LI KʼUSI LA SNUPTANE. Epal jnitvanejetik ta relijion xchiʼuk politikoetike la sabeik smelolal kʼuxi tskontrainik li Vivliae. Ta skoj ti tsots yabtelike laj yalik mantal sventa muʼyukuk Svivliaik li krixchanoetike, ti mu spasik imprimire o ti sjelubtasik ta yan kʼopetike. Jkʼeltik chib skʼelobil.

• Te van ta sjabilal 167 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, li snitilulal ajvalil ta seléucida Antíoco Epífanes laj yal mantal ti akʼo xichʼ lajesel li skopiailtak li Tsʼibetik ta Evreo Kʼope, yuʼun tskʼan ox ti akʼo xbatik ta srelijion jgriegoetik li judaetike. Li yaj-abteltak ajvalile «la sjatik xchiʼuk la xchikʼik ta anil li balbal vunetik ti yichʼoj Mantaletike —taje jaʼ jech la stsʼiba li j-al-loʼil Heinrich Graetz— xchiʼuk la smilik li buchʼutik tsaʼik koltael xchiʼuk spatobil yoʼontonik ta Vivliae».

• Li ta Edad Media (ti tetik van ta sjabilal 500 kʼalal ta 1500 ta jkʼakʼaliltike), junantik jnitvanejetik ta relijione ch-ilinik-o kʼalal jaʼ chalbeik skʼoplal Vivlia li jchʼunolajeletike ti mu jaʼuk li chanubtasel chakʼik li jkatolikoetike. Chalik ti yakal la tskontrain mantal li jchʼunolajeletik kʼalal chilik ti oy yan Svivliaik ti maʼuk xa noʼox tstunesik li slivroal Salmos ta latín kʼope. Li ta jun tsobajel la spasik jkatolikoetike te laj yichʼik albel jayvoʼ viniketik li ta jujun chʼulna sventa saʼik li buchʼutik skontrainojik mantale xchiʼuk «ti akʼo xakʼ ta yoʼontonik saʼel xchiʼuk ti jechuk-o spasik batel [...] ta skotol naetik xchiʼuk li ta naetik ti te oy ta yut balumil ti oy kʼusi nakʼal tspasik yileluke. [...] Mi oy bu la staik ta jpʼejuk na li jkontrainej mantale chichʼik milel xchiʼuk tslomesbat li snaike».

Ti kuchuk yuʼunik slajesel Vivlia li jkontrainvanejetike, chʼay-o skʼoplal ti jechuke.

KʼUXI KUCHEM-O TALEL YUʼUN LI VIVLIAE. Li ajvalil Antíoco jaʼ laj yakʼ ta yoʼonton stsakel ta kʼop li J-israeletike. Pe jaʼuk li Judaetike, oy xa ox bu nakalik ta yan lumetik. Li buchʼutik lek xchanojbeik skʼoplale, laj yalik ti ta baʼyuk sigloe, mas xa ox ta 60% ti muʼyuk te nakalik ta Israel li Judaetike. Li ta xchʼulnaike te skʼejojbeik skopiail li Tsʼibetike; ti jaʼ la stunesik li ta yan jkʼol kuxlejale, taje te skʼoplal li yajtsʼaklomtak Kristoe (Echos 15:21).

Li ta Edad Media, li buchʼutik oy tajek ta yoʼontonik li Vivliae jech-o la sjelubtasik ta yan kʼopetik xchiʼuk la spasik-o kopiar li Tsʼibetike akʼo mi laj yichʼik kontrainel. Kʼalal skʼan toʼox spasik li imprenta ti stakʼ cholbel sletrail ti tetik van ta oʼloltik siglo 15, oy xa ox junantik livroetik ta Vivlia ta 33 jeltos kʼopetik. Li ta jabil taje, jaʼ te laj yichʼ jelubtasel ta yan kʼopetik xchiʼuk te laj yichʼ pasel tal imprimir li Vivlia ti mu xa noʼox albajuk skʼoplale.

TI KʼUSI KʼOT TA PASELE. Akʼo mi oy ajvaliletik xchiʼuk jnitvanejetik ta relijion ti muʼyuk srasonal li kʼusi tspasike, li Vivliae jaʼ li livro ti mas pukem batel skʼoplale xchiʼuk jaʼ mas ep jelubtasbil ta jeltos kʼopetik ti muʼyuk bu jech ilbil-oe. Ep kʼusitik sjeloj li ta mantaletike, li ta jeltos kʼopetike xchiʼuk li ta xkuxlejal epal krixchanoetike.