox ora. Jech xtok, ep tajek chʼoetik li ta jol nae xchiʼuk ch-och kovra chonetik li ta kuarto ta yut balumile.

Akʼo mi lek noʼox sba li jkuxlejalkutike, la jkʼupinkutik tajek li cholmantale. Li krixchanoetike tstsakik ta venta li Vivliae xchiʼuk lek tajek chchikintabunkutik. Ep buchʼutik lik xchanik Vivlia xchiʼuk kʼotik ta stestigotak Jeova. Li krixchanoetik te ta jteklume «mol Robert» chalbeikun, yan li  Paulinee «meʼ Robert» chalbeik. Ta skoj ti lik abtejkun ta Betele, mas xa jutuk chilokʼ ta cholmantal. Vaʼun, li Pauline «meʼ Pauline» laj yalbeik, yan li voʼone «mol Pauline». Li kajnile xmuyubaj tajek ti jech lik yalike.

Oy ep ermanoetik ti povreik noʼoxe, pe li Jeovae ta onoʼox xakʼbe li kʼusi chtun yuʼunike. Bakʼintike, labal sba tajek ti kʼu yelan tspase (Mat. 6:33). Xvul ta jol ti oy jun ermana ti kʼajomal xa noʼox xman yuʼun sveʼel xchiʼuk yalabtak li vaʼ kʼakʼale. Li ermana taje jaʼ laj yakʼbe skotol stakʼin li jun ermano ti ip ta malariae, yuʼun li ermano taje chʼabal stakʼin sventa stoj li xpoxile. Li vaʼ kʼakʼale, kʼot jun ants ta sna li ermanae, yuʼun tskʼan tusbel sjol, vaʼun tojat. Taje nopajtik jech chkʼot ta pasel.

Baluneb jabil te litunkutik ta Sierra Leona. Pe ta tsʼakale, laj kichʼkutik takel batel ta jun mukʼta Betel ta Nigeria. Li voʼone jaʼ onoʼox la jpas li abtelal ta ofisina kʼuchaʼal toʼox ta Sierra Leonae, pe li Paulinee jelel xa k’usi lik spas. Jaʼ yuʼun, vokol tajek laj yaʼi, yuʼun 130 ora toʼox chchol mantal ta u xchiʼuk oy yaj-estudiantetak ti chchʼiik batel ta mantale. Pe avi une, kʼajomal xa noʼox te oy ta jun kuarto ti naka tsʼisom tspas sjunul kʼakʼale. Vokol nop yaʼi, pe ta tsʼakale laj yaʼibe smelolal ti tstojik tajek ta vokol ermanoetik li kʼusi tspase xchiʼuk jaʼ laj yakʼ ta yoʼonton spatbel yoʼonton li yan jbetelitaetike.

Jelel xkuxlejalik laj kilkutik li ta Nigeriae, pe taje ep kʼusi laj yakʼ jchankutik. Xvul ta jol ti kʼot ta j-ofisina jun ermano sventa xakʼbun kojtikin jun ermana ti jaʼ to kʼot ta Betele. La jyeʼ jkʼob sventa jtsakbe skʼob, pe li stuke la skejan sba ta jtojolal. Chʼayal to kʼot koʼonton, laje vul ta jol ta anil li kʼusi chal Echos 10:25, 26 xchiʼuk Apokalipsis 19:10. Vaʼun, xi la jakʼbe jbae: «¿Kʼusi ta jpas? ¿Kʼusi xuʼ xkalbe?», pe xi la jnope: «Mi laj yichʼ ikʼel tal ta Betele, yuʼun snaʼoj xa kʼusi chal li Vivliae».

Akʼo mi chopol laj kaʼi jba, te liloʼilajkutik-o xchiʼuk li ermanae. Ta mas tsʼakale, la jsabe skʼoplal ti kʼu yuʼun la skejan sbae. Laj kaʼi ti ta junantik lume jech nopem xaʼiik spasel. Li viniketike jaʼ jech ta skejan sbaik ek. Jech tspasik ta skoj ti tstsakvanik ta ventae, maʼuk ti ch-ichʼvanik ta mukʼ kʼuchaʼal chichʼik ta mukʼ Diose. Li Vivliae chal onoʼox ti oy buchʼutik jech la spasik eke (1 Sam. 24:8). ¡Bal to ti muʼyuk kʼusi laj kalbe li ermanae! Yuʼun ti oyuk kʼusi laj kalbee xuʼ van chopol laj yaʼi sba kuʼun.

 Laj kojtikinkutik ep ermanoetik ta Nigeria ti jech-o tsots xchʼunel yoʼonton yakʼojik ta ilele. Jun ti buchʼu jech yakʼoj ta ilele jaʼ li Isaiah Adagbona. b Ta skeremal onoʼox laj yojtikin Jeova, ta tsʼakale ipaj ta lepra. Vaʼun, laj yichʼ takel batel ta jun kolonia ti bu oyik li buchʼutik ipik ta leprae. Pe jaʼ noʼox stuk stestigo Jeova. Akʼo mi laj yichʼ kontrainel, la skolta mas ta 30 krixchanoetik ti ipik ta lepra sventa xkʼotik ta stestigo Jeova xchiʼuk te la slikes jun tsobobbail.

Li ta 1996, laj kichʼ takel batel ta Kenia sventa tey xitun ta Betel. Sba to velta lisut batel li ta lum taje, ti bu la sjelbun-o jkuxlejal ti laj kalboxuk ta slikebale. Li ta Betele nopem xaʼiik te chkʼot maxetik ti cercopiteco verde sbiike. Tsakik batel li sat teʼetik ti chichʼik kʼotel li ermanaetike. Jun veltae, jun ermanae jamal laj yikta komel li sventanail skuartoe. Kʼalal sut talele, te la sta epal maxetik ti yakal tslajesik skotol li kʼusitik te la staike. Tsots tajek avan li ermanae xchiʼuk xturet lokʼel ta anil. Li maxetike xiʼik tajek xchiʼuk avanik, vaʼun la sten sbaik lokʼel ta ventana.

Ay tunkunkutik ta jun tsobobbail ta suajili kʼop. Mu ta sjaliluke laj yalbeikun ti akʼo jelubtas li Xchanel Livro yuʼun Tsobobbaile (ti Xchanel Vivlia ta tsobobbail sbi avie). Pe ti melel xkaltike, mi jsetʼuk xaʼiik ti kʼu yelan chikʼopoje. Baʼyel xa onoʼox ta jchapan jba sventa xkʼel kuʼun li sjakʼobiltak te talem ta livroe. Pe mi oy buchʼu chakʼ sloʼil ti maʼuk jech tajek chal ti kʼu yelan chal ta livroe, mu xkaʼi jsetʼuk. Chopol tajek chkaʼi jba, yuʼun mu xkaʼi kʼusi chal li ermanoetike. Labal sba laj kil ti kʼu yelan oy smalael yuʼunik ta jtojolale xchiʼuk ti muʼyuk kʼusi chalik ta skoj ti mu xlokʼ kuʼune.

Mu sta jun jabil te litunkutik ta Kenia. Ta 1997, laj kichʼkutik albel ti xbat tunkunkutik ta Betel ta Brooklyn (Nueva York). Te xa linakikutik ta jun jteklum ti muʼyuk chil svokolik ta takʼine, taje xuʼ van xakʼ vokolil xtok (Prov. 30:8, 9). Pe li ermanoetike oy lek xchʼunel yoʼontonik. Maʼuk tstunes li skʼakʼalik o li kʼusi x-ayan yuʼunik sventa spasik-o ta jkʼuleje, yuʼun tstunesik sventa skoltaik li s-organisasion Jeovae.

Ti kʼu xa sjalil jelavem tale, kakʼojkutik venta ti yakʼojik ta ilel xchʼunel yoʼontonik li ermanoetike akʼo mi jelel xkuxlejalik: li ta Irlandae chil tajek svokolik ta paskʼop, li ta Áfricae chil svokolik ta povreal xchiʼuk nom bu oyik, li ta Estados Unidose tukʼ yakʼoj sbaik ek akʼo mi chʼabal chil svokolik ta takʼin. Xmuyubaj tajek yuʼunik Jeova ti tukʼ yakʼoj sbaik akʼo mi jelajtik kʼusi tsnuptanike.

Toj anil chjelav li jabiletike, jech kʼuchaʼal chal li ta Job 7:6: «Jaʼ mas to kʼun chjelav li steʼel bukʼe». Li avie, chi-abtejkutik ta smeʼ nail abtelal ta Warwick (Nueva York) xchiʼuk li ermanoetik ti skʼanoj sbaik ta melele. Ta jkʼupinkutik xchiʼuk ximuyubajkutik tajek ti ta jpas ti bu kʼalal xuʼ kuʼunkutik sventa jkoltakutik li Ajvalil Jesukristoe, ti poʼot xa xakʼbe smoton li buchʼutik tukʼ chakʼ sbaike (Mat. 25:34).