Kuxlejal sbatel osil ta Balumil: laj yichʼ aʼibel smelolal yan velta li spatobil oʼontonale

«Daniel, kʼejo lek li kʼopetik liʼe [...], jaʼ to mi la sta yorail slajebal kʼakʼale. Ep buchʼutik ta saʼik, xchiʼuk li melel yojtikinobile ta x-epaj.» (DAN. 12:4, NM)

1, 2. ¿Kʼusitik ta jtakʼtik li ta xchanobil liʼe?

 LI AVIE ta smiyonal noʼox krixchanoutik ti lek jamal xkaʼibetik smelolal ti oy spatobil koʼontontik ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta jun nichimal Balumil ti lek jamal chal Vivliae (Apo. 7:9, 17). Ta slikebal li kuxlejale, li Diose laj yal ti maʼuk jech tskʼan ti jayib noʼox jabil chkuxi li krixchanoe, moʼoj, yuʼun tskʼan ti sbatel osil xkuxie (Gén. 1:26-28).

² Li j-israeletike spatoj yoʼonton ti tsta yan velta krixchanoetik li tukʼilal chʼay yuʼun Adane. Li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe chalbe skʼoplal ti kʼusi tspas Dios sventa sta xkuxlejalik sbatel osil ta Balumil li krixchanoetike. Vaʼun chaʼa, ¿kʼu yuʼun chkaltik ti laj yichʼ aʼibel smelolal yan velta li spatobil oʼontonale? ¿Kʼuxi ti laj yichʼ aʼibel smelolal yan veltae xchiʼuk ti chichʼ albel yaʼi skotol krixchanoetike?

Laj yichʼ mukel li spatobil oʼontonale

3. ¿Kʼu yuʼun mu labaluk chkaʼitik ti mukbil skʼoplal li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile?

³ Li Jesuse laj onoʼox yalbe skʼoplal ti tsokesbat yuʼun jecheʼ j-alkʼopetik li kʼusi laj yakʼ ta chanele xchiʼuk ti jaʼ ep chloʼlaj yuʼunik li krixchanoetike (Mat. 24:11). Li jtakbol Pedroe xi laj yalbe li yajtsʼaklomtak Cristoe: «Ta xlic jloʼlavanej jchanubtasvanejetic ta atojolic» (2 Ped. 2:1). Li Pablo eke laj yal ti chkʼot skʼakʼalil «ti mu scʼan xchʼunic li lequil chanubtasele», yuʼun «jaʼ lec chaʼyic li cʼusi tscʼan stuquique», jaʼ tsaʼik li jchanubtasvanejetik sventa «xchanubtasatic o li cʼusi lec chaʼyique» (2 Tim. 4:3, 4). Yakʼoj ta yoʼonton sloʼlael krixchanoetik li Satanase xchiʼuk tstunes li relijionetik ti tsvalopatinik mantal ti jaʼik li buchʼutik tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Cristoe, yuʼun tsmuk li kʼusi tskʼan tspas Dios ta sventa li krixchanoetike xchiʼuk ta sventa li Balumil ti tspat tajek koʼontontike (kʼelo 2 Corintios 4:3, 4).

4. ¿Kʼusi chanubtasel ti muʼyuk la xchʼamik li jnitvanejetik ta relijion ti tsvalopatinik mantal ta sventa li kʼusi smalaoj krixchanoetik ta jelavele?

⁴ Li Vivliae chal ti Ajvalilal yuʼun Diose jaʼ jun ajvalil ta vinajel ti tslilin li ajvaliletik ta balumile (Dan. 2:44). Jech xtok, kʼalal jaʼo yakal li Ajvalilal ta Jmil Jabil yuʼun Cristoe, li Satanase chichʼ bajel ta xab, chchaʼkuxi li buchʼutik chamemik sventa chkuxiik ta Balumil xchiʼuk chtukʼib yan velta li krixchanoetike (Apo. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4). Pe oy kʼusitik yan xchʼunojik li jnitvanejetik yuʼun buchʼutik tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Cristo ti tsvalopatinik mantale. Jech kʼuchaʼal li Orígenes ti likem ta Alejandría ti Pale ta jun Chʼulna ti kuxi ta yoxibal siglo ta jkʼakʼaliltike, laj yal ti mu lekuk ti chichʼ chʼunel ti ch-ajvalilaj jmil jabil ta Balumil li Diose. Jech kʼuchaʼal chal jun Enciclopedia Católica, li Agustín ti likem ta Hipona (354-430) ti chchanbe skʼoplal Diose (teólogo) «[la xchʼun] ta sjunul yoʼonton ti muʼyuk li jmil jabile». a

5, 6. ¿Kʼu yuʼun muʼyuk la stsakik ta mukʼ Orígenes xchiʼuk Agustín li chanubtasel ta sventa li Jmil Jabile?

⁵ ¿Kʼu yuʼun la spʼajik Orígenes xchiʼuk Agustín ti chʼunbil ti chtal Jmil Jabil ta jelavele? Veno, li Orígenes taje jaʼ xchanojbe kʼusitik xchʼunoj li Clemente likem ta Alejandriae, ti xchʼunoj kʼuchaʼal jgriegoetik ti oy la jchʼuleltik ti mu snaʼ xchame. Li Werner Jaeger ti chchanbe skʼoplal Diose oy kʼusi laj yal ta sventa Orígenes, ti laj la skʼatajes «ta  chanubtasel yuʼun yajtsʼaklom Cristo skotol li kʼusitik te tsakal skʼoplal xchiʼuk li xchʼulel [jun krixchanoe], ti te la xchan ta stojolal Platone». Ta skoj ti tsots abtej ta xkuxlejal Orígenes li kʼusi chakʼ ta chanel Platone, kʼot ta nopel yuʼun ti ta vinajel la chkʼot ta pasel li bendisionetik ta Jmil Jabile, maʼuk la ta Balumil.

⁶ Jech xtok, kʼalal skʼan toʼox spas ta yajtsʼaklom Cristo ta alel li Agustín kʼalal yichʼoj xaʼox 33 jabile, la stijlu batel li chanubtasel neoplatonismo sbie, jtos chanubtasel yuʼun Platón ti jaʼ la slikesbe skʼoplal li Plotino ta yoxibal sigloe. Pe ti kʼusi vokol une, jaʼ ti muʼyuk xjel snopben kʼalal la sjel kʼusi xchʼunoj li Agustine. Li livro The New Encyclopædia Britannica chal ti tsots abtej li Agustín sventa tskap li chanubtasel ta Achʼ Testamento xchiʼuk li chanubtasel yuʼun Platón ti likem ta Grecia li chanubtasel taje. Li Enciclopedia Católica chakʼ kiltik ti Agustine «ta jech noʼox la snopbe skʼoplal» li Jmil Jabil Ajvalilal ti te chal ta kapitulo 20 yuʼun Apocalipsise, xchiʼuk xi to chal li livro taje: «Li kʼusi laj yal taje [...] lik xchʼunik ek li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Dios ta Occidente ti ta tsʼakal to ivulike, [jaʼ yuʼun] ti kʼuyelan chʼunbil toʼox skʼoplal li Jmil Jabile muʼyuk xa buchʼu mas la stsak ta mukʼ».

7. ¿Kʼusi jecheʼ chʼunbil ti la sok li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile, xchiʼuk kʼuyelan la sok?

⁷ Jech ta melel, li kʼusi sok-o ta be li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile, jaʼ ti laj yichʼ chʼunel ti mu snaʼ xcham li jchʼuleltike xchiʼuk ti oy noʼox la kʼu sjalil ch-echʼ ta sbekʼtal jun krixchanoe. Taje te likem ta Babilonia li kʼusi chʼunbile xchiʼuk ti puk batel ta spʼejel Balumile. Kʼalal lik xchʼamik chanubtasel li buchʼutik tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Cristoe, li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Dios yuʼunike muʼyuk bu lek la stunesik li tekstoetik ta Vivlia ti chalbe skʼoplal li spatobil oʼontonal ta vinajele, jaʼ la stunesik sventa chakʼik ta aʼyel ti chbatik ta vinajel skotol li buchʼutik lekike. Lik yakʼik ta chanel ti j-echʼel beutik noʼox la li ta Balumile xchiʼuk ti naka noʼox la chkichʼtik akʼel ta preva mi xuʼ xi jbat ta vinajele. Jaʼ xa onoʼox jechtik kʼotem ta pasel ta sventa li spatobil yoʼonton judioetik ta sventa li kuxlejal sbatel osile. Ti kʼalal lik xchʼunik judioetik li kʼusi xchʼunoj jgriegoetik ta sventa ti oy la jchʼuleltik ti mu snaʼ xchame, ta kʼunkʼun chʼay batel li spatobil yoʼontonik ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile. Pe taje toj echʼ noʼox jelel ti kʼuyelan chchanubtasvan li sKʼop Diose. Li Vivliae chal ti chkuxi ta Balumil li krixchanoe, maʼuk ta vinajel. Jaʼ yuʼun xi albat yuʼun Dios li Adane: «Ta lum onoʼox pasbilot» (Gén. 3:19). Jaʼ jech, li snakleb sbatel osil krixchanoetike jaʼ ta Balumil, maʼuk ta vinajel (kʼelo Salmo 104:5 xchiʼuk 115:16).

Lik xojubajuk tal uni lus ta ikʼal osil

8. ¿Kʼusi laj yalik jlom pʼijil viniketik ta siglo 17 ta sventa li spatobil yoʼonton krixchanoetike?

⁸ Jaʼ mas ep li relijionetik ti jaʼik yajtsʼaklomtak Cristo ta alel ti muʼyuk xchʼunojik li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile, akʼo mi jech, muʼyuk mukem yuʼun Satanás li kʼusi melele. Li ta epal siglo jelav tale, junantik ti buchʼutik chchanbeik lek skʼoplal Vivliae laj yilik ti lik xojobajuk tal uni lus ta ikʼal osile, yuʼun laj yaʼibeik jutuk smelolal ti kʼusi tspas Dios sventa sta stukʼilal yan velta li krixchanoetike (Sal. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39). Li ta siglo 17 laj yichʼ pasel ep Vivliaetik xchiʼuk laj yichʼ jelubtasel ta jeltos kʼopetik, jaʼ yuʼun ep xa krixchanoetik ti oy sVivliaike.  Xi la stsʼiba ta 1651 jun pʼijil vinike: «Mi jaʼ ta smul Adán ti stekel chchamike, ti chʼay yuʼunik li paraiso xchiʼuk li kuxlejal sbatel osil ta balumile, ta sventa Cristo [...] ta xkuxi skotol krixchanoetik ta balumil, yuʼun mi mu jechuke mu me lekuk ti jech ta jkoʼoltastike» (kʼelo 1 Corintios 15:21, 22). Jun li ta epal j-alnichimalkʼop ti lek ojtikinbil ti ta inglés chkʼopoj ti John Milton sbie (1608-1674), laj yal ta svun El Paraíso perdido xchiʼuk El Paraíso recobrado li smoton tsta tukʼil krixchanoetik ta jun paraiso balumile. Akʼo mi laj yakʼ tajek ta yoʼonton xchanel Vivlia li Miltone, pe laj yakʼ venta ti muʼyuk chichʼ aʼibel smelolal skotol li kʼusitik melele, ti jaʼ to chichʼ aʼibel smelolal mi liʼ xaʼox oy li Cristoe.

9, 10. 1) ¿Kʼusi la stsʼiba Newton ta sventa li spatobil yoʼonton krixchanoetike? 2) ¿Kʼu yuʼun la snop Newton ti ep to tajek siglo skʼan kʼalal liʼ xaʼox oy li Cristoe?

⁹ Yan krixchano xtok ti oy tajek ta yoʼonton li kʼusi chal Vivliae jaʼ li Isaac Newton ti jaʼ jun ojtikinbil vinik echʼ ti toj pʼij ta matematikae (1642-1727). Li Newtone kʼot ta nopel yuʼun ti ta vinajel la chchaʼkuxi li chʼul krixchanoetike xchiʼuk ti ta la x-ajvalilajik xchiʼuk Cristoe (Apo. 5:9, 10). Xi la stsʼiba ta sventa li buchʼutik chventainatik yuʼun li Ajvalilal yuʼun Diose: «Li Balumile ta snaklebin-o [krixchanoetik] ti snaʼ xchamik kʼalal mi echʼ xaʼox li yorail chapanele, maʼuk noʼox jmil jabil, jaʼ sventa sbatel osil».

¹⁰ Li Newtone la snop ti ep to tajek siglo skʼan kʼalal liʼ xaʼox oy li Cristoe. Li j-al-loʼil Stephen Snobelene xi laj yal ti kʼu yuʼun taje: «Li jvalopatinej mantaletik ti chalik ti oy oxib diose jaʼ la laj yat-o tajek yoʼonton li Newtone. Taje jaʼ jun srasonal ti jech la snop ti jal to tajek skʼan xvul tal li Ajvalilal yuʼun Diose». Mukul-o li lekil aʼyej sventa Ajvalilal yuʼun Dios ta skʼakʼalil Newtone xchiʼuk mi junuk krixchano xuʼ yuʼun ta yalel. Xi la stsʼibae: «Li albil kʼopetik yuʼun Daniel xchiʼuk Juan [ti te tsʼibabil ta slivroal Apocalipsise] jaʼ to chichʼ aʼibel smelolal ta slajebal kʼakʼal». Xi to laj yale: «Li Daniele laj yal “ti ep buchʼutik xtal xbatik, xchiʼuk li melel yojtikinobile ta x-epaj”, yuʼun skʼan xichʼ albel skʼoplal ta stekel balumil li lekil aʼyej kʼalal skʼan toʼox li tsatsal vokole xchiʼuk kʼalal mu to chtal li slajeb balumile. Li epal krixchanoetik ti stsakojik yanal xane xchiʼuk ti chkuch yuʼunik li tsatsal vokolile mu me epuk xchiʼuk mu me xuʼ xlokʼ tal ta jujun balumil ti mi muʼyuk chichʼ cholel baʼyel li Lekil aʼyeje» (Dan. 12:4, NM; Mat. 24:14; Apo. 7:9, 10).

11. ¿Kʼu yuʼun mukul kom ta skʼakʼalil Milton xchiʼuk Newton li melel spatobil yoʼonton jutuk mu skotoluk krixchanoetike?

¹¹ Li ta skʼakʼalil Milton xchiʼuk Newtone toj xibal sba ti kʼalal jelel chichʼ alel ti kʼuyelan chchanubtasvanik li Chʼulnae. Jaʼ yuʼun, ti kʼusitik la stsʼiba ta sventa relijione jaʼ mas ep ti jaʼ to laj yichʼ pukel kʼalal chamem xaʼoxe. Jech xtok, li Reforma ta siglo 16 muʼyuk la sjel ti chʼunbil ti oy jchʼuleltik ti mu snaʼ xchame, li relijionetik ti mas tsotsik skʼoplal yuʼun protestanteetike jaʼ laj yakʼik-o ta chanel li kʼusi chakʼ ta chanel Agustín ti maʼuk to la chkʼot ta pasel ta mas tsʼakal li Jmil Jabile, moʼoj, yuʼun voʼne xa la. ¿Mi ch-epaj van mas yojtikinobil li ta slajebal kʼakʼale?

«Li melel yojtikinobile ta x-epaj»

12. ¿Kʼusi ora ch-epaj li melel yojtikinobile?

¹² Li Daniele laj yal ti oy kʼusi toj labal sba chkʼot ta pasel li ta «yorail slajebal kʼakʼale» (kʼelo Daniel 12:3, 4, 9, 10, NM). Li Jesuse jechtik sba laj yal ek: «Li bochʼotic tucʼ yoʼntonique xojobanic noʼox jech chac cʼu chaʼal cʼacʼal» (Mat. 13:43). ¿Kʼuxi ch-epaj li yojtikinobil ta slajebal kʼakʼale? Sventa jtakʼtik taje jkʼeltik baʼyel ti kʼusi kʼot ta pasel kʼalal skʼan toʼox jaylajunebuk jabil xlik li slajebal kʼakʼal ta 1914.

13. ¿Kʼusi la stsʼiba Russell kʼalal laj xaʼox yichʼ kʼelbel skʼoplal ti «chchaʼsut tal li kʼusi chʼay yuʼun Adane»?

¹³ Li ta slajebal siglo 19 ep tajek krixchanoetik ti oy tajek ta yoʼontonik ti tskʼan chaʼibeik smelolal «li lequil chanubtasel[e]», jaʼ xkaltik, li kʼusi melel ta Vivliae (2 Tim. 1:13). Jun taje jaʼ li Charles Taze Russell ti la stsob jayvoʼ krixchanoetik ta 1870 sventa chchanik Vivlia xchiʼuk yantik xchiʼiltak. Li ta 1872 la xchanbeik skʼoplal ti «chchaʼsut tal li kʼusi chʼay yuʼun Adane». Xi la stsʼiba ta jelavel li Russelle: «Ti vaʼ ora taje mu toʼox xkaʼibekutik lek smelolal ti toj jelel li smoton tsta chʼulnae [li stsobobbail yajtsʼaklom Cristo ti tʼujbil chbat ta vinajel] ti yakal xa chichʼ akʼel ta preva avie, xchiʼuk ti jelel li smoton tsta li buchʼutik tukʼ ta balumile». Li smoton li buchʼutik slajeb xa laj kalbetik skʼoplale jaʼ «ti tstaik yan velta li tukʼilal la xchʼay ta Edén li Adane,  ti jaʼ li totil xchiʼuk jolil yuʼunike». Li Russelle laj yakʼ venta ti laj yaʼibe smelolal li kʼusi melel ta Vivlia ta skoltaobba li yantike. ¿Buchʼutik taje?

14. 1) ¿Kʼuxi laj yaʼibe smelolal Hechos 3:21 li Henry Dunne? 2) ¿Buchʼu ti chkuxi sbatel osil ta Balumil laj yal Dunne?

¹⁴ Jun taje jaʼ Henry Dunn ti la stsʼiba ta sventa li «scʼacʼalil tslecubtas yan velta scotol cʼusitic oy li Diose jech chac cʼu chaʼal laj onoʼox yal cʼalal icʼopojic li chʼul jʼalcʼopetic yuʼun ta voʼone[e]» (Hech. 3:21). Li stuke snaʼoj onoʼox ti jlom kʼusitik chlekub tal yan velta taje jaʼ ti chchaʼakʼbe stukʼilal krixchanoetik ta Balumil li Dios kʼalal jaʼo li Ajvalilal ta Jmil Jabil yuʼun Cristoe. Xchiʼuk la xchanbe skʼoplal li kʼusi tsjakʼbe sbaik tajek li krixchanoetike: ¿buchʼutik ti chkuxiik sbatel osil ta Balumile? La xchapbe smelolal ti ta smiyonal noʼox krixchanoetik chchaʼkuxiike, ti chchanik li kʼusi melele xchiʼuk ti xuʼ xakʼ xchʼunel yoʼontonik ta stojolal Cristoe.

15. ¿Kʼusi kʼot ta nopel yuʼun George Storrs ta sventa li chaʼkuxesele?

¹⁵ Li George Storrs ti ta Brooklyn (Nueva York) nakale xchiʼuk ti tspuk jun revista ti Bible Examiner sbie, kʼot ta aʼibel smelolal yuʼun ta 1870 ek ti chchaʼkuxi li buchʼutik muʼyuk tukʼike xchiʼuk ti xuʼ xkuxiik sbatel osile. Ta skoj ti la xchan li Vivliae laj yaʼibe smelolal xtok ti mi oy jun krixchano tspʼaj li kʼusi ch-akʼbat yuʼun Diose «chcham akʼo mi “sien jabil xaʼox yichʼoj li jpas mulil”» taje (Isa. 65:20, NM).

16. ¿Kʼu yuʼun ti mu xa xkoʼolajik ta yan relijionetik ti tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Cristo li Jchanolajeletik ta Vivliae?

¹⁶ Ta skoj ti la xchan tajek Vivlia li Russelle laj yaʼibe smelolal ti kʼot xa yorail xichʼ pukel li lekil aʼyeje, jaʼ yuʼun li ta 1879 lik slokʼes li revista Zionʼs Watch Tower and Herald of Christʼs Presence, ti ojtikinbil avi kʼuchaʼal Li Jkʼel osil ta toyole. Yakal chalbe skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Jeovae. Ti vaʼ kʼakʼal taje jutuk toʼox tajek krixchanoetik xaʼibeik smelolal kʼusi li melel spatobil yoʼonton krixchanoetike. Pe taje poʼot xaʼox xjel, yuʼun li Jchanolajeletik ta Vivlia ta epal lumetike xuʼ xa staik Li Jkʼel osil ta toyole xchiʼuk ti xchanike. Ti xchʼunojik ti jayvoʼ noʼox li buchʼutik chbatik ta vinajele xchiʼuk ti jaʼ ta smiyonal noʼox li krixchanoetik ti chkuxiik ta Balumile, jaʼ mu xa xkoʼolajik-o ta yan relijionetik ti tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Cristoe.

17. ¿Kʼuxi epaj li yojtikinobil ta sventa li kʼusi melele?

¹⁷ Lik ta 1914 li «slajebal [kʼakʼal]» ti albil xa onoʼox skʼoplale. ¿Mi mas to epaj li yojtikinobil ta sventa li spatobil yoʼonton krixchanoetik ti vaʼ  kʼakʼal taje? (Dan. 12:4.) Li ta 1913 laj yichʼ pukel ta chaʼmil periodikoetik li mantaletik laj yal Russell ti la skʼelik voʼlajuneb miyon krixchanoetike. Ta slajebal xa batel 1914 laj xaʼox skʼel mas ta baluneb miyon krixchanoetik ta epal mukʼta lumetik li «Foto-Drama de la Creación», jtos pelikula ti yichʼoj fotoetike xchiʼuk ti jaʼ chalbe skʼoplal li Ajvalilal ta Jmil Jabil yuʼun Cristoe. Ta 1918 kʼalal ta 1925, li yajtuneltak Jeova ta spʼejel Balumile laj yakʼik ta aʼyel ta 30 jeltos kʼopetik li mantal «Millones que ahora viven no morirán jamás» (Ta smiyonal noʼox li krixchanoetik ti kuxulik avie muʼyuk xa bu chchamik-o), ti chchapbe smelolal li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile. Ta 1934 laj yaʼibeik smelolal ti skʼan xichʼ voʼ ti buchʼutik oy ta yoʼontonik li kuxlejal sbatel osil ta Balumile. Taje jaʼ akʼbat-o mas ta yoʼontonik li xcholel lekil aʼyej ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose. Li avie ta smiyonal noʼox krixchanoetik oy ta yoʼontonik ta stojel ta vokol li spatobil oʼontonal ti labal yutsile.

Nopaj xa tal li «slequilal yutsilali[ke]»

18, 19. ¿Kʼu yelan li kuxlejal ti te chichʼ albel skʼoplal ta Isaías 65:21-25?

¹⁸ Li Diose la stijbe yoʼonton j-alkʼop Isaías ta stsʼibael ta sventa ti kʼuyelan tskʼupin xkuxlejal ta jelavel li yajtuneltak ta Balumile (kʼelo Isaías 65:21-25). Kuxul to jlom teʼetik ti kʼalal la stsʼiba Isaías leʼ xa ta 2,700 jabil li kʼusi albat yuʼun Jeovae. ¡Nopo xa noʼox avaʼi kʼu to yelan ti ta smilal noʼox jabil xa kuxi ti lek noʼox tsots abekʼtal xchiʼuk ti muʼyuk noʼox kʼusi ip chavaʼie!

¹⁹ Mu me j-echʼel beuk noʼox xkuxlejal ta balumil li jun krixchano ta mas tsʼakale. Moʼoj, yuʼun ti kʼusie, toj ep me jkʼakʼaltik ta xchanel ta svaʼanel kʼusitik xchiʼuk ta stsʼunel kʼusitik kʼuchaʼal laj yal Isaiase. Li buchʼutik chlik kamigointike mas to me chkamigointik batel ta skoj ti chi jkuxi sbatel osile. ¡Toj echʼ xa noʼox «slequilal yutsilalic» tskʼupinik ta Balumil li «xnichʼnab[tak] Diose»! (Rom. 8:21.)

[Tsʼib ta yok vun]

¿Mi xuʼ xavalbe smelolal?

• ¿Kʼuxi laj yichʼ mukel li melel spatobil yoʼonton krixchanoetike?

• ¿Kʼusi laj yaʼibeik smelolal ta siglo 17 jlom jchanunetik ta Vivlia?

• ¿Kʼuxi jam batel smelolal li melel spatobil yoʼonton krixchanoetik kʼalal skʼan toʼox jaylajunebuk jabil xlik 1914?

• ¿Kʼuxi epajem tal li yojtikinobil ta sventa li spatobil oʼontonal ta Balumile?

[Sjakʼobiltak sventa xchanobil]

[Lokʼol ta pajina 13]

Xojtikinbeik skʼoplal li spatobil oʼontonal ta sventa kuxlejal sbatel osil ta Balumil li j-alnichimalkʼop John Milton (ta tsʼetkʼob) xchiʼuk li Isaac Newton (ta batsʼikʼob) ti toj pʼij echʼ ta matematikae

[Lokʼol ta pajina 15]

Ta skoj ti la xchanbeik tajek sKʼop Dios li baʼyel Jchanolajeletik ta Vivliae laj yaʼibeik smelolal ti skʼan xakʼik ta ojtikinel li melel spatobil yoʼonton krixchanoetike