XCHANOBIL 30
KʼEJOJ 36 Jchabi li koʼntontike
Oy kʼusi chak’ jchantik li ajvaliletik ta Israele
«Te chavilik yan velta ti mu koʼoluk li buchʼu tukʼe xchiʼuk li buchʼu toj chopole, li buchʼu chtun ta stojolal Diose xchiʼuk li buchʼu muʼyuk chtun ta stojolale» (MAL. 3:18).
LI K’USI CHALBE SKʼOPLALE
Li ta xchanobil liʼe, ta jkʼeltik batel kʼu yelan la xchapan ajvaliletik ta Israel li Jeovae, taje jaʼ tskoltautik sventa jnaʼtik kʼuxi xuʼ lek xilutik Jeova li avi eke.
1, 2. Li Vivliae, ¿kʼu yelan chalbe skʼoplal junantik ajvaliletik ta Israel?
LI Vivliae chalbe skʼoplal mas ta 40 ajvaliletik ta Israel xchiʼuk jamal chal li kʼusitik la spas junantike. a Jech xtok, chalbe skʼoplal lekil ajvaliletik ti oy kʼusi chopol la spasike. Jech kʼuchaʼal li Davide jaʼ jun lekil ajvalil echʼ, yuʼun xi laj yal li Jeovae: «Ta sjunul yoʼonton la stsʼakliun, jaʼ la spas li kʼusi lek chkile» (1 Rey. 14:8). Akʼo mi jech, la xchiʼin ta vayel jun ants ti oy xa smalale xchiʼuk oy kʼusi la spas sventa teuk xcham ta paskʼop li smalale (2 Sam. 11:4, 14, 15).
2 Jech xtok, chalbe skʼoplal chopol ajvaliletik ti oy kʼusi lek la spasike. Jech kʼuchaʼal li Reoboame, jnaʼojtik ti maʼuk tukʼil ajvalil laj yil li Jeovae, yuʼun «jaʼ la spas li kʼusi chopole» (2 Kron. 12:14). Akʼo mi jech, la xchʼunbe smantal Jeova ti mu xbat stsak ta kʼop li lajunchop nitilulal ta Israele xchiʼuk laj yakʼ ti akʼo stʼuj stukik li buchʼu ch-och ta ajvalile. Jech xtok, la smeltsanbe lek smuroaltak epal jteklumetik sventa mu xtal tsakatikuk ta kʼop yuʼun li yajkontraike (1 Rey. 12:21-24; 2 Kron. 11:5-12).
3. ¿Kʼusi van ti xuʼ jakʼbe jbatike, xchiʼuk kʼusi ta jkʼeltik batel li ta xchanobil liʼe?
3 Vaʼun chaʼa, mi skotol oy kʼusi lek la spasik xchiʼuk ti oy kʼusi chopol la spasik li ajvaliletike, ¿kʼu yuʼun oy junantik ti tukʼ ilatik yuʼun Jeova xchiʼuk ti oy junantik muʼyuke? ¿Kʼusi ti jelelik-oe? Mi la jnabetik li stakʼobile, jaʼ tskoltautik sventa jnaʼtik kʼusi xuʼ jpastik sventa lek xilutik li Jeovae. Li ta xchanobil liʼe, ta jkʼeltik batel oxtos kʼusi la stsak ta venta Jeova kʼalal la xchapan li ajvaliletik ta Israele: 1) mi ta sjunul yoʼonton skʼanojik, 2) mi la sutes yoʼonton ta skoj li smulike xchiʼuk 3) mi jaʼ noʼox chichʼik ta mukʼ li Jeovae.
SKʼANOJ TA SJUNUL YOʼONTONIK LI JEOVAE
4. ¿Kʼusi jelelik-o li ajvaliletik ti tukʼ laj yakʼ sbaik xchiʼuk li buchʼutik muʼyuk tukʼike?
4 Li Jeovae tukʼil ajvalil laj yil li buchʼu ta sjunul yoʼonton kʼanate. b Jech kʼuchaʼal li ajvalil Jeosafate, «la saʼ ta sjunul yoʼonton li Jeovae» (2 Kron. 22:9). Te skʼoplal li Josias eke, xi chal li Vivliae: «Mu xkoʼolaj kʼuchaʼal li yantik ajvalil laj echʼanuke, yuʼun jaʼ noʼox stuk ti ta sjunul yoʼonton [ . . . ] sut talel ta stojolal li Jeovae» (2 Rey. 23:25). Jaʼuk li Salomone chopol kʼusitik la spas kʼalal jutuk xa ox skʼan stsuts yuʼun li ajvalilale xchiʼuk «maʼuk ta sjunul yoʼonton laj yakʼ sba ta stojolal li Jeova Dios yuʼune» (1 Rey. 11:4). Li ajvalil Abiyam eke chopol kʼusi la spas, yuʼun xi chal li Vivliae: «Maʼuk ta sjunul yoʼonton laj yakʼ sba ta stojolal li Jeova Dios yuʼune» (1 Rey. 15:3).
5. ¿Kʼusi smakoj ti ta sjunul koʼonton chijtun ta stojolal Jeovae?
5 Ti ta sjunul koʼonton chijtun ta stojolal Jeovae, te smakoj ti jkʼantik tajeke xchiʼuk ti jaʼ noʼox stuk chkichʼtik ta mukʼe. Maʼuk ti sujbil chkaʼi jbatike o ta skoj noʼox ti jnaʼojtik ti skʼan jech jpastike. Jech xtok, oy kʼusi skʼan jpastik sventa jechuk-o jkʼanojtik li Jeovae.
6. ¿Kʼuxi xuʼ jkʼantik ta sjunul koʼontontik li Jeovae? (Proverbios 4:23; Mateo 5:29, 30).
6 ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik li ajvaliletik ti tukʼ laj yakʼ sbaike xchiʼuk ti ta sjunuluk koʼonton jkʼantik li Jeovae? Skʼan ti jaʼuk noʼox xkichʼtik ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk ti mu xkʼunib kuʼuntik li kʼanelal ta stojolale. Jaʼ yuʼun, skʼan jkʼel jbatik ti mu chopoluk li kʼusi ta jchʼay-o koʼontontike, ti mu jaʼuk xbat ta koʼontontik li kʼulejale xchiʼuk ti mu jchiʼintik li chopol amigoiletike. Mi laj kakʼtik venta ti jech xa yakal ta jpastike, skʼan me oy kʼusi jpastik ta anil (kʼelo Proverbios 4:23; Mateo 5:29, 30).
7. ¿Kʼu yuʼun skʼan jkʼel jbatik li ta kʼusitik xuʼ sokesvane?
7 Skʼan jkʼel jbatik ti mu xijnamaj ta stojolal Jeova o ti maʼuk xa ta sjunul koʼonton chijtun ta stojolale. Mi muʼyuk la jkʼel jbatike, xuʼ me jloʼla jba jtuktik ti lek chilutik Dios mi ep xa kʼusitik ta jpastik ta mantale xchiʼuk ti mu xa persauk jchabi jbatik ta sventa li kʼusi chopole. Sventa xkaʼibetik smelolale, jnopbetik skʼoplal liʼe: ¿kʼusi van chapas kʼalal jaʼo lokʼemot ti oy tajek sik xchiʼuk ti tsots ikʼe? Kʼalal chakʼot ta anae, chalap lek pim akʼuʼ. Pe ¿mi jamal van chavikta li stiʼ anae? Moʼoj. Yuʼun mi jamal chaviktae, jech-o chalaj ta sik. Taje oy kʼusi chakʼ jchantik, ti mu baluk noʼox ti oy kʼusitik jpastik ta mantal sventa nopol oyutik ta stojolal li Jeovae. Yuʼun skʼan jmaktik li tiʼ nae, jaʼ xkaltik, ti jkʼel jbatik sventa mu jtikʼ ta koʼontontik xchiʼuk ta jnopbentik li kʼusi xuʼ sokes ti kʼu yelan xkil jbatik xchiʼuk li Jeovae (Efes. 2:2).
LA SUTES YOʼONTONIK
8, 9. ¿Kʼu yelan laj yaʼiik li David xchiʼuk Esekias kʼalal laj yichʼik tukʼibtasele? (Kʼelo li lokʼol).
8 Jech kʼuchaʼal laj xa kiltik talele, li ajvalil Davide oy kʼusi tsots la spas. Pe kʼalal ay chiʼinatuk ta loʼil yuʼun Natan ta skoj li kʼusi la spase, bikʼit laj yakʼ sba xchiʼuk la sutes yoʼonton (2 Sam. 12:13). Li kʼusi chal ta Salmo 51 jamal xvinaj ti la sutes yoʼonton ta melele. Ti jech la spase maʼuk ta skoj ti tskʼan lek ch-ilat yuʼun Natan xchiʼuk ti mu x-akʼbat kastigoe (Sal. 51:3, 4, 17, sloʼilal).
9 Li ajvalil Esekias eke la saʼ smul ta stojolal Jeova. Li Vivliae chal ti «lik stoy sba» ta stojolal Jeovae. «Vaʼun, chopol xa ilat xchiʼuk chopol xa ilat li Juda xchiʼuk li Jerusalen eke» (2 Kron. 32:25). ¿Kʼu yuʼun ti lik stoy sbae? Jaʼ van ta skoj ti akʼbat skʼulejal yuʼun Jeovae, ti koltaat sventa stsal li j-asiriaetike o jaʼ van ta skoj ti poxtaate. Yikʼaluk van jaʼ ta skoj stoyobbail ti laj yakʼbe ta ilel skʼulejal li jbabiloniaetike. Jaʼ yuʼun, tukʼibtasat yuʼun li j-alkʼop Isaiase (2 Rey. 20:12-18). Li Esekiase bikʼit laj yakʼ sba xchiʼuk la sutes yoʼonton jech kʼuchaʼal la spas li Davide (2 Kron. 32:26). Ta skoj taj une, ¿kʼu van yelan ilat yuʼun li Jeovae? Tukʼil ajvalil ilat. Xi chal li Vivliae: «Jaʼ la spas-o li kʼusi tukʼ chil ta sat [Jeovae]» (2 Rey. 18:3).
Li ajvalil David xchiʼuk li ajvalil Esekiase bikʼit laj yakʼ sbaik xchiʼuk la sutes yoʼontonik kʼalal laj yichʼik tukʼibtasele. (Kʼelo parafo 8, 9).
10. ¿Kʼu yelan laj yaʼi sba Amasias kʼalal laj yichʼ tukʼibtasele?
10 Li ajvalil Amasias ta Judae la spas li kʼusi leke, pe «jaʼ noʼoxe mu ta sjunuluk yoʼonton» (2 Kron. 25:2). ¿Kʼu yuʼun ti jech la spase? Kʼalal koltaat yuʼun Jeova sventa stsal li j-edometike, li Amasiase jaʼ xa lik yichʼ ta mukʼ li sdiostak j-edometike. c Ta tsʼakale, kʼalal tukʼibtasat yuʼun yaj-alkʼop Jeovae, muʼyuk la xchikinta xchiʼuk la stoy sba (2 Kron. 25:14-16).
11. Jech kʼuchaʼal chal 2 Korintios 7:9 xchiʼuk 11, ¿kʼusi skʼan jpastik sventa xakʼutik ta perton li Jeovae? (Kʼelo xtok li lokʼoletike).
11 ¿Kʼusi chakʼ jchantik li ajvaliletik taje? Jaʼ ti skʼan jsutes koʼontontik mi oy la jpas jmultike xchiʼuk kakʼtik persa ti mu jpastik yan veltae. Pe mi laj kichʼtik tojobtasel yuʼun moletik akʼo mi uni jsetʼjuteb noʼox yilel li kʼusi la jpastike, mu me jnoptik ti muʼyuk xa lek chilutik Jeova o ti chopol xa chilutik li moletik ta tsobobbaile. Yuʼun li ajvaliletik ta Israel ti tukʼ echʼike, laj onoʼox yichʼik tojobtasel xchiʼuk tukʼibtasel (Ebr. 12:6). Jaʼ yuʼun, ¿kʼusi skʼan jpastik mi laj kichʼtik tukʼibtasele? 1) Skʼan bikʼit xkakʼ jbatik, 2) jel jtalelaltik xchiʼuk 3) jechuk-o xijtun ta stojolal Jeova ta sjunul koʼontontik. Mi la jsutes koʼontontike, ta me xakʼutik ta perton li Jeovae (kʼelo 2 Korintios 7:9, 11).
Mi laj kichʼtik tukʼibtasele skʼan 1) bikʼit xkakʼ jbatik, 2) jel jtalelaltik xchiʼuk 3) jechuk-o xijtun ta stojolal Jeova ta sjunul koʼontontik. (Kʼelo parafo 11). f
JAʼ NOʼOX LAJ YICHʼIK TA MUKʼ JEOVA
12. ¿Kʼusi jelelik-o li tukʼil ajvaliletik xchiʼuk li buchʼutik muʼyuk tukʼike?
12 Li Jeovae tukʼ laj yil li ajvaliletik ta Israel ta skoj ti jaʼ noʼox ichʼat ta mukʼe xchiʼuk ti la stijbe yoʼonton yantik sventa jechuk spasik eke. Akʼo mi oy onoʼox bu chʼayik bateltik, jaʼ noʼox laj yichʼik ta mukʼ Jeova xchiʼuk laj yakʼik persa slajesbel skʼoplal li jecheʼ diosetik ta jteklume. d
13. Li Jeovae, ¿kʼu yuʼun maʼuk tukʼil ajvalil laj yil li Akabe?
13 Li Jeovae laj yal ti mu skotoluk tukʼ laj yakʼ sbaik li buchʼutik ajvalilajik ta Israele. Melel onoʼox ti mu skotoluk velta chopol kʼusitik la spasike. Jech kʼuchaʼal li chopol ajvalil Akabe, laj onoʼox sbikʼtajes sba jutuk xchiʼuk chopol laj yaʼi kʼalal laj yaʼi ti jaʼ ta smul ti laj yichʼ milel li Nabote (1 Rey. 21:27-29). Jech xtok, la svaʼan jteklumetik xchiʼuk kuch yuʼunik paskʼopetik ta Israel (1 Rey. 20:21, 29; 22:39). Pe li Akabe oy kʼusi toj chopol la spas ti muʼyuk la sutes yoʼontone. Jaʼ ti tijbat yoʼonton yuʼun yajnil sventa stijbe yoʼonton krixchanoetik ti jaʼuk xichʼik ta mukʼ li jecheʼ diosetike (1 Rey. 21:25, 26).
14. 1) ¿Kʼu yuʼun maʼuk tukʼil ajvalil laj yil Jeova li Reoboame? 2) ¿Kʼusi la spasik jutuk mu skotoluk li ajvaliletik ti muʼyuk tukʼ laj yakʼ sbaike?
14 Kalbetik skʼoplal li Reoboam ti maʼuk tukʼil ajvalil echʼe. Jech kʼuchaʼal laj xa kiltik talele, oy kʼusitik lek la spas. Pe kʼalal jal xa ox yochel ta ajvalile, muʼyuk la xchʼunbe smantal li Jeovae xchiʼuk lik yichʼ ta mukʼ jecheʼ diosetik (2 Kron. 12:1). Jaʼ yuʼun, bateltike chichʼ ta mukʼ Jeova, pe bateltike jaʼ li jecheʼ diosetike (1 Rey. 14:21-24). Maʼuk noʼox stukik li Reoboam xchiʼuk Akab ti lik yichʼik ta mukʼ jecheʼ diosetike, yuʼun jutuk mu skotoluk li ajvaliletik ti muʼyuk tukʼ laj yakʼ sbaike laj onoʼox stikʼ sbaik ta jecheʼ relijion. Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi tstsak ta venta Jeova mi tukʼ chil junuk ajvalil o mi muʼyuk? Jaʼ ti kʼu yelan ch-ichʼat ta mukʼe.
15. ¿K’u yuʼun tsots skʼoplal chil Jeova ti k’u yelan chkichʼtik ta mukʼe?
15 Li Jeovae tsots skʼoplal chil ti kʼu yelan chkichʼtik ta mukʼe. Li ta voʼnee, li ajvaliletik ta Israele jaʼ oy ta sbaik skoltael li jteklum sventa jaʼuk no’ox xichʼik ta mukʼ li Jeovae. Jaʼ yuʼun, kʼalal jaʼ xa chlik yichʼik ta mukʼ li jecheʼ diosetike, oy xa kʼusitik muʼyuk tukʼ kʼusi tspasik xchiʼuk tspasik tsatsal mulil (Os. 4:1, 2). Li ajvaliletik xchiʼuk li j-israeletik ta voʼnee yakʼoj xa onoʼox sbaik ta stojolal Jeova. Jaʼ yuʼun, kʼalal chlik yichʼik ta mukʼ jecheʼ diosetike, li Vivliae chal ti xkoʼolaj ti yakal tsmukul satiik li Jeovae (Jer. 3:8, 9). Li jun krixchano ti tsmukul sati snup xchiʼile, yakal xa tsaʼ smul ta stojolal smalal o yajnil. Jaʼ noʼox jech ek, li jun krixchano ti yakʼoj xa sba ta stojolal Jeovae, pe mi jaʼ chlik yichʼ ta mukʼ li jecheʼ diosetike, yakal xa me tsaʼ smul ta stojolal li Jeovae (Deut. 4:23, 24). e
16. ¿Kʼusi sjelbenal chil Jeova li buchʼu tukʼe xchiʼuk li buchʼu toj chopole?
16 ¿Kʼusi chakʼ jchantik taje? Jaʼ ti mu jtikʼ jbatik jsetʼuk li ta jecheʼ relijione. Maʼuk noʼox taje, skʼan ti jaʼuk noʼox xkichʼtik ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk ti jpasbetik li yabtele. Li j-alkʼop Malakiase laj yal kʼusi sjelbenal chil Jeova li buchʼu lek xchiʼuk li buchʼu chopole. Xi laj yale: «Te chavilik yan velta ti mu koʼoluk li buchʼu tukʼe xchiʼuk li buchʼu toj chopole, li buchʼu chtun ta stojolal Diose xchiʼuk li buchʼu muʼyuk chtun ta stojolale» (Mal. 3:18). Jaʼ yuʼun, mu me xchibajesutik jsetʼuk li jpaltailtike ti xuʼ xa van jaʼ te xkiktatik-o li Jeovae. Yuʼun mi laj kiktatik li Jeovae, jaʼ me jun tsatsal mulil.
17. ¿Kʼu yuʼun skʼan jtʼujtik lek li buchʼu chijnupun xchiʼuke?
17 Mi anopoj xa chanupune, xuʼ me skoltaot li kʼusi laj yal Malakias sventa xatʼuj lek li anup achiʼile. Nopbo skʼoplal liʼe: li jun krixchanoe xuʼ van lek stalelal, pe mi muʼyuk chtun ta stojolal Jeovae, ¿mi tukʼ van ch-ilat? (2 Kor. 6:14). Mi la anupun xchiʼuke, ¿mi xuʼ van skoltaot sventa xachʼi ta mantal? Li yajniltak Salomon ti jaʼik jyanlumetike yikʼaluk van lek stalelalik, jaʼ noʼoxe muʼyuk chtunik ta stojolal Jeova. Vaʼun, ta kʼunkʼun tijbat yoʼonton sventa xichʼ ta mukʼ li jecheʼ diosetike (1 Rey. 11:1, 4).
18. ¿Kʼusi skʼan xakʼbe xchan yalab xnichʼnabik li totil meʼiletike?
18 Totil meʼiletik, xuʼ me xakʼelbeik skʼoplal li ajvaliletik ta voʼne sventa xakolta avalab anichʼnabik yoʼ x-ayan ta yoʼonton xtunik ta stojolal Jeova. Li Jeovae jaʼ tukʼil ajvalil laj yil li buchʼu la stijbe yoʼonton yantik sventa jaʼuk noʼox xichʼik ta mukʼ li Diose xchiʼuk ti jaʼ chopol ajvalil laj yil li buchʼu mu jechuk la spasike. Taje tsots skʼoplal ti xaʼibeik smelolal li avalab anichʼnabike. Albo avalab anichʼnabik ti jaʼ mas tsots skʼoplal chavil ta akuxlejalik ti chachan Avivliaik, chabatik ta tsobajel xchiʼuk ti chacholik mantale (Mat. 6:33). Mi mu jechuk la apasike, xuʼ van jaʼ noʼox xuʼ x-ochik ta stestigo Jeova ta skoj ti jaʼoxuk li voʼoxuke, pe ta tsʼakale xuʼ van mu xa ta sjunuluk yoʼonton chtunik ta stojolal Jeova o ti xiktaik mantale.
19. ¿Mi jaʼ van skʼan xal ti muʼyuk xa chamigoin yan velta Jeova li buchʼu laj yikta mantale? (Kʼelo xtok li rekuadro « Xuʼ to me xasut ta stojolal Jeova»).
19 Mi oy buchʼu laj yikta mantale, ¿mi jaʼ van skʼan xal ti muʼyuk xa chamigoin yan velta li Jeovae? Moʼoj, yuʼun xuʼ to sutes yoʼonton xchiʼuk xuʼ to xlik yichʼ ta mukʼ li Jeovae. Jaʼ noʼoxe, skʼan sbikʼtajes sba xchiʼuk xchʼam li koltael chakʼ moletike (Sant. 5:14). Kʼusiuk ti xichʼ pasele, xlokʼ venta mi jaʼ sventa lek xilutik yan velta li Jeovae.
20. ¿Kʼu yelan chilutik Jeova mi tukʼ laj kakʼ jbatike?
20 ¿Kʼusi laj yakʼ jchantik li ajvaliletik ta Israele? Mi jkʼanojtik ta sjunul koʼontontik li Jeovae, xijkoʼolaj me kʼuchaʼal li ajvaliletik ti tukʼ laj yakʼ sbaike. Mi oy bu lijchʼaye, oyuk kʼusi xakʼ jchantik, jsutes koʼontontik xchiʼuk jel jtalelaltik. Jech xtok, toj tsots skʼoplal ti jaʼuk noʼox xkichʼtik ta mukʼ li melel Diose. Mi tukʼ chkakʼ jbatik ta stojolal Jeovae, tukʼ me chilutik ek.
KʼEJOJ 45 Li kʼusi ta jnop ta koʼntone
a Li ta xchanobil liʼe, chkalbetik skʼoplal ajvaliletik ta Israel ti jaʼ skʼoplal li buchʼutik la sventainik li steklumal Jeovae. Junantike ajvalilajik ta Juda ti sventainojik chib nitilulale. Yan xtoke, ajvalilajik ta Israel ti sventainojik lajunchop nitilulale. Ta yantike la sventainik li 12 ta chop nitilulale.
b LIʼE TSOTS SKʼOPLAL: Li Vivliae nopolik noʼox chalbe skʼoplal oʼontonal yoʼ xalbe skʼoplal kʼu yelan ta melel li jun krixchanoe. Taje te smakoj li kʼusi oy ta yoʼontone, li kʼusi tsnope, li kʼusi batem ta yoʼontone, ti kʼu yelan stalelale, li kʼusi xtojob spasele xchiʼuk li kʼusi oy ta yoʼonton tsta ta tsʼakale.
c Yileluke, li ajvaliletik ti maʼuk j-israeletike nopem xaʼi chichʼbeik ta mukʼ sdiostak li jteklum mi tsal yuʼunike.
d Li ajvalil Asae laj onoʼox spas tsots smul (2 Kron. 16:7, 10). Akʼo mi jech, li Vivliae chal ti jaʼ la spas li kʼusi lek chil Jeovae. Li ta slikebale, muʼyuk la xchʼam li tukʼibtasele, pe xuʼ van ta tsʼakale la sutes yoʼonton. Li Jeovae jaʼ la skʼelbe li slekil talelaltake, jaʼ muʼyuk li kʼusi chopol la spase. Jamal xvinaj ti jaʼ noʼox laj yichʼ ta mukʼ Jeova li Asae xchiʼuk laj yakʼ persa slajesbel skʼoplal li jecheʼ diosetik ti bu kʼalal sventainoje (1 Rey. 15:11-13; 2 Kron. 14:2-5).
e Li ta baʼyel chib Smantal Moisese, chal ti mu stakʼ ti oy kʼusi xichʼ ichʼel ta mukʼ o ti oy buchʼu yan xichʼ ichʼel ta mukʼe, jaʼ noʼox stuk li Jeovae (Eks. 20:1-6).
f LI KʼUSI XVINAJ TA LOKʼOLETIKE: Li mol ta tsobobbaile chchiʼin ta loʼil jun ermano. Yakal chalbe ti tsvul yoʼonton ta stojolal ta skoj li kʼusi meʼinem ta yoʼontone. Li ermanoe bikʼit chakʼ sba, tstsak ta venta li tojobtasele, tsjel li stalelale xchiʼuk jech-o tukʼ chtun ta stojolal Jeova.
