1. ¿Kʼusi tskʼupinik li judaetike?

 SOLEL xmuyubajik tajek li judaetike, yuʼun li Jeovae la stijbe yoʼonton li ajvalil ta Persia ti Siro sbie sventa skolta lokʼel li j˗israeletik ti jal xa ox te chukbilik ta Babiloniae. Li ajvalile laj yal mantal ti akʼo sutik batel ta slumalik li judaetik xchiʼuk ti xchaʼvaʼanbeik «sna li Jeovae, li Dios yuʼun [Israele]» (Esd. 1:1, 3). Taje jaʼ skʼan xal ti chlik yichʼik ta mukʼ yan velta melel Dios li ta osil ti bu akʼbatike.

2. ¿Kʼusi lik noʼox spasik li judaetik kʼalal kʼotik ta Jerusalene?

² Li ta sjabilal 537 kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse, kʼotik ta Jerusalen li buchʼutik baʼyel lokʼik ta Babiloniae. Li Jerusalene jaʼ toʼox li kapital yuʼun Judae ti jaʼ li ajvalilal ta sure. Kʼalal kʼotike, lik noʼox abtejikuk. Vaʼun, li ta sjabilal 536, laj xa ox smeltsanbeik li snakleb temploe.

3. ¿Kʼusi la snuptanik li judaetike?

³ Pe tsots lik yichʼik kontrainel kʼalal muʼyuk toʼox jal abtejemik sventa xchaʼvaʼanik li temploe. «Li krixchanoetik ta lumetik ta spat xokonike lik slubtsanik li jteklum Judae xchiʼuk lik xchibajesbeik yoʼonton ta abtel» (Esd. 4:4). Vokol xa onoʼox li kʼusi la snuptanike, pe mas to tsatsaj batel. Li ta sjabilal 522 kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse, jaʼo och ta ajvalil ta Persia li Artajerjese. * Ta skoj taje, li jkontrainvanejetike chopol la stunesik li mantal sventa spajesik ta j˗echʼel li abtelale (Sal. 94:20). Jech kʼuchaʼal liʼe, la stikʼbeik smul li judaetik ti yakal la tsnop tstoy sbaik ta stojolal li ajvalile (Esd. 4:11-16). Li Artajerjese la xchʼun li kʼusi laj yichʼ albele, jaʼ yuʼun laj yal mantal  ti mu xa xichʼ chaʼvaʼanel li temploe (Esd. 4:17-23). Ta skoj taje, pajik ta abtel li judaetike (Esd. 4:24).

4. ¿Kʼusi la spas Jeova kʼalal pajesatik ta xchaʼvaʼanel li temploe? (Isaias 55:11).

⁴ Li lumetik ta spat xokonik ti muʼyuk chichʼik ta mukʼ Jeovae xchiʼuk junantik yaj˗abteltak ajvalil ta Persiae jpʼel ta yoʼontonik ti tspajesik li abtelal ta temploe. Pe li Jeovae tskʼan ti stsutsesik svaʼanel templo li judaetike xchiʼuk ta onoʼox xkʼot ta pasel li kʼusi tskʼane (kʼelo Isaias 55:11). Jaʼ yuʼun, la sbiiltas ta j˗alkʼop li Sakariase xchiʼuk vaxakib kʼusitik labal sba laj yakʼbe yil. Vaʼun, li j˗alkʼope skʼan xalbe li judaetik sventa spatbe yoʼontonike, ti xaʼibeik smelolal ti skʼan mu xiʼtaik li yajkontraike xchiʼuk ti skʼan spasik˗o li kʼusi kʼanbatik yuʼun Jeovae. Li svoʼobal kʼusi akʼbat yil Sakariase jaʼ jun kandelero xchiʼuk chaʼtekʼ oliva teʼ.

5. ¿Kʼusi ta jkʼeltik li ta xchanobil liʼe?

⁵ Li svoʼobal kʼusi akʼbat yil Sakariase patbat tajek yoʼonton li j˗israeletike. Jkotoltik ta onoʼox xijchibaj bakʼintik. Jaʼ yuʼun, kʼalal ta jkʼeltik li kʼusi akʼbat yil Sakariase xuʼ skoltautik sventa tukʼ˗o xijtun ta stojolal Jeova kʼalal chkichʼtik kontrainele, kʼalal oy kʼusi chjel ta jkuxlejaltike o kʼalal oy kʼusi chkichʼtik albel ti mu xkaʼibetik smelolale.

6. Li kʼusi chal ta Sakarias 4:1 kʼalal ta 3, ¿kʼu yuʼun akʼbat stsatsal yoʼontonik li judaetike? (Kʼelo li lokʼol ta pajina 1).

⁶ (Kʼelo Sakarias 4:1-3). Li kandelero xchiʼuk li chaʼtekʼ oliva teʼ laj yil Sakariase akʼbat stsatsal yoʼontonik li judaetik sventa xkuch yuʼunik li kontrainele. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun te laj yil ti chkʼot ta jun boch li s˗aseiteal chaʼtekʼ oliva teʼe. Vaʼun, jaʼ tsanal˗o yuʼun li vukub kantil ta kandeleroe. Ta skoj ti mu xlaj li aseitee, muʼyuk chtupʼ˗o li kantiletike. Li Sakariase xi la sjakʼbe li anjele: «Kajval, ¿kʼusi smelolal li kʼusitik leʼe?». Xi takʼbate: «‹Maʼuk ta skoj sjuʼel epal soltaroetik, maʼuk ta sjuʼel krixchano, yuʼun jaʼ ta skoj j˗espiritu ti jech chkʼotanuk ta pasele›, xi li Jeova ti jaʼ bankilal yuʼun soltaroetike» (Sak. 4:4, 6). Li s˗aseiteal oliva teʼetike jaʼ skʼan xal li xchʼul espiritu Jeova ti mu snaʼ xlaje. Li soltaroetik ta Persiae mi jsetʼuk xkoʼolaj yipalik kʼuchaʼal li xchʼul espiritu Dios ti toj echʼ xa noʼox tsotse. Ta skoj ti te chiʼinbilik yuʼun Jeova li judaetike, tstsuts yuʼunik xchaʼvaʼanel li templo akʼo mi xichʼik kontrainel. ¡Patbat van tajek yoʼontonik taje! Li kʼusi noʼox skʼan spasike jaʼ ti spat yoʼontonik ta stojolal Jeova xchiʼuk ti xlik abtejikuk yan veltae. Jaʼ jech la spasik akʼo mi yichʼojik toʼox albel ti mu stakʼ x˗abtejike.

7. ¿Kʼusi kʼot ta pasel ti la stabeik sbalil li judaetike?

⁷ Kʼalal jaʼo yakal ch˗ajvalilaj ta Persia li ajvalil Dario I li ta sjabilal 520 kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse, oy kʼusi kʼot pasel ti la stabeik sbalil li judaetike. Yuʼun kʼalal chib xa ox jabil yakal ch˗ajvalilaj li Darioe, laj yakʼ venta ti mu lekuk ti lokʼ mantal ti mu xa stakʼ xchaʼvaʼanik li temploe. Jaʼ yuʼun, laj yakʼbe permiso judaetik sventa snelesik li abtelale (Esd. 6:1-3). Taje toj labal sba, pe oy to kʼusi yan la spas li ajvalile. Laj yalbe li lumetik ta spat xokonik ti mu smakik ta abtel li judaetike xchiʼuk ti xakʼbeik takʼin xchiʼuk li kʼusitik chtun yuʼunik sventa svaʼanel li temploe (Esd. 6:7-12). Jaʼ yuʼun, li judaetike tsuts yuʼunik svaʼanel templo li ta 515  kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse, jalijik mas ta chanib jabil (Esd. 6:15).

8. ¿Kʼu yuʼun xuʼ tsots avoʼonton akʼo mi xavichʼ kontrainel?

⁸ Epal yajtuneltak Jeova avie ta xichʼik kontrainel. Junantike te nakalik ti bu mu xakʼik jpas kabteltike, ta xichʼik chukel xchiʼuk ch˗ikʼatik batel «ta stojolal itsʼinal ajvaliletik xchiʼuk ta stojolal bankilal ajvaliletik». Ti jech chkʼot ta pasele xuʼ te xakʼik ta ojtikinel li mantale (Mat. 10:17, 18). Bateltike, muʼyuk xa mas chil svokolik kʼalal chjel li ajvaliletike. Bakʼintik xtoke, li kʼusi chkʼot ta nopel yuʼun jun jchapanvaneje mas xa kolemik˗o sventa xichʼik ta mukʼ Dios li ermanoetike. Yan ermanoetik xtoke te nakalik ti bu xuʼ jun yoʼontonik xichʼik ta mukʼ Jeovae, pe jaʼ chkontrainatik yuʼun li yutsʼ yalalike (Mat. 10:32-36). Ep ta velta muʼyuk xa chkontrainatik yuʼun yutsʼ yalalik kʼalal chakʼik venta ti jpʼel˗o ta yoʼontonik chtunik ta stojolal Jeovae. Junantike kʼotemik ta yajtunel Jeova akʼo mi chkontrainvanik toʼox tajek. Jaʼ yuʼun, tsotsuk me avoʼonton, mu me xavikta Jeova akʼo mi xavichʼ kontrainel. Ta me xakʼbot xchʼul espiritu li Jeovae, ¡jaʼ yuʼun mu me xaxiʼ!

9. ¿Kʼu yuʼun la svul yoʼontonik junantik judaetik kʼalal laj yichʼ akʼbel snakleb li achʼ temploe?

⁹ Kʼalal laj yichʼ akʼbel snakleb li achʼ temploe, junantik judaetik ti oy xa ox sjabilalike lik okʼikuk (Esd. 3:12). Ta skoj ti laj toʼox yilik ti kʼu yelan toj labal sba li templo la svaʼan Salomone, la svul tajek yoʼontonik, yuʼun mi jsetʼuk xkoʼolaj laj yilik li achʼ templo la svaʼanike (Ajeo 2:2, 3). ¿Kʼuxi xuʼ xkoltaatik li kʼusi laj yil Sakarias sventa xmuyubajik yan veltae?

10. Li kʼusi laj yal jun anjel ta Sakarias 4:8 kʼalal ta 10, ¿kʼu yuʼun muyubajik˗o yan velta li judaetike?

¹⁰ (Kʼelo Sakarias 4:8-10). Li anjele laj yal ti chmuyubajik li judaetik kʼalal chilik ti te stsakoj splomo li ajvalil Sorobabele. ¿Kʼusi skʼan xal taje? Li plomoe jaʼ tstunesik sventa lek tukʼ xbat li kʼusi tsvaʼanike. Jaʼ yuʼun, li anjele laj yakʼbe ta aʼiel li steklumal Dios ti ta stsuts svaʼanel li temploe xchiʼuk ti jaʼ jech chkom kʼuchaʼal tskʼan yoʼonton Jeovae akʼo mi muʼyuk labal sba chilik li yantike. Mi xmuyubaj˗o  li Jeovae, skʼan xmuyubajik˗o ek li judaetike. Li kʼusi mas tsots skʼoplal chaʼi Diose jaʼ ti jechuk xichʼik ta mukʼ kʼuchaʼal tskʼan yoʼonton li ta achʼ temploe. Jaʼ yuʼun, mi jaʼ mas tsots skʼoplal chil judaetik ti jechuk xichʼik ta mukʼ Jeova kʼuchaʼal tskʼane xchiʼuk ti lekuk x˗ilatike, ta xmuyubajik yan velta.

11. ¿Kʼusi vokol chaʼiik junantik yajtuneltak Jeova?

¹¹ Vokol chkaʼitik kʼalal oy kʼusi chjel ta jkuxlejaltike. Junantik ti oy xa ox ta sjayibaluk jabil tunemik talel ta tsʼakal ora ti stuk noʼox jeche jelem xa li kʼusi sbainojik spasele. Yantik xtoke yiktaojik li kʼusi tskʼupinik spasel ta skoj ti oy xa van sjabilalike. Stalel onoʼox ti chkat˗o koʼontontike. Mu van xkaʼibetik smelolal ta anil kʼu yuʼun ti jech kʼot ta nopele xchiʼuk mu van sta˗o chkaʼitik. Xuʼ van jnoptik ti mas toʼox lek li kʼusitik ta jpastik ta voʼnee. Yikʼaluk van ta jvul˗o koʼontontik xtok ta skoj ti ta jnoptik ti muʼyuk xa mas jtunelutik ta stojolal Jeovae (Prov. 24:10). Jkʼelbetik batel skʼoplal kʼuxi xuʼ skoltautik li kʼusi laj yil Sakarias sventa xijtun˗o batel ta stojolal Dios ti bu kʼalal xuʼ kuʼuntike.

12. ¿Kʼuxi tskoltautik li kʼusi laj yil Sakarias kʼalal oy kʼusi chjel ta jkuxlejaltike?

¹² Mas me kʼun chkaʼitik xchʼamel li kʼusi chjel ta jkuxlejaltik kʼalal jaʼ jech ta jnoptik kʼuchaʼal tsnop Jeovae. Toj labalik sba kʼusi yakal tspas avi li Jeovae xchiʼuk xuʼ jkolta jbatik ek (1 Kor. 3:9). Li kʼusitik jbainojtik spasele xuʼ me xjel, pe jech˗o tskʼanutik li Jeovae. Jaʼ yuʼun, mi la sjelbot kʼusi toʼox abainoj spasel li s˗organisasion Diose, mu teuk xanopnun xakom ti kʼu yuʼun jech kʼot ta pasele. Jaʼ mas lek kʼanbo Dios ti akʼo skoltaot sventa xakʼupin li kʼusi xa chlik apase (Ekl. 7:10). Mu teuk xanopnun˗o ta sventa li kʼusi mu xa xuʼ xapase, jaʼ lek nopo ta sventa li kʼusi xuʼ xapase. Li kʼusi laj yil Sakariase chakʼ kiltik ti tsots skʼoplal ti lekuk kʼusi jnoptik sventa xijmuyubaj˗o xchiʼuk ti tukʼuk˗o xijtun ta stojolal Jeova akʼo mi oy kʼusi xjel ta jkuxlejaltike.

13. ¿Kʼu yuʼun oy junantik judaetik ti muʼyuk lek laj yaʼiik ti xichʼ chaʼvaʼanel li temploe?

¹³ Akʼo mi lokʼem toʼox mantal ti mu stakʼ xchaʼvaʼanik li temploe, li mero  bankilal pale Jesua (Josue) xchiʼuk li ajvalil Sorobabel ti jaʼ toʼox yakal tsbeiltasik li judaetike «lik xchaʼvaʼanbeik sna Dios» (Esd. 5:1, 2). Junantik judaetike laj van snopik ti chopol ti jech kʼot ta nopele, yuʼun ta anil noʼox chvinaj batel ti likik ta abtele xchiʼuk ep kʼusitik tspas li yajkontraik sventa spajtsanik li abtele. Li Josue xchiʼuk Sorobabel ti jaʼ toʼox sbainojik li abtelale skʼan snaʼik ti ta xkoltaatik yuʼun li Jeovae. Jkʼeltik kʼuxi akʼbat snaʼik yuʼun li Jeovae.

14. Li kʼusi chal Sakarias 4:12 xchiʼuk 14, ¿kʼusi akʼbat yilik li mero bankilal pale Josue xchiʼuk li ajvalil Sorobabele?

¹⁴ (Kʼelo Sakarias 4:12, 14). Li anjele laj yalbe yaj˗alkʼop Dios ti chaʼtekʼ oliva teʼe jaʼ skʼoplal «li chaʼvoʼ buchʼu [tʼujbile]», jaʼ xkaltik, li Josue xchiʼuk Sorobabele. Xkoʼolaj «ti te vaʼajtik ta xokon li Yajval sjunul balumile» ti jaʼ li Jeovae. Jaʼ jun mukʼta matanal ti te oyike, yuʼun jaʼ svinajeb ti spatoj yoʼonton Jeova ta stojolalike. Jaʼ yuʼun, li judaetike sta˗o ti spat-o yoʼontonik li kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike, yuʼun yakal chtunesatik yuʼun Jeova sventa xbeiltasatik.

15. ¿Kʼuxi chkakʼtik ta ilel ti ta jtsaktik ta venta li beiltasel chakʼbutik Jeova ta Skʼope?

¹⁵ Li Jeovae yakal tsbeiltas steklumal avi li ta Vivliae. Jaʼ te chalbutik ti kʼu yelan tskʼan ti xkichʼtik ta mukʼe. ¿Kʼuxi chkakʼtik ta ilel ti ta jtsaktik ta venta li beiltasel chakʼbutik li ta xchʼul Kʼope? Jaʼo kʼalal ta jchʼakbetik yorail sventa jchantik leke xchiʼuk ti xkaʼibetik smelolale. Nopbo skʼoplal liʼe: «Kʼalal ta jchan Vivlia o jlikuk vune, ¿mi ta jnopbe skʼoplal li kʼusi yakal ta jchane? ¿Mi ta jsabe mas skʼoplal li kʼusitik chal Vivlia ti ‹toj vokolik ta aʼibel [smelolale]›? ¿O mi ta anil noʼox ta jkʼel batel?» (2 Ped. 3:16). Mi ta jchʼakbetik yorail snopbel skʼoplal li kʼusi chal Jeovae, jaʼ me jech chkakʼ jbatik ta beiltasel xchiʼuk lek me ta jpas li kabteltik ta stojolale (1 Tim. 4:15, 16).

16. ¿Kʼusi tskoltautik ta xchʼunel li kʼusi chal «li tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil» akʼo mi mu xkaʼibetik lek smelolale?

¹⁶ Li Jeova xtoke tstunes «li tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil» sventa sbeiltas li steklumale (Mat. 24:45). Bakʼintike, oy kʼusitik chalbutik li tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil ti mu van xkaʼibetik lek smelolale. Jech kʼuchaʼal liʼe, xuʼ van xalbutik tal kʼusi xuʼ  jpastik sventa kuxul xijkom mi echʼ nikel, nojelal ta voʼ o yan kʼusitike, pe ta van jnoptik ti muʼyuk jech chkʼot ta pasel ti bu nakalutike. O xuʼ van ta jnoptik ti ch˗echʼ ta mas li kʼusitik chalik ti skʼan jpastik kʼalal chjelav jun tsatsal chamele. Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi skʼan jpastik mi mu sta˗o chkaʼitik li kʼusi chkichʼtik albele? Mi jech ta jnoptike, lek ti jkʼelbetik skʼoplal kʼuxi la stabeik sbalil judaetik kʼalal la xchʼunik li kʼusi albatik yuʼun Josue xchiʼuk Sorobabele. Jech xtok, xuʼ jnopbetik skʼoplal li yan loʼiletik ta Vivlia ti jchanojtike. Li yajtuneltak Diose ep ta velta oy kʼusitik laj yichʼik albel ti mu sta˗o laj yaʼiike, pe ti jaʼ kolik˗oe (Jues. 7:7; 8:10).

17. ¿Kʼuxi koltaatik˗o judaetik li kʼusi laj yil Sakarias ta sventa li kandelero xchiʼuk li chaʼtekʼ oliva teʼe?

¹⁷ Li ta svoʼobal kʼusi akʼbat yil Sakariase, muʼyuk van mas ep kʼusi laj yil, pe jaʼ koltaatik˗o judaetik sventa ta sjunul yoʼonton spas li yabtelike xchiʼuk ti xichʼik ta mukʼ Diose. Oy kʼusitik akʼbat xchanik li kʼusi laj yil Sakariase. Vaʼun, kʼalal laj yakʼ ta xkuxlejalike, laj yaʼiik ti te chiʼinbilik yuʼun li Jeovae xchiʼuk ti ta sjunul yoʼonton chbeiltasatike. Li xchʼul espiritu Jeova ti toj tsots yipe koltaatik sventa x˗abtejik˗o xchiʼuk ti xmuyubajik yan veltae (Esd. 6:16).

18. ¿Kʼuxi xuʼ skoltaot li kʼusi laj yil Sakariase?

¹⁸ Li kandelero xchiʼuk li chaʼtekʼ oliva teʼ laj yil Sakariase ta me skoltaot. Jech kʼuchaʼal laj xa jkʼeltik tale, chakʼ avip mi laj avichʼ kontrainele, xamuyubaj˗o akʼo mi oy kʼusi xjel ta akuxlejal xchiʼuk jun avoʼonton chachʼun li kʼusi chavichʼ albel akʼo mi mu xavaʼibe lek smelolale. ¿Kʼusi xuʼ xapas un chaʼa mi oy kʼusi la anuptan ta akuxlejale? Baʼyel, kʼelo li kʼusi laj yil Sakariase, jaʼ xkaltik, li senyailtak ti chakʼ ta ilel ti yakal chchabi steklumal li Jeovae. Xchibal, akʼo ta akuxlejal li kʼusi chavile, jaʼ xkaltik, pato avoʼonton ta stojolal Jeova xchiʼuk ta sjunuluk˗o avoʼonton xavichʼ ta mukʼ (Mat. 22:37). Vaʼun, li Jeovae ta me skoltaot sventa xamuyubaj˗o xatun ta stojolal ta sbatel osil (Kol. 1:10, 11).