LI KʼUSI LA SNUPTANE. Akʼo mi yantik tsok li kʼusi pasbil-o xchiʼuk ti yichʼoj kontrainele, pe muʼyuk lajem skʼoplal li Vivliae. Pe li buchʼutik la spasik kopiar xchiʼuk li buchʼutik la sjelubtasik ta yan kʼope, la sjelik junantik mantaletik ta Vivlia sventa koʼoluk xkʼot kʼuchaʼal li chanubtasel chakʼike, ti maʼuk jech tspasik kʼuchaʼal chchanubtasvan li Vivliae. Kʼelbo batel skʼoplal.

• Ti bu chichʼik ta mukʼ Diose. Li ta xchanibal siglo xchiʼuk ta xchibal kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, li buchʼutik la stsʼibaik li Pentateuco Samaritano oy kʼusi la stikʼik li ta Éxodo 20:17 jech kʼuchaʼal liʼe: «Li ta Vits Gerizime. Te chapas jun skajleb matanal». Ti jech la spas li jsamariaetike jaʼ sventa jechuk yilel chal Vivlia ti tskʼan svaʼanik stemploik li ta Vits Gerizime.

• Li chanubtasel ta sventa li Trinidade: Kʼalal nakatik toʼox jelav tresientos jabil stsutsel li Vivliae, li jun jtsʼibajom ta sventa Trinidad xi to la stsʼak li 1 Juan 5:7 li «ta vinajele: li Totile, li Verboe xchiʼuk li Chʼul Espiritu; li oxib taje jun oyik». Li kʼusi laj yale muʼyuk jech li ta orijinale. Jun pʼijil vinik ti Bruce Metzger ti chchanbe skʼoplal Vivliae, xi laj yale: «Leʼ xa onoʼox tal ta svakibal siglo kʼalal to tanae, [li kʼusitik laj yichʼ alel taje] mas ep te ta jtatik li ta voʼneal tsʼibetik li ta Versión Latina Antigua xchiʼuk li ta Vulgata latina».

• Li sbi Diose. Ta skoj ti la stsakik ta venta li labtael o metsʼtael xchʼunojik Judaetike, epal jelubtasej kʼopetik ta sventa li Vivliae la slokʼesbeik li sbi Diose. La sjelik ta «Dios» o «Kajvaltik» li kʼusi chal Vivliae, ti maʼuk noʼox chalbe skʼoplal li mukʼul Jpasvanej kuʼuntike, yuʼun jech chichʼ albel skʼoplal ek li viniketike, li jecheʼ diosetike xchiʼuk li Diabloe (Juan 10:34, 35; 1 Korintios 8:5, 6; 2 Korintios 4:4). *

KʼUXI KUCHEM-O TALEL YUʼUN LI VIVLIAE. Kalbetik li baʼyel skʼoplale. Akʼo mi oy junantik ti muʼyuk lek la spasik kopiar xchiʼuk ti mu tukʼuk ti kʼu yelan la sjelubtasike, jaʼ ep li buchʼutik xtojobike xchiʼuk ti lek la  spasik kopiare. Li ta svakibal xchiʼuk ta slajunebal sigloe, li jmasoretaetike la spasik kopiar li Tsʼibetik ta Evreo Kʼope xchiʼuk jaʼ la spasik li kʼusi yichʼoj ojtikinel kʼuchaʼal li stsʼib jmasoretaetike. Ti kʼu yelan tspasike, jaʼ ti xchapik li letraetik xchiʼuk li jaypʼel kʼopetik yichʼoj sventa lekuk xbat ta jelubtasele. Kʼalal oy kʼusi muʼyuk lek chbat ta spasel kopiar yuʼun chaʼiike, te ta stsʼibaik ta xokon li vune. Li jmasoretaetike mu skʼan sokesik li kʼusi chal Vivliae. Jech kʼuchaʼal chal li jchanubtasvanej Moshe Goshen-Gottstein, li jmasoretaetike chalik ti kʼalal mi yolbaj o yalel tsjelik li orijinal tsʼibetike «jaʼ jun tsatsal mulil chilik».

Li xchaʼtosale jaʼ ti oy epal voʼneal tsʼibetik li avie, ti skoltaoj li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivlia sventa xakʼik venta li kʼusi mu lekuk laj yichʼ jelubtasele. Ta epal sigloetike, li jnitvanejetik ta relijione laj yakʼik ta chanel ti jaʼ yichʼoj li orijinal tsʼibetik li Svivliaik ta latine. Jaʼ yuʼun la stsʼakik li 1 Juan 5:7 ti chakʼ ta naʼel li kʼusi mu meleluk ti laj xa onoʼox kalbetik skʼoplal li ta mantal liʼe. Li kʼusi muʼyuk lek laj yichʼ jelubtasel taje, te laj yichʼ akʼel li ta Vivlia ta español Reina-Valera ti lek ojtikinbile. Kʼalal laj yichʼ tael li yan voʼneal tsʼibetike, ¿kʼusi te laj yakʼ iluk? Jech kʼuchaʼal laj yal li Bruce Metzger ti chchanbe skʼoplal Vivliae, xi la stsʼiba ta sventa li 1 Juan 5:7: «Li jpʼel kʼop taje muʼyuk te oy li ta voʼneal tsʼibetik ta (siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo), jaʼ noʼox te oy li ta latín kʼope». Ta skoj taje, li Vivlia ta Reina-Valera xchiʼuk li ta yan Vivliaetike, la slokʼesik li kʼusi muʼyuk lek jelubtasbile.

¿Mi chakʼ ta ilel li yan voʼneal tsʼibetik ti muʼyuk jelem li kʼusi chal Vivliae? Kʼalal laj yichʼ tael ta 1947 li Balbal Vunetik ta Nab Muertoe, ti mil jabil mas voʼneike, li pʼijil viniketike jaʼ la skoʼoltasik-o li kʼusi la spasik li j-evreo jmasoretikoetike. Jun li buchʼu te ch-abtej li ta kʼusitik la staik ta sventa li balbalvun ta Nab Muertoe, laj yakʼ venta ti jun noʼox balbalvune «ep kʼusitik chakʼ ta ilel ti melelike xchiʼuk ti tukʼ li kʼusi la spasik kopiar li Judaetik ti jalij mas ta jmil jabil ti jech la spasilanike».

Li Vivlioteka Chester Beatty ta Dublín (Irlanda) te skʼejojik epal papiroetik ti te oy jutuk mu skotoluk li livroetik ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Kristoe, ti jaʼo laj yichʼ tsʼibael ta xchibal sigloe, ti kʼajomal toʼox sien jabil stsutsel li Vivliae. Xi chal li The Anchor Bible Dictionary: «Akʼo mi ep chkoltavan li voʼneal papiro sventa jnabetik skʼoplal li Vivliae chkoltavan xtok sventa xakʼ ta ilel ti lek tukʼ yichʼoj jelubtasel ti kʼu sjalil echʼem tal li kuxlejale».

TI KʼUSI KʼOT TA PASELE. Li epal voʼneal tsʼibetike muʼyuk bu sokesoj talel li Vivliae yuʼun jaʼ mas yakʼojbe sbalil Vivlia li kʼusitik yichʼoj taele. Xi la stsʼiba li Sir Frederic Kenyon: «Muʼyuk yan voʼneal livro ti ep tajek voʼneal aʼyejetik yichʼoj tale xchiʼuk muʼyuk buchʼu xuʼ chal ti mu xuʼ jpat-o koʼontontik li ta kʼusitik chale». Li pʼijil vinik William Henry Green xi laj yal ta sventa li Tsʼibetik ta Evreo Kʼope: «Xuʼ xichʼ alel ta jamal ti muʼyuk yan voʼneal tsʼibetik ti toj lek yichʼoj jelubtasele».