Livokʼ ta 1935 ta Darlaston (Inglaterra), ti te xkom ta Black Country ti jaʼ skʼan xal «ikʼal jteklum». Jaʼ jech sbi yuʼunik ta skoj ti oy ep favrikaetik ti chnoj yuʼunik ta ikʼal chʼail li osile. Kʼalal chanib toʼox van jabilale, li jtot jmeʼe lik xchanik Vivlia xchiʼuk li stestigotak Jeovae. Kʼalal tetik xa ox 14 o 15 jabilale, laj kakʼ venta ti jaʼ li melel relijione, vaʼun laj kichʼ voʼ ta 1952 kʼalal 16 jabilale.

Li vaʼ kʼakʼale, lik abtejkun ta jun favrika ti bu chchonik abtejebaletik sventa smeltsanik karroe. Lik xchanubtasikun sventa xikom ta sekretario, ximuyubaj tajek.

Jun kʼakʼale, li jkʼelvanej ta sirkuitoe la sjakʼbun mi xuʼ jelubtas li Xchanel Livro yuʼun Tsobobbail ti chichʼ pasel ta xokol kʼakʼal li ta jtsobobbail Willenhall. Mu xa jnaʼ kʼusi ta jpas, yuʼun li vaʼ kʼakʼale ta chib tsobobbail chikʼot. Li ta xokol kʼakʼale, te chikʼot ta Bromsgrove ti bu nopol chi-abteje, ti 32 kilometro xil li jnae. Li ta savado xchiʼuk domingo kʼalal te jchiʼuk li jtot jmeʼe, te chibat li ta tsobobbail ta Willenhall.

Ta skoj ti ta jkʼan ta jkolta li steklumal Jeovae, la jchʼam li matanal laj yakʼbun li jkʼelvanej ta sirkuitoe akʼo mi persa lilokʼ-o li ta kabtel ti ta jkʼupin tajeke. Koliyal ti kakʼoj akʼo sbeiltas jkuxlejal li Jeovae, ep kʼusitik jtaoj ta mantal. Muʼyuk ta jnaʼ sutel li kabtel ti ta jkʼupin toʼoxe.

Kʼalaluk chikʼot toʼox li ta tsobobbail ta Bromsgrove, laj kojtikin li Anne, jun ermana ti kʼupil sbae xchiʼuk ti oy ta yoʼonton mantale. Linupunkutik ta 1957. Ep kʼusitik jkʼupinojkutik xchiʼuk li Anne, tunemunkutik ta prekursor regular, prekursor espesial, jkʼelvanej ta sirkuito xchiʼuk ta Betel. Ximuyubajkutik xchiʼuk Ann ti kʼu xa sjalil tunemunkutik tale.

Li ta 1966, li-aykutik li ta chanob vun numero 42 ta Galaad. ¡Toj kʼupil sba laj kaʼikutik! Litakatkutik echʼel ta Malaui ta yosilal África ti lek ojtikinbil ta skoj ti lek yoʼontonik xchiʼuk ti toj lek snaʼ xchʼamvanik li krixchanoetik teye. Pe muʼyuk lijalijkutik.

Likʼotkutik ta Malaui ta 1 yuʼun fevrero ta 1967. Laj kichʼkutik chanubtasel jun u sventa jchanbekutik li skʼopike. Laje, litakatkutik echʼel ta jkʼelvanej ta distrito. Oy toʼox jkot jkarrokutik. Ta alele, buyuk noʼox xuʼ xikʼunkutik batel, yuʼun xuʼ la xtuchʼ mukʼtik ukʼumetik. Pe mu jechuk, yuʼun jaʼ noʼox xtuchʼ yuʼun li ukʼumetik ti bikʼit noʼoxe. Bateltike, te chikomkutik ta naetik ti pasbil ta jobel li sjole xchiʼuk ti ta achʼel li spakʼe. Li ta yorail voʼtike, persa skʼan xkakʼbekutik slonail li jol na sventa mu x-och voʼe. Vokol laj kaʼikutik kʼalal la jlikeskutik li abtelale, ¡pe la jkʼupinkutik tajek!

Li ta yuilal avrile, laj kakʼ venta ti tslikes yaʼiik kʼop li ta jteklume. Laj kaʼi ta radio li kʼusi laj yal li ajvalil ta Malauie, jaʼ li doktor Hastings Banda, ti bu laj yal ti muʼyuk yakal tstoj spatanik li stestigotak Jeovae xchiʼuk ti tskontrainik la li politikae. Taje maʼuk melel. Yuʼun li kʼusi chopol chaʼiike jaʼ ti muʼyuk ta jtikʼ jbakutik ta politikae xchiʼuk ti muʼyuk ta jmankutik li tarjetaetik sventa jtikʼ jbakutik ta politikae.

Li ta yuilal septiembree, lokʼ ta periodikoetik ti laj yal li presidente ti ta buyuk xa noʼox la tsaʼik kʼop li ermanoetike. Kʼalal la stsob sba li jpolitikoetike, laj yal ti tspajes ta anil li kʼusitik tspas stestigotak Jeovae. Li ta 20 yuʼun oktuvre ta 1967, la spajesik li abtelale. Ta tsʼakal jutuke, li polisiaetik xchiʼuk li buchʼu tskʼelbeik skʼoplal jyanlumetike bat smakik li Betele xchiʼuk la snutsik lokʼel ta jteklum skotol li misioneroetike.

Kʼalal yoxibal xa ox kʼakʼal tikʼilunkutik ta chukele, la stakunkutik batel ta Mauricio, jun jteklum ti ventainbil yuʼun Gran Bretañae. Akʼo mi jech, li j-abteletik tee muʼyuk  xakʼ jpas li kabtelkutik ta misioneroale, jaʼ yuʼun li organisasione la stakunkutik echʼel ta Rodesia (Zimbabue sbi li avie). Kʼalal likʼotkutike, xi kapem sjol laj yalbunkutik jun polisia ti tskʼelbe skʼoplal jyanlumetike: «La slokʼesoxuk tal ta Malaui. Muʼyuk laj yakʼik ti te lakomik ta Mauricioe, li avie liʼ oyoxuk ta skoj ti mu xa stakʼ bu xabatike». Lik okʼuk li Anne. ¡Mu xa bu jotukal xi skʼanunkutik yilel! Li vaʼ orae, jaʼ xa noʼox oy ta koʼonton chisut batel ta Inglaterra. Ta tsʼakale, li j-abteletike laj yakʼik te xkom vaykunkutik li ta Betel sventa xibatkutik ta s-ofisinaik ta yokʼomale. Lubemunkutik tajek, pe jaʼ laj kakʼkutik ti akʼo xchapan li Jeovae. Ta smalel kʼakʼal ta yokʼomale, oy kʼusi labal sba kʼot ta pasel: laj yakʼ ti xikomkutik kʼuchaʼal jvulaʼal li ta Zimbabuee. Muʼyuk chchʼay ta jol ti kʼu yelan laj kaʼi jba li vaʼ kʼakʼale, yuʼun jpʼel ta koʼonton ti jaʼ Jeova li buchʼu tsbeiltasunkutike.

Litun ta Departamento sventa Cholmantal li ta Zimbabue sventa jkʼel li abtelal ta Malaui xchiʼuk Mozambiquee. Li ermanoetik ta Malauie yakal chichʼik tsatsal kontrainel. Li kabtele smakojbe skʼoplal ti jelubtas ta yan kʼop li aʼyejetik tstakik batel li jkʼelvanejetik ta sirkuito li ta jteklum taje. Jun veltae, ikʼ xa osil laj koʼonton ta abtel. Kʼalal jaʼo ta jkʼel ti kʼu yelan tsots chil svokol li ermanoetike, lik okʼkun. * Pe kʼot ta koʼonton ti kʼu yelan tukʼ yakʼoj sbaike, ti oy xchʼunel yoʼontonike xchiʼuk ti kuchem yuʼunike (2 Kor. 6:4, 5).

La jpaskutik ti bu kʼalal xuʼ kuʼunkutik sventa oyuk noʼox sveʼelik ta mantal li ermanoetik ta Malaui xchiʼuk li buchʼutik jatavemik batel ta Mozambique ta skoj li kontrainele. Li jelubtasej kʼopetik ta chichewa kʼop ti jaʼ jech skʼopik ta Malauie batik ta Zimbabue, yuʼun oy jun ermano laj yakʼ yosil ti lek jamale. Toj lek li kʼusi la spas li ermanoe: laj yichʼ vaʼanel jun ofisina xchiʼuk ti bu xuʼ xnaki li jelubtasej kʼopetike. Jaʼ yuʼun, muʼyuk bu paj li abtelal sventa xichʼ jelubtasel li vunetike.

Oy kʼusitik la jchapankutik jujun jabil sventa xbatik ta Zimbabue li jkʼelvanejetik ta sirkuito ta Malaui sventa skʼupinik li asamblea ta distrito ta chichewa kʼope. Teye ch-akʼbatik tal li voskejoetik sventa li asambleae. Kʼalal tsutik batel ta Malauie, chakʼik persa sventa xalbeik ermanoetik skotol li kʼusi jelav ta asambleae. Li ta jabiletik taje, chapaj kuʼunkutik jun velta ta Zimbabue li Chanob vun sventa j-abteletik yuʼun Ajvalilal yuʼun Dios sventa jtsatsubtasbekutik yoʼontonik li jkʼelvanejetik ta sirkuito taje.

Li ta fevrero ta 1975, li-ay ta Mozambique sventa jvulaʼan li ermanoetik ti jatavemik lokʼel tal ta Malauie. Li ermanoetik taje jech yakal tspasik kʼuchaʼal chal li s-organisasion Jeovae xchiʼuk svaʼanojik moletik ta tsobobbail. Li moletik taje ep kʼusitik xchapanojik ta mantal, jech kʼuchaʼal li mantal sventa skotol krixchanoetike, ti skʼelik li teksto sventa jujun kʼakʼale, ti xchanik Li Jkʼel-osil ta toyole xchiʼuk tsjelubtasik asambleaetik. Lek xchapanojik kʼuchaʼal onoʼox jun asamblea, yuʼun oy departamentoetik, jech kʼuchaʼal ti bu xuʼ jtatik li kʼusitik chtun sventa xichʼ chʼubael ti bu ch-echʼ asambleae, ti bu chchʼakik veʼlile xchiʼuk ti lekuk noʼox oy skotol li kʼusitike. Koliyal ti akʼbilik bendision yuʼun Jeovae, toj labal sba kʼusitik spas yuʼunik li ermanoetik taje. ¡Tsatsub-o tajek xchʼunel koʼonton!

Ta slajebaltik li 1970, li Betel ta Zambiae jaʼ xa la sbain komel li Malauie. Pe te oyik-o ta koʼonton xchiʼuk ta j-orasiontak li ermanoetik ta Malauie, jnaʼoj ti jech chaʼi sbaik li yantik eke. Ta skoj ti chitun li ta Komite sventa Betel ta Zimbabue, ep ta velta la jtsob jbakutik xchiʼuk li jvulaʼaletik takbil tal yuʼun smeʼ nail abtelale. Kʼalal ta jtsob jbakutike, te oyik ek li ermanoetik ti tskʼelik li abtelal ta Malaui, Sudáfrica xchiʼuk Zambiae. Xi ta jakʼilanbe jbakutik-oe: «¿Mi oy to kʼusi yan xuʼ jpastik ta stojolalik li ermanoetik ta Malauie?».

Ta mas tsʼakale, jutukaj li kontrainele. Jaʼ yuʼun, li ermanoetik ti jatavemik lokʼel ta  Malauie lik sutikuk echʼel ta snaik xchiʼuk muʼyuk xa mas chil svokolik li ermanoetik ti te komik ta Malauie. Jech xtok, junantik jteklumetike lik yakʼik permiso sventa xichʼ pasel li kabteltike. Jech la spasik ta 1991 li ta Mozambique eke. Pe xi ta jakʼilanbe jbakutik-oe: «¿Bakʼin to xuʼ xlik spasbeik yabtel Jeova li ta Malauie?».

Ta tsʼakale, paj li skʼopik jpolitikoetik ta Malauie, yuʼun li ta 1993 li ajvalile laj yal ti xuʼ xa xichʼ pasel li kabteltike. Ta tsʼakal jutuke, jun misionero xi la sjakʼbune: «¿Mi chasut batel ta Malaui?». Ta skoj ti 59 xa ox jabilale, xi la jtakʼbee: «Mu xa xuʼ kuʼun». Akʼo mi jech, li vaʼ kʼakʼale la stakbunkutik tal jlik karta li Jtsop Jbeiltasvanej sventa xalbunkutik mi ta jkʼan chisutkutik batel li ta Malauie.

Ta jkʼupinkutik toʼox tajek ti te chitunkutik li ta Zimbabuee, jaʼ yuʼun vokol laj kaʼikutik ti ta jnopkutik mi chisutkutik batel ta Malauie. Linopkutik xa ox tajek xchiʼuk ep xa ox tajek kamigokutik tey. Li Jtsop Jbeiltasvaneje la stsak ta venta ti kʼu yelan chkaʼi jbakutike, jaʼ yuʼun laj yalbunkutik ti xuʼ xikomkutik ta Zimbabue mi jech ta jkʼankutike. Mas ox van kʼun ti jaʼuk jpaskutik li kʼusi ta jkʼankutike xchiʼuk ti teuk xikomkutike. Pe la jvules ta jol li sloʼil xkuxlejal Abraan xchiʼuk Sarae, yuʼun akʼo mi oy xa sjabilalik, jaʼ laj yakʼik ti akʼo sbeiltasatik yuʼun li Jeovae (Jen. 12:1-5).

Kʼot ta nopel kuʼunkutik ti jaʼuk sbeiltasunkutik li s-organisasion Jeovae. Jaʼ yuʼun, lisutkutik ta Malaui ta 1 yuʼun fevrero ta 1995, 28 xa ox jabil yechʼel ti kʼuxi likʼotkutik ta sba veltae. Laj yichʼ vaʼanel jun Komite sventa Betel, oxvoʼ te chi-abtejkutik. Ta tsʼakal jutuke, lik jchapankutik li abtelaletik ti tspasik stestigotak Jeovae.

Labal sba ta kʼelel ti kʼu yelan laj yakʼ pʼoluk batel Jeova ta anil li abtelale. Yuʼun li ta sjabilal 1993 kʼalal ta 1998, labal sba ti kʼu yelan pʼol ta anile, yuʼun mas ta 42 mil jcholmantaletik kʼot akʼo mi 30 mil toʼox. * Ta skoj ti yakal ch-epaj batel li abtelale, li Jtsop Jbeiltasvaneje laj yal ti xichʼ vaʼanel jun achʼ Betele. La jmankutik 12 ektarea osil ta Lilongüe, vaʼun te litun li ta Komite sventa Svaʼanel Salonetik xchiʼuk yan naetike.

Ta mayo ta 2001, li ermano Guy Pierce ti tun li ta Jtsop Jbeiltasvaneje la sjelubtas li  mantal sventa xakʼ ta stojolal Jeova li achʼ Betele. Kʼotik mas ta chaʼmil stestigotak Jeova ti te noʼox likemike, jutuk mu skotolik mas xa ta 40 jabil yichʼojik voʼ. Li ermanoetik taje tukʼ laj yakʼ sbaik kʼalal jaʼo laj yilik tsatsal kontrainele, jutuk noʼox van kʼusi x-ayan yuʼunik, pe ta mantale jkʼulejik tajek. Xmuyubajik tajek ti tsvulaʼanik li achʼ Betele. Tey tskʼejintaik batel kʼejojetik sventa Ajvalilal ta sjunul Betel, jech chkʼejinik kʼuchaʼal chkʼejinik ta África. Li kʼusi kot ta pasel taje jaʼ li kʼusi mas la jkʼupin ta jkuxlejale. Jamal xvinaj ti chakʼbe bendision Jeova li buchʼutik tukʼ yoʼonton chkuch yuʼunik li kontrainele.

Kʼalal tsuts svaʼanel li Betele, la jkʼupin jun matanal, jaʼ ti la stakikun batel sventa xuʼ xkakʼbe ta stojolal Jeova li achʼ salonetike. Li tsobobbailetik ta Malauie ep tstabeik sbalil li kʼusi xchapanoj organisasion ta sventa li svaʼanel ta anil salonetik ti bu jutuk stakʼin li ermanoetike. Junantik tsobobbailetike te toʼox tstsob sbaik ta uni naetik ti pasbil ta steʼeltak eucaliptoe, li sjole pasbil ta steʼeltak puj xchiʼuk li sbankailtake pasbil ta achʼel. Li ermanoetike ta sjunul yoʼonton lik smeltsanik ladriyoetik ti spasojbeik s-ornoal stukik sventa svaʼanik kʼupil sba salonetik. Akʼo mi jech, jaʼ lek chaʼiik stunesel li bankaetike, yuʼun jech kʼuchaʼal chalike, «mas ep xij-och li ta bankae».

Ximuyubaj-o xtok kʼalal chkil kʼu yelan tskolta Jeova sventa xchʼiik ta mantal li krixchanoetike. Mas to labal sba chkil ti kʼu yelan chlokʼ ta yoʼontonik chkoltavanik li chex keremetik ta Áfricae xchiʼuk ti ta anil chchanik li kʼusi chchanubtasatik yuʼun li organisasione. Koliyal li chanubtasel chichʼike, oy kʼusitik chlik sbainik ta Betel xchiʼuk ta tsobobbailetik. Jech xtok, li achʼ jkʼelvanejetik ta sirkuito ti te noʼox likemike tstsatsubtasbeik yoʼonton li ermanoetike. Li ermanoetik taje jutuk mu skotoluk oy snup xchiʼilik. Pe sventa xtunik mas ta stojolal Jeovae, li nupultsʼakaletik taje kʼotem ta nopel yuʼunik ti muʼyuk to chil yalab xnichʼnabike akʼo mi chichʼik sujel yuʼun krixchanoetik xchiʼuk junantik yutsʼ yalalik.

Kʼalal 52 xa ox jabil te chitun ta Áfricae, lik ipajkun. Li Komite sventa Betele laj yalbe batel li Jtsop Jbeiltasvanej mi xuʼ stakikun batel li ta Betel ta Gran Bretañae. Li Jtsop Jbeiltasvaneje laj yal ti xuʼe. Vokol laj kaʼikutik yiktael ti bu toʼox chitunkutike, pe li ermanoetik ta Betel ta Gran Bretañae lek yakal chchabiunkutik avi ti oy xa jabilalkutike.

Jpʼel ta koʼonton ti jaʼ mas lek ti laj kakʼ akʼo sbeiltas jkuxlejal li Jeovae. Ti jaʼuk la jpas li kʼusi lek chkaʼi jtuke, mu jnaʼ bu oyun jechuk ta skoj li kabtele. Li Jeovae snaʼoj onoʼox li kʼusi chtun kuʼun sventa sbeiltasun batel ti bu beal skʼan xibate (Prov. 3:5, 6). Kʼalal keremun toʼoxe, oy ta koʼonton ti jnaʼ kʼu yelan li abtelal ta jun mukʼta empresae, pe li s-organisasion Jeova ta spʼejel balumile laj yakʼbun jun abtelal ti chakʼbun tajek muyubajele. Ti chitun ta stojolal Jeovae jech-o ximuyubaj yuʼun.