Livokʼ ta 22 yuʼun disiembre ta 1929 ta Noville, ta yosilal Ardenas. Tee oy baluneb ranchoetik ti te nopol xkom ta jteklum Bastoña (Bélgica). Xvul ta jol ti kʼu yelan lichʼi talel xchiʼuk jtot jmeʼ ta ranchoe. Li kitsʼin ti Raymond sbie koʼol ta jpitsʼbekutik xchuʼ vakax skotol kʼakʼal. Kʼalal tsta yorail chichʼ tsobbel sat li kʼusi jtsʼunojkutike, chbat jkolta jbakutik ek. Li ta jteklume nopem xkaʼi ta jkolta jbakutik kʼalal jaʼo chkil jvokolkutike.

Li jtot Emile xchiʼuk li jmeʼ Alicee jkatolikoetik tajek xchiʼuk chbatik ta mixa jujun domingo. Pe li ta 1939, jel li jkuxlejalkutik kʼalal kʼot li prekursoretik ti likemik ta Inglaterrae xchiʼuk laj yalbeik jtot mi tskʼan ti nopajtikuk xtakbat talel li revista Consolación (ti ¡Vikʼiluk me jsatik! sbi avie). Li jtote laj yakʼ venta ti jaʼ melel kʼusi chal li revistae, vaʼun lik xchan li Vivliae. Lek toʼox tajek yoʼontonik li jlakʼnakutike. Pe kʼalal laj yikta sba ta mixa li jtote, kontrainvanik tajek. Laj yalbeik ti mu xikta sba li ta chʼulnae, ta skoj taje ep ta velta la stsak sbaik ta kʼop.

Chopol tajek laj kaʼi ti lik stsakik ta kʼop li jtote. Vaʼun, jaʼ la stij koʼonton sventa jkʼanbe koltael Dios ta sjunul koʼonton jech kʼuchaʼal laj kal ta slikebale. ¡Xkuxet to laj kaʼi ti lik lamajuk li kʼope! Te laj kakʼ venta ti chchikinta orasion li Jeova Diose.

Li ta 10 yuʼun mayo ta 1940, li Alemania nazie la stsak ta kʼop li Belgicae. Ta skoj taje, ep krixchanoetik jatavik lokʼel. Li voʼonkutike li jatavkutik batel ta sural Francia. Kʼalal ta be xa xibatkutike, jaʼo te lik stsak sbaik ta kʼop li soltaroetik ta Alemania xchiʼuk ta Franciae.

Kʼalal lisutkutik batel ta jranchokutike, chʼabal xa mas kʼusi x-ayan kuʼunkutik, yuʼun jutuk  mu skotoluk laj yelkʼanik batel. Jaʼ xa noʼox te la jtakutik li jtsʼiʼkutik Bobbie. Kʼalal jech yakal chkʼot ta pasele, xi la jnopbe skʼoplale: «¿Kʼu yuʼun oy tajek paskʼop xchiʼuk vokoliletik?».

Kʼalal jaʼo jech chkʼot ta pasel taje, la skoltaunkutik tajek kʼalal kʼot ta vulaʼal li ermano Emile Schrantz a ti jaʼ prekursor xchiʼuk mol ta tsobobbaile. La xchapbunkutik smelolal ta Vivlia ti kʼu yuʼun oy vokoliletike xchiʼuk la stakʼbun li kʼusi ta jkʼan ta jnabe skʼoplale. Ta skoj taje, mas to lek la jkil jba xchiʼuk li Jeovae xchiʼuk laj kakʼ venta ti skʼanojutik ta melele.

Laj onoʼox jchiʼinkutik ta loʼil jlom ermanoetik kʼalal skʼan toʼox xlaj li paskʼope. Li ta agosto ta 1943, li ermano José-Nicolas Minet ay svulaʼanunkutik li ta jranchokutik sventa xetʼes jun mantale. Kʼalal tsutse, xi la sjakʼbunkutike: «¿Buchʼu tskʼan chichʼ voʼ?». La jtoy jkʼobkutik xchiʼuk li jtote, vaʼun laj kichʼkutik voʼ ta jun ukʼum ti te nopol xkom ta jranchokutike.

Li ta disiembre ta 1944, li soltaroetik ta Alemaniae slajeb xa velta tsots la stsak ta kʼop li smaleb kʼakʼal ta Europae, ti ojtikinbil kʼuchaʼal paskʼop ta Ardenase. Ta skoj ti te nopol nakalunkutike, la jnakʼ jbakutik jun u ta jun kuarto ta yut balumil. Jun velta kʼalal jaʼo bat jmakʼlin li jtsʼunobkutike, la stenik talel vombaetik li ta jranchokutike xchiʼuk la slilinbe li sjol na ti bu jkʼejoj li sat jtsʼunobkutike. Te noʼox nopole te oy jun soltaro ti likem ta Estados Unidose. Xi avane: «¡Jipo aba ta lum!». Vaʼun, li anilaj batel ti bu oy li soltaroe xchiʼuk la jip jba ta lum. Vaʼun, la xojbun li skaskoe.

Kʼalal echʼ xa ox li paskʼope, nopolik noʼox la jchiʼin jbakutik ta loʼil xchiʼuk li ermanoetik ta jun tsobobbail ta Liejae ti te van 90 kilometro xil li snorteal bu nakalunkutike. Ta tsʼakale, la jlikeskutik chʼin grupo ta Bastoña sventa jchankutik li Vivliae. Lik abtejkun ta skʼelbel skʼoplal patan xchiʼuk lik jchan abogadoal. Ta mas tsʼakale, lik abtejkun ta s-ofisina ajvalil ti te noʼox ta jlumale. Li ta 1951, la jchapankutik jun chʼin asamblea ta sirkuito li ta Bastoñae, la jtsob jbakutik te van sien ta voʼ. Te kʼot li Elly Reuter ti jaʼ jun baxbol prekursora ti xanav 50  kilometro ta visikleta sventa xkʼot li ta asambleae. Lek laj kil jbakutik xchiʼuk la jnop ti chinupunkutike. Li Elly takbil xa ox ta ikʼel sventa xbat ta Chanob vun ta Galaad li ta Estados Unidose. Pe la stak batel karta li ta smeʼ nail abtelal ti te chal ti kʼu yuʼun muʼyuk xa chbat li ta chanob vune. Li ermano Knorr ti jaʼ oy ta sba skʼelel li abtelal yuʼun stestigotak Jeovae, ta slekil yoʼonton la stakʼbe ti xuʼ van xibatkutik jchaʼvoʼalkutik ta tsʼakale. Vaʼun, linupunkutik ta fevrero ta 1953.

Li vaʼ jabil xtoke, li Elly xchiʼuk voʼone libatkutik ta jun asamblea ti jaʼ sbi «Sociedad del Nuevo Mundo» ti jaʼ te echʼ li ta Estadio de los Yankees ta Nueva York. Tee laj kojtikin jun ermano ti laj yalbun jun abtelal ti lek tojolile xchiʼuk laj yalbun ti xibatkutik ta naklej ta Estados Unidose. Laj kalbekutik Jeova xchiʼuk kʼot ta nopel kuʼunkutik ti muʼyuk ta jchʼamkutike, vaʼun lisutkutik batel ta Bélgica sventa jkoltakutik li bikʼit grupo ti tetik van lajunvoʼ jcholmantaletik ta Bastoñae. Kʼalal echʼ jun jabile, ayan li kuni keremkutik ti Serge sbie. Pe kʼalal echʼ vukub ue, cham ta skoj jun chamel. Laj kalbekutik Jeova ti kʼu to xkʼuxul chkaʼikutike xchiʼuk jaʼ la spatbun koʼontonkutik ti oy li chaʼkuxesele.

Li ta oktuvre ta 1961, la jta kabtel ti junchib noʼox kʼakʼal ta xemana chi-abtej sventa xuʼ xitun ta prekursore. Pe kʼalal jaʼo la jta li kabtele, la skʼoponun talel li buchʼu sbainoj skʼelel li Betel ta Belgicae. La sjakʼbun mi xuʼ xitun ta siervo de circuito (ti jkʼelvanej ta sirkuito sbi avie). Xi la jtakʼbee: «¿Mi xuʼ van baʼyel xitunkutik ta prekursor yoʼ to mu xitunkutik ta jkʼelvaneje?». Laj yalbeikun ti xuʼe. Kʼalal vaxakib xa ox u prekursorunkutike, lik tunkun ta jkʼelvanej ta sirkuito li ta septiembre ta 1962.

Kʼalal echʼ chib jabile, la stakunkutik ta ikʼel sventa te xbat tunkunkutik li ta Betel ta Bruselase, likʼotkutik ta oktuvre ta 1964. Ep la jtakutik bendision ti jech la jchʼamkutike. Li ta 1965, li ermano Knorr bat svulaʼan li Betel ta Belgicae. Kʼalal echʼ kʼuuk sjalile, chʼayal to kʼot koʼonton ti li-albat ti ta jbain skʼelel li Betele. Ta mas tsʼakal xtoke, li Elly xchiʼuk voʼone laj kichʼkutik takel ta ikʼel li ta Chanob vun ta Galaad numero 41. Kʼot onoʼox ta pasel li kʼusi laj yal li ermano Knorr leʼ xa ta 13 jabile. Kʼalal tsuts li jchanunkutike, lisutkutik batel ta Betel ta Bélgica.

Oy xa ta jayibuk jabil tunem talel kuʼun li kʼusi jchanoj ta abogadoal yoʼ jpakbe skʼoplal li kʼusi xchʼunoj li stestigotak Jeova ta Europa xchiʼuk ta yantik lume (Filip. 1:7). Ti jech li-abteje la jchiʼin ta loʼil j-abteletik mas ta 55 mukʼtik lumetik ti bu mu xakʼik jpas kabteltike. Kʼalal ta jchiʼinan ta loʼil li j-abteletike, muʼyuk chkal ti abogadoune, jaʼ noʼox chkal ti jaʼun yajtunel Diose. Jech-o ta jkʼanbe koltael li Diose, yuʼun jnaʼoj ti «xkoʼolaj kʼuchaʼal yok voʼ ti  oy ta yok skʼob» Jeova li yoʼonton ajvalile o li jchapanvaneje xchiʼuk ti «jaʼ tsbeiltas batel ti bu tskʼane» (Prov. 21:1).

Mu xchʼay ta jol ti oy jun velta la jchiʼin ta loʼil jun li buchʼu te ch-abtej ta Parlamento Europeoe. Sventa jchiʼin ta loʼile, ep ta velta la jtikʼ jsolisitud. Kʼalal laj yalbun ti xuʼ jchiʼin ta loʼile, xi laj yalbune: «Kʼajomal noʼox me voʼob minuto oy avuʼun». La jnijan jba xchiʼuk la jpas orasion. Li vinike xiʼem xa la sjakʼbun kʼusi yakal ta jpas. Vaʼun, la jtoy li jole xchiʼuk xi laj kalbee: «Ta jtojbe ta vokol Dios ti xuʼ jchiʼinot ta loʼile, yuʼun jaʼ yajtunelot». Xi laj yalbune: «¿Kʼusi la chaval?». Ta skoj ti jaʼ jprotestantee, laj kakʼbe yil Romanos 13:4 xchiʼuk la stsʼet chikinta li kʼusi chale. Lek kʼusi kʼot ta pasel, yuʼun laj yalbun ti xuʼ jchiʼin ta loʼil oʼlol orae. Te laj yal ti lek li abtelal yakal ta jpastike.

Li steklumal Jeovae ta epal xa jabil spakojbeik tal skʼoplal jderechotik li ta Europae, jech kʼuchaʼal ti muʼyuk ta jtikʼ jbatik ta politika, ta paskʼop, ti buchʼu tsbain skʼelel li ololetike xchiʼuk li stojel patane. Ximuyubaj ti oy te koltavanemun eke xchiʼuk kiloj ta jsat jtuk kʼu yelan chkoltavan li Jeovae. Li stestigoutik Jeovae kuchem talel kuʼuntik mas ta 140 ta velta li ta Tribunal Europeo de Derechos Humanos.

Li ta sjabilaltik 1990, li Philip Brumley ti te chtun ta smeʼ nail abtelale, li Valter Farneti ti likem ta Italiae xchiʼuk li voʼone jmoj li-abtejkutik sventa jkoltakutik li ermanoetik ta Cuba yoʼ xuʼuk spasbeik yabtel Dios ta skoj ti mu toʼox xakʼike. Kʼalal te oyun ta Belgicae, la jtakbe batel jlik karta li embajada ta Cubae xchiʼuk la jtsob jbakutik xchiʼuk li j-abteletik ti jaʼ oy ta sbaik skʼelel li kʼusi ta jkʼankutike. Ta jkʼan ox ta jchapbekutik smelolal kʼusi kʼot ta pasel ti jaʼ paj-o yuʼun li kabteltike. Pe kʼalal lik jtsob jbakutike, muʼyuk ep kʼusi xchapaj kuʼunkutik.

Akʼo mi jech, la jkʼoponkutik Jeova xchiʼuk la jkʼanbekutik permiso li j-abteletik sventa jtakutik batel 5,000 ta lik Vivlia li ta Cubae. Lek kʼot li Vivliae xchiʼuk laj yichʼik akʼbel li ermanoetike. Te laj kakʼkutik venta ti jaʼ yakal chkoltavan Jeova ta sventa li kʼusi ta jpaskutike. Jaʼ yuʼun, la jkʼankutik to permiso sventa jtakutik batel 27,500 ta lik li Vivliae, laj yalbunkutik ti xuʼe. ¡Ximuyubaj tajek ti la jkoltaik li ermanoetik ta Cuba sventa oyuk yuni Vivliaike!

Ep ta velta ayemun ta Cuba sventa jkʼelbe skʼoplal li kabteltike xchiʼuk ti xakʼikuk permiso sventa jpasbetik li yabtel Diose. Ti jech la  jpaskutike, lek xa xkil jbakutik xchiʼuk li yaj-abteltak ajvalile.

Li ta 1994, lik kʼop ta Ruanda ta skoj slumalik li jtutsietike xchiʼuk laj yichʼik milel mas ta jun miyon krixchanoetik. Kʼux ta alel, pe te kapal cham junantik kermanotaktik. Li stestigotak Jeovae oy kʼusi la xchapanik ta anil sventa skoltaik li kermanotaktike.

Kʼalal likoltavankutik ta Kigali ti jaʼ kapitale, laj kilkutik ti jomajtik ta bala li Ofisina ti bu chichʼ Jelubtasel Kʼope xchiʼuk ti bu chichʼ kʼejel li vunetike. Laj kaʼikutik ti laj yichʼik milel ta machete junantik ermanoetik xchiʼuk ermanaetike. Pe laj kaʼikutik xtok ti la skolta sbaik li ermanoetike. Laj kojtikinkutik jun ermano ti tutsi stsʼunbale, ti te nakʼal 28 kʼakʼal ti bu jombil li balumile xchiʼuk ti jaʼ chchabiat yuʼun jun utsʼ alalil ti jaʼik stestigotak Jeova ti hutus stsʼunbalike. La jelubtaskutik jun tsobajel li ta Kigalie, te la jpatbekutik yoʼonton mas ta 900 ermanoetik.

Sventa xbat jsaʼkutik li stestigotak Jeova ti likemik ta Ruanda ti jaʼ te jatavemik batel li ta stsʼel jteklum Gomae, la jtuchʼkutik jelavel li tsʼake, vaʼun likʼotkutik ta Zaire (ti República Democrática del Congo sbi avie). Ta skoj ti mu jtakutik ta saʼele, la jpaskutik orasion sventa jaʼuk te sbeiltasunkutik batel li Jeovae. Laje, te tal jun vinik xchiʼuk la jakʼbekutik mi xojtikin junuk stestigo Jeova, xi la stakʼbunkutike: «Xkojtikin, jaʼun stestigo Jeova. Chkikʼoxuk batel ti bu oy li Komite ti chtun ta skoltael ermanoetike». La jpatbe jba koʼontonkutik kʼalal la jtsob jbakutik xchiʼuk li komitee. Laje, la jtsob jbakutik xchiʼuk li buchʼutik jatavemik tal sventa jpatbekutik yoʼonton xchiʼuk ti jkoltakutik ta mantale, te van 1,600 ta voʼ kʼotik. La jkʼelbekutik xtok li karta la stak tal li Jtsop Jbeiltasvaneje. Patbat yoʼonton li ermanoetik kʼalal xi laj yaʼiik laj yal li kartae: «Ta jpaskutik orasion ta atojolalik. Jnaʼojkutik ti muʼyuk chiktaoxuk li Jeovae». ¡Jech onoʼox yaʼuk li Jtsop Jbeiltasvaneje! Yuʼun li avie oy xa mas ta 30 mil ermanoetik ta Ruanda ti xmuyubaj chtunik ta stojolal Jeova.

Cham li kuni ajnil ta 2011, te xa ox van 58 jabil jnupunelkutik. Kʼalal ta jpas orasione, chkalbe ta jamal Jeova ti kʼu yelan chkaʼi jbae, vaʼun tspatbun koʼonton. Jech xtok, kʼalal chkalbe lekil aʼyejetik li jlakʼnatake, jaʼ tsatsubtasbun koʼonton.

Akʼo mi mas xa ta 90 jabilal, ta to jcholmantal jujun xemana. Jech xtok, ximuyubaj tajek ti xuʼ jkolta jba li ta Departamento de Asuntos Legales li ta Betel ta Belgicae, ti xuʼ jchanubtas li ermanoetike xchiʼuk ti jpatbeik yoʼonton li jbetelitaetik ti mas to kerem tsebike.

Oy xa van ta 84 jabil ti la jkʼopon ta sba velta li Jeovae. Kʼupil tajek sba ti jaʼ te lik kamigoin talele xchiʼuk ti mas xa nopol chkaʼi jba ta stojolal li avie. ¡Ta jtojbe tajek ta vokol Jeova ti la xchikinta li j-orasiontake! (Sal. 66:19). b