Jun jabil ta tsʼakale, laj yichʼ alel ta Betel ti chtun ermanoetik ti xlokʼ ta yoʼontonik xbat tunikuk ta Betel ta Sudáfrica ti te chichʼ akʼel jun achʼ makina sventa chichʼ pasel imprimire. Laj kal ti ta jkʼan chibate. Limuyubaj tajek kʼalaluk laj yalbeikun ti xuʼ xibate. La stʼujik oxvoʼ jbetelitaetik xtok ti te likemik ta Canadae, jaʼik li Dennis Leech, Bill McLellan xchiʼuk Ken Nordin. Laj kichʼkutik albel ti jal te chikomkutike.

La jkʼopon batel jmeʼ ta telefono xchiʼuk xi laj kalbee: «Meʼ, xanaʼe, chibat ta Sudáfrica». Li jmeʼe muʼyuk kʼusi mas snaʼ xal, pe tsots li xchʼunel yoʼontone xchiʼuk lek oy ta mantal. Jaʼ yuʼun, kʼalal jech laj kalbee, muʼyuk kʼusi mas laj yalbun, pe jnaʼoj ti muʼyuk chopol chaʼi ti chibate. Akʼo mi laj yat yoʼontonik jtot jmeʼ ti nom chibate, muʼyuk laj yalbeikun ti chopol li kʼusi kʼot ta nopel kuʼune.

Baʼyel libatkutik ta Betel ta Brooklyn ti te laj kichʼkutik chanubtasel oxib u ta stunesel jtos makina sventa spasel imprimire. Laje, limuykutik batel ta jkot varko sventa xibatkutik ta Ciudad del Cabo ta Sudáfrica. Jaʼ toʼox tsʼaki 20 jabilal. Kʼalal likʼotkutik ta Ciudad del Cabo, ta yakʼobalil noʼoxe, limuykutik ta yan tren sventa xibatkutik ta Johannesburgo. Kʼalal sakub xa oxe, la jkuxkutik ta jun bikʼit jteklum ti Karroo sbie xchiʼuk takin noʼox ta kʼelel. Ep tajek pukuk xchiʼuk kʼixin tajek. Kʼalal la jkʼelkutik lokʼel ta ventanae, la jakʼbe jbakutik ti bu xa noʼox oyunkutike. Lixiʼkutik-o li kʼusi kʼot ta nopel kuʼunkutike. Junchib jabil ta tsʼakale, lisutkutik batel yan velta li ta jteklumetik taje. Te laj kilkutik ti mu kʼusi snaʼ xalik xchiʼuk ti toj lek yoʼontonike.

Jaʼ la jbain skʼelel jayibuk jabil jtos makina ti linotipia sbie, ti toj labal sbae xchiʼuk ti toj vokol ta tunesele. Jaʼ ta jchapanbe sletrailtak sventa xichʼ pasel imprimir li revista ¡Vikʼiluk me jsatik! xchiʼuk Li Jkʼel-osil ta toyole. Li Betel ta Sudafricae tspas imprimir revistaetik li ta jeltos kʼopetik ta Africae xchiʼuk tstak batel ta yantik mukʼtik lumetik. Limuyubajkutik tajek ti toj lek laj yichʼ tunesel li achʼ makina sventa chichʼ pasel imprimire, ti mu jechuk noʼox echʼ jvokolkutik ti nom to bu lilikutik talele.

Ta mas tsʼakale, jaʼ te li-abtej li ta S-ofisinail Favrikae, ti jaʼ te chichʼ kʼelbel skʼoplal li kʼusitik chichʼ pasel imprimire, li kʼusitik chichʼ takel  batele xchiʼuk li sjelubtasel ta yan kʼopetik li vunetike. Mu noʼox xlaj li kʼusitik ta jpase, pe ximuyubaj noʼox.

Li ta 1968, linupun xchiʼuk Laura Bowen ti te noʼox nopol nakal ta Betele. Chtun ta prekursora xchiʼuk tskolta li Departamento sventa Sjelubtasel kʼop ta stsʼibael li vunetike. Li vaʼ orae, li buchʼu chnupunike muʼyuk te chkomik ta Betel. Jaʼ yuʼun, laj kichʼkutik biiltasel ta prekursor espesial. La jvul jutuk koʼonton, yuʼun li lajuneb jabil te litun ta Betele oy jveʼel xchiʼuk muʼyuk ta jvul koʼonton ta sventa li jnae. Pe ¿mi xilokʼkutik-o van ti kʼu yepal chkichʼkutik koltael ta takʼine? Ta jujuntale chkichʼkutik akʼbel 25 rands jujun u (te van vukub sien li vaʼ orae). Pe taje jaʼ to jech yepal chkichʼkutik akʼbel mi la jtakutik ti kʼu yepal mas juteb chichʼ kʼanbel li prekursor ta sventa li spukel vunetike, li orae xchiʼuk li spasel revisitae. Ti kʼu yepal chkichʼkutik akʼbele skʼan jtojkutik-o li slokʼ jnakutike, li jveʼelkutike, li jpasajekutike, li stojol jpoxilkutike xchiʼuk li yan kʼusitik chtun kuʼunkutike.

Te laj kichʼkutik takel batel ta jun jteklum ti nopol xil Durban, ta nopol océano Índico. Te nakal epal krixchanoetik ti likemik ta Indiae. Li krixchanoetik taje jaʼ yutsʼ yalalik li buchʼutik abtejik ta spasel askal li ta sjabilaltik 1875, pe jech-o li stalel xkuxlejalike xchiʼuk ti kʼu yelan tspas li sveʼelike, ti te skʼoplal li muil veʼlil pasbil ta curry. Chkʼopojik ta inglés xtok, jaʼ yuʼun mu vokoluk laj kaʼikutik xcholbel mantal.

Li prekursor espesialetike skʼan xcholik mantal 150 ora ta jujun u. Jaʼ yuʼun, li Laura xchiʼuk voʼone la jnopkutik ti skʼan jcholkutik mantal vakib ora li ta sba kʼakʼale. Kʼixin tajek xchiʼuk spususet tajek. Ta skoj ti muʼyuk jrevisitakutik xchiʼuk j-estudiokutike, skʼan jcholkutik mantal vakib ora ta naetik. Kʼalal oy xa ox kʼuk sjalil jlikesojkutike, la jkʼel li jreloje, ¡jaʼ to chkile, kʼajomal to 40 minuto jcholojkutik mantal! La jnop mi spas onoʼox kuʼunkutik li abtelal ta prekursor espesiale.

Mu jaluk nop xkaʼikutik ti kʼu yelan ta jcholkutik mantale. Jujun kʼakʼale, chkichʼ batel jsandwichkutik, jkafekutik o yan kʼusi jlajeskutik. Mi lilub xa laj kaʼikutike, te ta jkotan li kuni karrokutik ta yolon jtekʼuk teʼe. Bakʼintike, te chtal skʼelunkutik li ololetike. Kʼalal echʼ xa ox junchib kʼakʼale, laj kakʼkutik venta ti mu xa xkaʼikutik ch-echʼ kʼakʼal k’alal jcholojkutik xa ox mantal chib-oxibuk orae.

Limuyubajkutik tajek ti la jcholbekutik mantal li krixchanoetik taje. Laj kakʼkutik venta ti lek x-ichʼvanik ta mukʼ li krixchanoetik likemik ta Indiae, ti lek yoʼontonike, ti lek snaʼ xchʼamvanike xchiʼuk ti skʼanojik li Diose. Epal j-induetike la xchʼamik mantal. Lek tajek chaʼiik xchanbel skʼoplal li Jeovae, li Jesuse, li Vivliae, li kʼupil sba kuxlejal chtal ta jelavele xchiʼuk ta sventa li chaʼkuxesele. Kʼalal echʼ jun jabile, oy xa ox 20 j-estudiokutik. Li ta oʼlol kʼakʼale, te xa ta jpas jveʼelkutik xchiʼuk junuk utsʼ alalil ti chkakʼbekutik estudioe. ¡Ta jkʼupinkutik tajek!

Mu ta sjaliluke, laj kichʼkutik takel batel ta yosilal océano Índico sventa xitunkutik ta jkʼelvanej ta sirkuito. Jujun xemanae, te chikomkutik ta snaik junuk utsʼ alalil li ta tsobobbail bu chikʼotkutik ta vulaʼale xchiʼuk koʼol ta jcholkutik mantal xchiʼuk li ermanoetik sventa jpatbekutik yoʼontonike. Xkoʼolaj kʼuchaʼal yutsʼ yalal chilunkutik. Ta jkʼupinkutik ti te oyunkutik xchiʼuk li ermanoetike, li yalab xnichʼnabike xchiʼuk li xchonbolomik ti te oy ta snaike. Chib jabil jech la jkʼupinkutik. Ta tsʼakale, laj kichʼkutik albel ti tskʼanik ti xisutkutik batel ta Betele. Xi laj kalbeike: «Ximuyubajkutik tajek ti liʼ chitunkutike». Akʼo mi jech, libatkutik onoʼox ti bu laj kichʼkutik albele.

Li ta Betele, jaʼ te li-abtej li ta Departamento sventa Cholmantale (Departamento de Servicio). Te la jchiʼinik ta abtel epal ermanoetik ti lek xa chanemike. Li vaʼ kʼakʼale, li jkʼelvanejetik ta sirkuitoe tstakik batel jlik karta ta Betel kʼalaluk mi laj xa ox svulaʼanik li jun tsobobbaile. Te une, li Departamento sventa Cholmantale tstakbeik batel karta li tsobobbail sventa spatbeik yoʼonton li ermanoetike o ti xalbeik batel mi oy kʼusi skʼan spasike. Li sekretarioetike jaʼ tsjelubtasik ta inglés li kartaetik tstakik batel li jkʼelvanejetik ta sirkuito li  ta xhosa, zulú o ta yan kʼopetike. Mi laje, tsjelubtasik ta jeltos kʼopetik ta África li kartaetik ta inglese. Ta jtojbeik ta vokol ti tsots ch-abtejik li jelubtasej kʼopetike, ti la skoltaikun ta yaʼibel smelolal li kʼusi tsnuptanik li ermanoetik ta Africae.

Li vaʼ kʼakʼale, li buchʼutik te nakalik ta Sudafricae skʼan xchʼunik li mantal ti apartheid sbie. Mu masuk stakʼ xchiʼin sbaik li buchʼutik yan-o stsʼunbalike, yuʼun partetik bu nakalik ta jujuvokʼ. Li kermanotaktik ti ikʼ skoloralike ta sbatsʼikʼop chkʼopojik, chcholik mantal ta skʼop stukik xchiʼuk jaʼ te tstsob sbaik ti bu koʼol skʼopike.

Ta skoj ti jaʼ noʼox te tunemun ti bu chkʼopojik ta inglese, mu to’ox xkojtikinik lek li buchʼutik ikʼ skoloralike. Te lik jchanbe skʼoplal li kʼusi nopem xaʼiik spasele xchiʼuk li stalel xkuxlejalike. Te laj kaʼi ti ep kʼusitik tsnuptanik li ermanoetik ta skoj li kʼusi nopem xaʼiik spasel li relijionetik ti bu nakalike. Lek tsots yoʼontonik. Akʼo mi laj yichʼik kontrainel yuʼun li yutsʼ yalalik xchiʼuk li bu nakalike, muʼyuk la spasik li kʼusi chal Vivlia ti chopole xchiʼuk li kʼusitik te nitil skʼoplal ta espiritismoe. Li ta parajeetike, li krixchanoetike abol tajek sbaik. Jaʼ ep ti buchʼutik muʼyuk chanunajemike o ti jutuk chanunajemike, pe stsakojik lek ta mukʼ li kʼusi chal Vivliae.

La jkolta jba junantik velta ta spakbel skʼoplal ermanoetik ta stojolal ajvalil sventa junuk yoʼonton xichʼik ta mukʼ Dios xchiʼuk ti mu sujatik ta sventa politikae. Oy kerem tsebetik ti laj yichʼik lokʼesel ta s-eskuelaik ta skoj ti muʼyuk tstikʼ sbaik ta spasel orasion xchiʼuk muʼyuk chkʼejinik ti jaʼ te nitil skʼoplal ta jecheʼ relijione. La stsatsubtasbun xchʼunel koʼonton kʼalal laj kil ti tukʼ yakʼoj sbaik xchiʼuk ti tsots yoʼontonike.

Oy kʼusi yan la snuptanik li ermanoetik ta jun lum ta África ti Suazilandia toʼox sbie (li avie Esuatini xa sbi). Kʼalaluk cham li ajvalil Sobhuza II, laj yichʼik albel ti skʼan slokʼ sjolik li viniketike xchiʼuk ti komkomuk tajek slokʼ sjolik li antsetik eke sventa xakʼik ta ilel ti chat yoʼontonike. Epal ermanoetike laj yil-o svokolik ti muʼyuk la spasik li kʼusi te nitil-o skʼoplal li yichʼel ta mukʼ animaetike. Toj lek laj kilkutik ti tukʼ laj yakʼ sbaik ta stojolal Jeovae. La stsatsubtas xchʼunel koʼontonkutik li ermanoetik ta África ti tukʼ laj yakʼ sbaike xchiʼuk ti tsʼik yuʼunik li vokoliletike.

Li ta 1981, li-abtej yan velta ti bu chichʼ pasel imprimir sventa jkolta jba ta stunesel li komputadoraetike. Toj echʼ noʼox kʼupil sba taje. Yakal xa ox chjel ti kʼu yelan chichʼ pasel imprimire. Jun empresa laj yalbe Betel ti akʼo spas preva ta moton jun makina ti fotocomponedora sbie. Li baluneb makina ti linotipia sbie laj yichʼ jelel ta voʼob fotocomponedora. Jech noxtok, lik jtuneskutik jun achʼ makina sventa chichʼ pasel imprimir, vaʼun mas xa ep ta jpaskutik imprimir.

Li komputadoraetike la skoltaunkutik sventa yanuk xa kʼu yelan ta jmeltsankutik li vunetik ti jaʼ ta jtuneskutik li MEPS ti jaʼ li Sistema Electrónico de Edición Plurilingüe. ¡Ep xa ox kʼusi jelem ti kʼuxi likʼotkutik ta Sudáfrica li chanvoʼ jbetelitaunkutike! (Is. 60:17). Li vaʼ kʼakʼal taje, jchanvoʼalkutik nupunemunkutik xa ox xchiʼuk prekursoraetik ti skʼanojik tajek Jeovae. Li Bill xchiʼuk vuʼune te oyunkutik ta Betel xchiʼuk te noʼox nopol nakalik li Ken xchiʼuk Dennise.

Epaj li sjelubtasel vunetik ta yan kʼopetike xchiʼuk ti ta jpaskutik imprimire. Ta jtakkutik batel xtok ta yan Beteletik. Jaʼ yuʼun, skʼan xa ox xichʼ vaʼanel yan Betel. Li ermanoetike te la svaʼanik ta s-oesteal Johannesburgo xchiʼuk laj yichʼ akʼel ta stojolal Jeova ta 1987. La jkʼupin tajek ti laj kil kʼuxi epaj batel li abtelale xchiʼuk ti jal litun ta Komite sventa Betel ta Sudafricae.

Li ta 2001, labal sba laj kaʼikutik ti laj kichʼ takel ta ikʼel sventa xitun li ta Komite sventa Betel ta Estados Unidos ti jaʼtik toʼox laj yichʼ vaʼanele. Akʼo mi laj kat koʼontonkutik ta skoj ti chkikta kabtelkutik xchiʼuk kamigotakutik ta Sudafricae, limuyubajkutik ti chbat jchiʼinkutik li ermanoetik ta Betel ta Estados Unidose.

La jvul-o koʼontonkutik ti nom xa chkom ta naklej li smeʼ Laura ti oy xa ox sjabilale. Mu masuk xuʼ xbat jkoltakutik mi libatkutik ta Nueva Yorke. Pe li oxvoʼ smukobtak Laurae laj yalik ti jaʼ tskoltaike, ti tskʼelik mi ipaje, ti xmuyubajuk noʼoxe xchiʼuk ti oyuk noʼox li kʼusi chtun yuʼune. Xi laj yalbunkutike: «Mu xuʼ xitunkutik ta tsʼakal ora li voʼonkutike, pe xuʼ jchabi jmeʼtik sventa jechuk-o xatunik batel li voʼoxuke». Ta jtojbekutik tajek ta vokol ti jech tspasike.

Li jbankil xchiʼuk yajnil ti te nakalik ta Toronto (Canadá) jaʼ la skʼelik li jmeʼ ti stuk xa oxe. Oy xa ox mas ta 20 jabil ti te xchiʼukik ta nakleje. Ta jtojbekutik tajek ta vokol ti ta slekil yoʼontonik la xchabiik jaʼ to ti kʼuxi chame. Jaʼo cham kʼalal jaʼtik toʼox jkʼotelkutik ta Nueva Yorke. Jaʼ jun mukʼta bendision kʼalal oy kʼusi tsjel ta xkuxlejal li kutsʼ kalaltik sventa xchabi jtot jmeʼtik akʼo mi vokol ta pasel bateltik.

Li ta Betel ta Estados Unidose, te li-abtej jayibuk jabil li ta Spasel Vunetike. Tee mas xa achʼ kʼusitik chichʼ tunesel xchiʼuk mas xa kʼun li abtele. Achʼtik toe, abtejemun li ta Departamento sventa Smanel kʼusitike. Ximuyubaj tajek ti oy xa ta 20 jabil abtejemun li ta mukʼta Betel liʼe. Li avie, te van voʼmil jbetelitaetik oy xchiʼuk te van chaʼmil ermanoetik ti ch-abtejik jayibuk kʼakʼal ta xemanae.

Leʼ xa ta 60 jabile, muʼyuk toʼox jnopoj ti liʼ chitune. Jech-o skoltaojun talel li Laurae xchiʼuk ep kʼusitik jkʼupinojkutik talel. Oy kʼusitik jchanojkutik ti bu tunemunkutik talele. Jkʼanojkutik li ermanoetik ti jchiʼinojkutik ta abtele jech kʼuchaʼal li ermanoetik ti te chtunik li ta Beteletik ti jvulaʼanojkutike. Mas xa ta 80 jabilal li avie, jaʼ yuʼun jutuk xa noʼox kʼusi jbainoj, pe oy epal keremetik ti xuʼ yuʼunik spasele.

Xi laj yal jun jtsʼibajom yuʼun salmoe: «Xmuyubaj noʼox li mukʼta lum ti jaʼ Sdiosik li Jeovae» (Sal. 33:12). ¡Jaʼ melel maʼ taje! Ximuyubaj tajek ti tunemun tal ta stojolal Jeova xchiʼuk li ermanoetik ti xmuyubajik noʼoxe.