1, 2. ¿Kʼusi chvul ta sjolik junantik k’alal snovio toʼox sbaike?

 ¡TOJ kʼupil sba k’alal jaʼo snovio sbaik li jun kerem xchiʼuk jun tsebe! Mi oy xa buchʼu chavojtikine, oy van ta avoʼonton ti lekuk xbat li kʼusi chapase. Taje ep buchʼutik oy jech ta yoʼontonik. Jun ermana ta Etiopía ti Tina a sbie xi chale: «Li kʼusi mas la jkʼupin ta jkuxlejale jaʼo k’alal jnovio jbakutik to’ox xchiʼuk li jmalale. Ta jloʼiltakutik li kʼusitik tsotsik skʼoplale xchiʼuk chitseʼinkutik xtok. Ximuyubaj tajek ti la jta jun jnup jchiʼil ti skʼanojun tajek eke».

² Jun ermano ti te nakal ta Países Bajos ti Alesio sbie xi chale: «La jkʼupin tajek k’alal jnovio to’ox jbakutik xchiʼuk li kajnile. Pe oy kʼusitik la jnuptankutik xtok». Li ta xchanobil li’e, chkalbetik batel skʼoplal junantik li kʼusitik xuʼ snuptanike xchiʼuk ti kʼuxi xuʼ xkoltaatik yuʼun Vivlia sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel yuʼunik li buchʼu snovio sbaike. Jech xtok, ta jkʼeltik kʼuxi xuʼ xkoltaatik yuʼun li ermanoetik ta tsobobbaile.

¿K’U YU’UN TI TSNOVIOIN SBAIKE?

3. ¿Kʼu yuʼun ti tsnovioin sbaike? (Proverbios 20:25).

³ Kʼupil sba k’alal oy buchʼu chlik snovioin sbaike, pe maʼuk me jun tajimol, yuʼun li kʼusi oy ta yoʼontonike jaʼ ti xnupunike. Mi kʼot yorail chnupunike, li buchʼu snovio sbaike chak’ yeik ta stojolal Jeova ti tskʼan sbaik xchiʼuk ti chichʼ sbaik ta muk’ ti k’u sjalil kuxulike. Kʼalal skʼan to’ox jech spasik taje o mi oy kʼusi yan chakʼ yeik spasele, skʼan baʼyuk lek snopik (kʼelo Proverbios 20:25). K’alal tsnovioin sbaike, jaʼ chkoltaatik-o sventa xojtikin sbaik lek xchiʼuk sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel yuʼunik. Li kʼusi chkʼot ta nopel  yuʼunik bakʼintike jaʼ ti chnupunike o bakʼintike jaʼ ti chikta sbaike. Mi laj yikta sbaike, maʼuk me skʼan xal ti muʼyuk sbalil ti laj yojtikin sbaike, yuʼun koltaatik-o sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel yuʼunik.

4. ¿Kʼu yuʼun skʼan xkaʼibetik smelolal ti k’u yuʼun chlik snovioin sbaike?

⁴ Skʼan xkaʼibetik smelolal ti k’u yuʼun chlik snovioin sbaike, yuʼun li jun kerem o jun tsebe muʼyuk onoʼox buchʼu chlik yojtikin mi muʼyuk oy ta yoʼonton chnupun xchiʼuke. Li jun tojol kerem o jun tojol tsebe maʼuk no’ox skʼan xaʼibeik smelolal ti k’u yuʼun tsnovioin sbaike, yuʼun skʼan xkaʼibetik smelolal jkotoltik. Junantike tsnopik ti k’alal chojtikin sbaik jun kerem xchiʼuk jun tsebe persa xa skʼan xnupunik. Li kʼusi chalik taje xuʼ van chopol xa’i-o sba yuʼunik li kerem o tsebe. Li Melisa ti jaʼ jun tojol tseb ti te nakal ta Estados Unidose, xi chale: «Junantik ermanoetike tsujik li buchʼu snovio sbaik sventa xnupunike. Jaʼ yuʼun, junantik li buchʼu snovio sbaike muʼyuk chikta sbaik akʼo mi muʼyuk jun yoʼontonik. Junantike chkʼot ta nopel yuʼunik ti jaʼ mas lek ti muʼyuk buchʼu chojtikinike, yuʼun mu skʼan svul yoʼontonik».

OJTIKINO ME ABAIK LEK

5, 6. ¿Kʼusi skʼan snabeik skʼoplal li buchʼu snovio sbaike? (1 Pedro 3:​4).

⁵ ¿Kʼuxi xuʼ xanaʼ mi ta onoʼox xanupun xchiʼuk li anovio o anoviae? Baʼyuk me ojtikino lek. K’alal skʼan to’ox xanovioin abaike, oy onoʼox kʼusitik lek laj avilbe. Li avie, jaʼ xa me yorail ti xavojtikin li kʼusi oy ta yut yoʼontone (kʼelo 1 Pedro 3:4). Taje jaʼ me skʼan xal ti skʼan xavojtikin kʼu yelan oy ta mantale, k’u yelan stalelal xchiʼuk li kʼusi tsnope, vaʼun te chavakʼ venta ti xtakʼ xa avuʼun li sjakʼobiltak li’e: «¿Mi jaʼ van jun lekil ajnilal o lekil malalil? ¿Mi lek van chbat li jnupunelkutike?» (Prov. 31:​26, 27, 30; Efes. 5:33; 1 Tim. 5:8). ¿Mi xuʼ van jkʼan jbakutik xchiʼuk jkʼuxubin jbakutik? ¿Mi stsʼikbe van kuʼun li spaltailtake? (Rom. 3:23). b Teuk me ta ajol ti maʼuk mas tsots skʼoplal li kʼusi koʼol tajek chakʼupinik spasele, yuʼun li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti xavaʼibe abaik ti kʼu yelan chanopik ta jujuntale.

⁶ ¿Kʼusi to yan skʼan xanabe skʼoplal kʼalal anovio abaike? Yoʼ to mu masuk akʼanoje,  lek me ti xlik aloʼiltaik li kʼusi tsotsik skʼoplale, jech kʼuchaʼal li kʼusi tskʼan tspas ta jelavele. ¿Mi mu lekuk ti xaloʼiltaik ta sventa mi oy jtosuk xchamel, ta sventa li takʼine o mi oy kʼusi chopol snuptanoj ta voʼnee? Mu me persauk ti xichʼ loʼiltael skotol ta slikebal noʼox taje (koʼoltaso xchiʼuk Juan 16:12). Albo me mi oy kʼusitik mu to xakʼan xavalbeik skʼoplale, pe teuk me ta ajol ti skʼan onoʼox xaloʼiltaik sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel avuʼunike. Jaʼ yuʼun, chkʼot onoʼox me yorail ti chavalbeik skʼoplale.

7. Li buchʼu snovio sbaike, ¿kʼusi xuʼ spasik sventa masuk to xojtikin sbaike? (Kʼelo xtok li rekuadro « Kʼalal nom nakal li alekome» xchiʼuk kʼelo li lokʼoletike).

⁷ ¿Kʼusi xuʼ xapas sventa xavojtikin lek li anovio o anoviae? Jamaluk xavalbe abaik li kʼusi chanopike, oyuk kʼusi xajakʼbe abaik xchiʼuk chikintaik li kʼusi chavalbe abaike (Prov. 20:5; Sant. 1:19). Sventa xaloʼilajike, xuʼ van koʼol xaveʼik, xalokʼik ta xanvil ti bu oy krixchanoetike o ti koʼol xalokʼik ta cholmantale. Jech xtok, xuʼ me te xavojtikin abaik kʼalal oy kʼusi koʼol chapasik xchiʼuk avamigotakik o avutsʼ avalalike. Jech xtok, oyuk kʼusitik xanop xapasik sventa xavil kʼu yelan stalelal kʼalal te achiʼukik li yantike. Taje jaʼ jech la spas Alberto ti likem ta Países Bajos kʼalal snovio toʼox sbaik xchiʼuk li Alisiae: «Sventa xkojtikin jbakutike, oy kʼusi koʼol ta jpaskutik. Jech kʼuchaʼal ti koʼol ta jmeltsankutik veʼlil xchiʼuk li kʼusitik skʼan pasel ta yut nae. Ti jech la jpaskutike te laj kakʼkutik venta li jlekil talelalkutike xchiʼuk li kʼusi vokol chkaʼikutike».

8. ¿Kʼusi sbalil tstabeik kʼalal koʼol chchan Svivliaik li buchʼu snovio sbaike?

⁸ Li kʼusi tskoltaot sventa xavojtikin li anovio o anoviae, jaʼ ti koʼol xachanik li mantaletik ta Vivliae. Mi la anop chanupunik onoʼoxe, skʼan me xachʼakbeik yorail li yichʼel ta mukʼ Jeova ta utsʼ alalile sventa tsotsuk skʼoplal xavilik ta anupunelik li Diose (Ekl. 4:12). Jaʼ yuʼun, ¿mi mu lekuk xanaʼ ti xlik xa noʼox achʼakbeik yorail sventa jmoj xlik achan Avivliaike? Melel onoʼox ti maʼuk to jun utsʼ alalil li buchʼu snovio to sbaike xchiʼuk ti maʼuk to jolil ta utsʼ alalil li novioile. Pe mi la anopes abaik ti koʼol chachanunajike, ta me xavil kʼu yelan oy ta mantal li anovio o anoviae. Li Maks xchiʼuk Laysa ti jaʼ jun nupultsʼakal ta Estados  Unidose chal ti oy kʼusi koltaatik-o kʼalal koʼol chanunajike. Xi chal li Makse: «Ti kʼuxi lik jnovioin jbakutike lik jchankutik vunetik ti chalbe skʼoplal ti buchʼu slekom sbaike, ta sventa li nupunele xchiʼuk ta sventa li utsʼ alalile. Ti manchukuk la jchankutik li vunetik taje, muʼyuk van la jloʼiltakutik li kʼusitik tsotsik skʼoplale».

YAN KʼUSITIK TI SKʼAN XATSAKIK TA VENTAE

9. Li buchʼu oy xa snovio o snoviae, ¿kʼusi skʼan stsakik ta venta sventa snaʼik buchʼu chalbeik ti oy xa buchʼu chojtikinike?

⁹ ¿Buchʼu van skʼan xavalbeik? Taje voʼoxuk skʼan xanop achaʼvoʼalik. Mi jaʼ to lik anovioin abaike, xuʼ van junchib noʼox li buchʼu chakʼan chavalbeike (Prov. 17:27). Mi jech la apasike, muʼyuk me mas kʼusi chavichʼik jakʼbel xchiʼuk muʼyuk me buchʼu tsujoxuk. Pe mi muʼyuk buchʼu la avalbeike, xuʼ me mu xa xakʼan xachiʼinik ta loʼil yantik sventa mu xaʼiik ti oy xa anovio o anoviae. Toj xibal me sba mi jech la apasike. Jaʼ yuʼun, lek me ti xavalbeik li buchʼu xuʼ skoltaoxuke xchiʼuk ti xuʼ xakʼboxuk lekil tojobtaseletike, jech kʼuchaʼal junantik avutsʼ avalalik, avamigotakik ti lek yijik ta mantale o li moletik ta tsobobbaile (Prov. 15:22).

10. ¿Kʼusitik xuʼ xkoltaatik-o sventa mu kʼusi chopol spasik li buchʼu oy xa snovio o snoviae? (Proverbios 22:3).

¹⁰ Sventa mu kʼusi spasik li buchʼu oy xa snovio o snoviae, oy me kʼusi skʼan stsakik ta venta. Stalel onoʼox ti mas to chlik skʼan sbaik li jun kerem xchiʼuk jun tseb kʼalal snovio xa sbaike. Jech xtok, jnaʼojkutik ti mu onoʼox xakʼan xapasik li kʼusi chopol chil Jeovae (1 Kor. 6:18). Jaʼ yuʼun, mu me xavalbeik skʼoplal li chiʼinejbail ta vayele, ti x-echʼ ta mas li yuchʼel pox avuʼunike xchiʼuk ti mu atukuk bu oyoxuke (Efes. 5:3). Yuʼun taje, xuʼ me x-ayan mas ta avoʼontonik li chiʼinejbail ta vayele xchiʼuk ti xamulivajik-o yuʼune. Jaʼ yuʼun, albeik skʼoplal kʼusi xuʼ xapasik sventa xatsakbeik ta venta li smantaltak Jeova ta skotol orae (kʼelo Proverbios 22:3). Jkʼeltik kʼusi la spasik Dawit xchiʼuk Almaz ti likemik ta Etiopiae. Xi chalike: «Ta onoʼox jchiʼin kamigotakutik o jaʼ te chibatkutik ti bu oy ep krixchanoetike. Muʼyuk jtuk chikomkutik ta karo o ta jpʼejuk na, vaʼun jaʼ jech la skoltaunkutik ti mu kʼusiuk chopol jpaskutike».

11. ¿Kʼusi skʼan stsakik ta venta li buchʼu snovio sbaik kʼalal chakʼbe sbaik ta ilel ti skʼanoj sbaike?

¹¹ ¿Mi skʼan van xakʼbe sbaik ta ilel ti skʼanoj sbaik li buchʼu snovio xa sbaike? Mi mas xa ox akʼanoj abaike, skʼan van xanopbeik skʼoplal kʼu yelan chavakʼbe abaik ta ilel ti akʼanoj abaike (Kant. 1:2; 2:6). Mi mas xa lik ayanuk ta avoʼontonik li chiʼinejbail ta vayele, xuʼ me mu xa lekuk li kʼusi xkʼot ta nopel avuʼunike. Yuʼun kʼalal chavakʼbe abaik ta ilel ti akʼanoj abaike, xuʼ me vokol chavaʼi xapajtsan abaik, vaʼun ti xlik apasik li kʼusi chopol chil Jeovae (Prov. 6:27). Jaʼ yuʼun, kʼalal chlik anovioin abaike, skʼan me xavalbeik skʼoplal ti kʼu yelan chavakʼbe abaik ta ilel ti akʼanoj abaike sventa xatsakik ta venta li beiltaseletik ta Vivliae (1 Tes. 4:​3-7). c Xi xajakʼbe abaike: «¿Kʼu yelan chil krixchanoetik ti bu nakalun ti kʼu yelan chkakʼbe jbakutik ta ilel ti jkʼanoj jbakutike? ¿Mi tstij van koʼontonkutik ta spasel kʼusi chopol ti kʼu yelan chkakʼbe jbakutik ta ilel ti jkʼanoj jbakutike?».

12. ¿Kʼusi skʼan stsakik ta venta mi chlik skʼopik li buchʼu slekom sbaike?

 ¹² Oy kʼusi skʼan stsakik ta venta mi lik skʼopik li buchʼu slekom sbaike. Mi oy chlik akʼopik bakʼintike, ¿mi jaʼ van skʼan xal ti muʼyuk akʼanoj abaike? Taje mu jechuk. Yuʼun li nupultsʼakaletike ta onoʼox xlik skʼopik. Sventa jechuk-o lek xil sbaik li jun nupultsʼakale, skʼan stsakik ta venta li kʼusi lek chaʼiik ta jujuntale. Yuʼun ti kʼu yelan xavil abaik xchiʼuk li anovio o anovia avie, jaʼ me jech chavil abaik mi lanupunik xa oxe. Xi xanopbe skʼoplale: «¿Mi ta slekil koʼonton ta jchiʼin jbakutik ta loʼil xchiʼuk mi chkichʼ jbakutik ta mukʼ? ¿Mi chkakʼkutik noʼox venta ti oy kʼusi muʼyuk lek chbat ta pasel kuʼunkutike xchiʼuk mi chkakʼkutik persa ti xlekub li jtalelalkutike? ¿Mi jaʼ ta jpas li kʼusi lek chaʼi li jnovio o jnoviae, mi jnaʼ skʼanel perton xchiʼuk yakʼel perton?» (Efes. 4:​31, 32). Pe mi jech-o chlik akʼopik xchiʼuk mu xchapaj avuʼunike, mu me xanopik ti jaʼ to chlekub mi lanupunike. Mi laj avakʼ venta ti maʼuk anup achiʼil chavile, jaʼ me mas lek ti xavikta abaike. d

13. ¿Kʼusi skʼan stsakik ta venta ti kʼu sjalil skʼan snovioin sbaike?

¹³ ¿Kʼu van sjalil skʼan xanovioin abaik? Li kʼusi chichʼ pasel ta anile muʼyuk lek chkʼot ta pasele (Prov. 21:5). Jaʼ yuʼun, skʼan x-echʼ kʼuk sjaliluk sventa xavojtikin li buchʼu chkʼot ta anup achiʼile. Pe mu me xajalijes xtok, yuʼun li Vivliae chal ti «kʼalal muʼyuk ta jtatik ta ora li kʼusi jmalaojtike, ch-ipaj-o yuʼun li koʼontontike» (Prov. 13:12). Jech xtok, mi jal tajek chanovioin abaike, mas me vokol chavaʼiik stsalel ti oy buchʼu chakʼan chachiʼinik ta vayele (1 Kor. 7:9). Maʼuk xanopbe skʼoplal ti kʼu xa sjalil xavojtikin abaike, mas lek xi xanopbe skʼoplale: «¿Kʼusi to mas skʼan xkojtikin ta stojolal li jnovio o jnovia sventa jnop mi chinupun xchiʼuk o mi moʼoje?».

¿K’UXI XU’ XKOLTAVANIK LI YANTIK EKE?

14. ¿Kʼuxitik xuʼ jkoltatik li buchʼutik snovio sbaike? (Kʼelo xtok li lokʼole).

¹⁴ Mi oy buchʼu xkojtikintik ti snovio sbaike, ¿kʼuxi xuʼ jkoltatik? Jaʼ ti xkikʼtik ta veʼele, ti jmojuk jpastik bakʼintik li yichʼel ta mukʼ Jeova ta kutsʼ kalaltike o ti xijlokʼ ta paxyal xchiʼukike (Rom. 12:13). Vaʼun, jaʼ me jech xuʼ xojtikin sbaik lek. Mi tskʼanike, xuʼ xkalbetik ti xuʼ xbat jchiʼintike,  ti oyuk bu xkikʼtik batel o ti xtal ta jnatik sventa xchiʼin sbaik ta loʼile (Gal. 6:10). Li Alisia laj kalbetik skʼoplal ta parafo 7 xi chale: «Li voʼon xchiʼuk Albertoe, ta jtojbekutik tajek ta vokol li ermanoetik ti chalbunkutik ti xibatkutik ta sna yoʼ te jchiʼin jbakutik ta loʼil sventa mu jtukuk oyunkutike». ¿Mi oy buchʼu chalbutik ti tskʼanik chiʼinel une? Mi jeche, ta slekiluk me koʼonton jkoltatik. Jech xtok, skʼan me teuk jsatik mi tskʼan chloʼilaj stukike. Pe skʼan me teuk jsatik xtok ti mu xkiktatik stukike (Filip. 2:4).

15. ¿Kʼuxi yan xuʼ jkoltatik li buchʼu snovio sbaike? (Proverbios 12:18).

¹⁵ Yan ti kʼuxi xuʼ jkoltatik li buchʼu snovio sbaike jaʼ ti jkʼeltik lek li kʼusi chkaltike. Bateltike, skʼan onoʼox jpajtsan jbatik xchiʼuk ti mu kʼusi xkaltike (kʼelo Proverbios 12:18). Jech kʼuchaʼal liʼe, yikʼaluk van ta jkʼan xa chkalbetik yantik ti oy xa buchʼu lik snovioin sbaike, pe xuʼ van jaʼ oy ta yoʼonton stukik chalik batel. Jaʼ yuʼun, mu me jloʼiltatik batel o ti jtikʼ jbatik ta xkuxlejalike (Prov. 20:19; Rom. 14:10; 1 Tes. 4:11). Jech xtok, mu me kʼusi xkaltik xchiʼuk jakʼtik ti chakʼ ta aʼiel ti ta onoʼox xnupunike. Jun ermana li Elise sbie xi chvul ta sjol xchiʼuk li smalale: «Muʼyuk lek chkaʼi jbakutik kʼalal tsjakʼbunkutik ti kʼusi ora chinupunkutike. Yuʼun li kʼusi tsjakʼike, muʼyuk bu jloʼiltaojkutik».

16. ¿Kʼusi skʼan jpastik mi laj kaʼitik ti oy buchʼu laj yikta sbaike?

¹⁶ Mi oy buchʼu laj yikta sbaike, mu me jakʼtik o jnoptik ti jaʼ ta smul li kerem o li tsebe (1 Ped. 4:15). Jun ermana ti Lea sbie xi chale: «Kʼalal laj kikta li jnovioe, laj kaʼi ti oy buchʼutik muʼyuk lek kʼusi chalik ta jtojolale. Taje kʼux tajek laj kaʼi». Jech kʼuchaʼal laj xa kiltik tale, mi oy buchʼu laj yikta sbaike maʼuk me skʼan xal ti muʼyuk sbalil ti kʼu sjalil la snovioin sbaike. Yuʼun jaʼ koltaatik-o sventa lekuk li kʼusi xkʼot ta nopel yuʼunike. Pe kʼux onoʼox me chaʼiik xchiʼuk stuk van chaʼi sbaik. Jaʼ yuʼun, teuk noʼox me jsatik sventa jkoltatik (Prov. 17:17).

17. ¿Kʼusi skʼan jechuk-o spasik batel li buchʼu snovio sbaike?

¹⁷ Jech kʼuchaʼal laj kiltike, li buchʼu snovio sbaike, oy onoʼox kʼusi tsnuptanik. Pe kʼupil sba xtok. Li Yesikae xi chvul ta sjole: «Ti melel xkaltike ximuyubaj ti la jchʼakbekutik yorail sventa xkojtikin jbakutike, yuʼun lek kʼusi kʼot ta nopel kuʼunkutik». Mi oy anovio o anoviae, jechuk-o xavakʼ batel persa sventa xavojtikin batel. Mi jech chapase, lek me kʼusi chkʼot ta nopel avuʼun.