Yichʼoj pasel skotol li kʼusitik kuxajtike. Li célulaetike xkoʼolaj ta bikʼtal ladriyoetik ti te oy ta sbekʼtal li kʼusitik kuxajtike. Li célulaetik taje ep kʼusitik labal sba tspasik sventa kuxuluk xchiʼuk x˗epajik li kʼusi oy ta yut sbekʼtal li kʼusitik kuxajtike. Li kʼusitik labal sba tspas taje ta buyuk noʼox oy. Jnopbetik skʼoplal li levadura tspasik˗o pane ti yichʼoj jun uni célulae. Mi la jkoʼoltastik li célulail krixchanoetik xchiʼuk li célulail levadurae, bikʼit tajek chkʼot li célulail levadurae. Akʼo mi jech, toj labal sba li kʼusitik tspase. Li célulail levadurae yichʼoj ADN ti jaʼ chakʼ abtejuk li célulae. Sventa kuxuluk˗o li célulae, oy kʼusi yichʼoj sventa smakʼlin sba. Mi muʼyuk xa lek ch˗abtej li kʼusitik yichʼoj li célulaetike, chpaj ta abtel. Koliyal taje, li slevadurail pane kuxul˗o akʼo mi muʼyuk xa ch˗abtej. Ta mas tsʼakal mi laj yichʼ tunesele, chlik abtejuk yan velta.

Li sientifikoetike ta epal xa noʼox jabil xchanojbeik tal skʼoplal li célulail levadura sventa xaʼibeik smelolal kʼu yelan ch˗abtej li célulail krixchanoetike. Pe ep to kʼusi skʼan xaʼibeik smelolal. Xi chal Ross King ti jaʼ maestro ta Inteligencia Artificial de la Universidad Tecnológica Chalmers ta Sueciae: «Akʼo mi ep kʼusitik spasojik li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik kuxajtike (biólogos), muʼyuk yaʼiojbeik˗o smelolal kʼu yelan ch˗abtej li levadurae».

 Laj xa kalbetik smelolal kʼusitik labal sba tspas li célulail levadurae, ¿kʼusi chanop? ¿Mi oy buchʼu la spas o mi te kʼataj tal stuk li kʼusi toj labal sba taje?

Skotol li kʼusi kuxajtike yichʼoj ADN. Li ADN yichʼoj moléculaetik ti nucleótidos sbie. Li jujun célula jun krixchanoe yichʼoj 3, 200 miyon nucleótidos, taje lek cholol sventa smeltsan enzimas xchiʼuk proteínas.

Li sientifikoetike chalik ti mi la stsobik ta smiyonal xa noʼox nucleótidos, yikʼaluk tspas yuʼunik jun ADN, pe taje mi jsetʼuk tspas yuʼunik.

Jamal xvinaj, ti mu spas yuʼunik junuk kuxlejal li sientifikoetik li ta kʼusitik noʼox tstunesike.

Stuk noʼox jech li jkuxlejaltike. Li yan kʼusitik kuxajtike mu snaʼik snopel, mu snaʼ saʼ yamigoik xchiʼuk muʼyuk jech chaʼi sbaik kʼuchaʼal li krixchanoetike. Li voʼotike chkaʼibetik smuil, oy kʼusi chkaʼibetik yikʼ, chkaʼitik li kʼusi chbakʼe, chkilbetik sbon li kʼusitike xchiʼuk chkiltik li kʼusitik oy ta jpat jxokontike. Jech xtok, ta jnop jtuktik li kʼusi ta jpastik ta jelavele xchiʼuk ta jsaʼtik li kʼusi xijmuyubaj˗o yuʼune. Skotol taje jaʼ ta jkʼupin˗o jkuxlejaltik.

¿Kʼusi chanop? Skotol li kʼusi laj xa kaltike, ¿mi tey van ayan tal stuk sventa kuxulutik xchiʼuk ti xijpʼolutike? ¿O mi jaʼ van jun matanal laj yakʼbutik jun Jpasvanej ti skʼanojutike?