Kʼelo li kʼusi yichʼoje

Batan ta saʼobil

Kuxlejal sbatel osil ta Balumil: ¿mi jaʼ van spatobil yoʼonton yajtsʼaklom Cristo?

Kuxlejal sbatel osil ta Balumil: ¿mi jaʼ van spatobil yoʼonton yajtsʼaklom Cristo?

Kuxlejal sbatel osil ta Balumil: ¿mi jaʼ van spatobil yoʼonton yajtsʼaklom Cristo?

«Li Diose ta scusbe loqʼuel scotol yaʼlel satic, jech muʼyuc xa bochʼo chcham.» (APO. 21:4)

1, 2. ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti ep judioetik ta baʼyel siglo ti smalaoj chkuxiik sbatel osil ta Balumile?

 JUN veltae, jun jkʼulej kerem ajvalile bat sta ta anil li Jesuse xchiʼuk la skejan sba ta stojolal, vaʼun xi laj yalbee: «Lequil jchanubtasvanej, ¿cʼusi ta jpas ti xuʼ chicuxi o sbatel osile?» (Mar. 10:17). ¿Bu smalaoj chkuxi sbatel osil li vinik taje? Jech kʼuchaʼal laj xa kiltik ta yan xchanobile, li Diose oy xa onoʼox ta sjayibal siglo yakʼojbe spatobil yoʼonton judioetik ta sventa li chaʼkuxesele xchiʼuk ti xuʼ xkuxiik sbatel osil ta Balumile. Taje jaʼ ti kʼusi spatoj-o yoʼontonik ep judioetik ta baʼyel siglo eke.

2 Li yamiga Jesús ti jaʼ li Martae, yaʼeluke spatoj yoʼonton ti oy chaʼkuxesel ta Balumil ta tsʼakal kʼalal xi laj yale: «Jnaʼoj ti ta xchaʼcuxi [li jbankil] ta slajebal cʼacʼal ti cʼalal yorail ta xchaʼcuxiic scotol li bochʼotic chamenique» (Juan 11:24). Melel onoʼox ti muʼyuk xchʼunoj jsaduseoetik ti oy chaʼkuxesele (Mar. 12:18). Pe mu jechuk skotol judioetik maʼ taje, jech kʼuchaʼal chal George Foot Moore: «Li tsʼibetik [...] ta baʼyel xchiʼuk ta xchibal siglo kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike chakʼ ta ilel ti xchʼunoj krixchanoetik ti chkʼot skʼakʼalil ti chchaʼkuxiik ta Balumil li buchʼutik chamemik leʼ ta voʼne xtale» (Judaism in the First Centuries of the Christian Era [Li skʼoplal judioetik ta baʼyel sigloetik ta skʼakʼalil yajtsʼaklomtak Cristoe]). Jech ta melel chaʼa, li kʼusi tskʼan tsta li jkʼulej vinike jaʼ li kuxlejal sbatel osil ta Balumile.

3. ¿Kʼusi sjakʼobiltak ta jkʼelbetik skʼoplal li ta xchanobil liʼe?

3 Li avi kʼakʼale chalik epal relijionetik xchiʼuk buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivlia ti maʼuk la jun chanubtasel ta sventa yajtsʼaklom Cristo li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile. Jech, jaʼ mas ep li krixchanoetik ti spatoj yoʼonton chkuxiik ta slumal espirituetik kʼalal mi chamike. Jaʼ yuʼun kʼalal chilik li jpʼel kʼop «kuxlejal sbatel osil» ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe, tsnopik ti jaʼ onoʼox skʼoplal li kuxlejal ta vinajele. Pe ¿mi melel van taje? ¿Kʼusi la skʼan laj yal Jesús kʼalal laj yalbe skʼoplal li kuxlejal sbatel osile? ¿Kʼusi xchʼunoj li yajtsʼaklomtake? ¿Mi chalbe van skʼoplal kuxlejal sbatel osil ta Balumil li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe?

Kuxlejal sbatel osil kʼalal «chlic achʼubuc scotole»

4. ¿Kʼusi chkʼot ta pasel kʼalal «chlic achʼubuc scotole»?

4 Li Vivliae chalbe skʼoplal jtsop tʼujbil yajtsʼaklom Cristo ti chchaʼkuxiik ta vinajel sventa tsventainik tal li Balumile (Luc. 12:32; Apo. 5:9, 10; 14:1-3). Pe kʼalal laj yalbe skʼoplal kuxlejal sbatel osil li Jesuse, laj onoʼox snopbe skʼoplal yan krixchanoetik xtok. Jkʼeltik kʼusi kʼot ta pasel kʼalal chat yoʼonton bat li jkʼulej kerem ta skoj ti albat yuʼun Jesús ti akʼo xikta skotol li kʼusitik yuʼune xchiʼuk ti akʼo stsʼakli echʼele (kʼelo Mateo 19:28, 29). Li Jesuse laj yalbe yajtakboltak ti te kapal skʼoplalik li ta buchʼutik ch-ajvalilajik xchiʼuk chchapanik li «lajchaʼchop israeletique». ¿Buchʼutik skʼoplal li «lajchaʼchop israeletique»? Jaʼ li krixchanoetik ti muʼyuk spatoj yoʼonton ch-ajvalilajik ta vinajele (1 Cor. 6:2). Kʼalal laj yalbe skʼoplal kuxlejal sbatel osile, jaʼ laj yalbe skʼoplal li smoton tstaik li buchʼutik tstsʼakliik Jesuse. Taje jaʼo chkʼot ta pasel kʼalal «chlic achʼubuc scotole».

5. ¿Kʼusi smelolal ti «chlic achʼubuc scotole»?

5 ¿Kʼusi la skʼan laj yal Jesús kʼalal «chlic achʼubuc [skotol]», xie? Junantik Vivliae xi tsjelubtasik li jpʼel griego kʼop taje: «ta sta scʼacʼalil ta xcom ta achʼ [skotol]» (Xchʼul Cʼop ti Jtotic Diose, ta skʼop Chamula), «tsta yorail ta jchaʼlecubtas yan velta» (Achʼ Testamento, ta skʼop Chenalhó) xchiʼuk «ta xcʼot scʼacʼalil ti ta jtuqʼuibtas[e]» (Achʼ Testamento, ta skʼop San Andrés). Ta skoj ti muʼyuk bu la xchapbe mas smelolal Jesús kʼalal la stunes li jpʼel kʼop taje, chakʼ ta ilel ti jaʼ chalbe skʼoplal jun spatobil oʼontonal ti lek xa onoʼox xojtikin judioetik leʼ xa ta sjayibal siglo xtale. Ta mas jelavele «chlic achʼubuc [skotol]», o ti chchaʼta yav ti kʼu toʼox yelan li Balumile, jaʼ yuʼun jaʼ jech chchaʼta yav kʼuchaʼal li nichimaltik Edén kʼalal mu toʼox tspas smul li Adán xchiʼuk Evae. Ti kʼalal «chlic achʼubuc scotole» jaʼo me chkʼot ta pasel ti yaloj Dios «[ch-ayin] achʼ vinajel banamil[e]» (Isa. 65:17).

6. ¿Kʼusi chakʼ jchantik ta sventa kuxlejal sbatel osil li lokʼolkʼop ta sventa li chijetik xchiʼuk li tentsunetike?

6 Kʼalal laj yalbe skʼoplal Jesús li slajeb kʼusitik chkʼotanuk ta pasele te laj yalbe skʼoplal xtok li kuxlejal sbatel osile (Mat. 24:1, 2; 24:3NM). Xi laj yale: «Cʼalal chital jchiʼuc jxojobal, vuʼun ti Xnichʼon cristiano licʼote, ta jchiʼin tal scotol li chʼul jʼalmantaletique; jaʼo chlic chotlicun ta jchotleb ti jun yutsil slequile. Ta stsob sbaic tal ta jtojol scotol li cristianoetic ta sbejel banamile. Ta xlic jvocʼan jech chac cʼu chaʼal jchabichij ti slecoj ta xacʼ li xchije xchiʼuc li stentsune». Li buchʼutik tsots chichʼik chapanele «chbat tstoj smulic o sbatel osil. Yan li bochʼotic tucʼ yoʼntonique jaʼ ta xcuxiic sbatel osil». «Li bochʼotic tucʼ yoʼntonique» jaʼik li buchʼutik tukʼ yoʼonton tskoltaik li xchiʼiltak Jesús ti tʼujbil chbatik ta vinajele (Mat. 25:31-34, 40, 41, 45, 46). Jech ta melel, li buchʼutik tʼujbilike jaʼ ch-ajvalilajik li ta Ajvalilal yuʼun Dios ta vinajele, jaʼ yuʼun «li bochʼotic tucʼ yoʼntonique» jaʼik li buchʼutik chichʼik ventainele. Xi yaloj li Vivliae: «[Li Ajvalil yuʼun Jeovae ta] sventain batel ti xlic ta tiʼnab cʼalal to ta yan jot nabe, xchiʼuc ti xlic ta ucʼum Éufrates cʼalal to ta jot stiʼ banamile» (Sal. 72:8). Jaʼ jech, li krixchanoetik taje ta me skʼupin xkuxlejalik sbatel osil ta Balumil.

¿Kʼusi chakʼ jchantik li Evanjelio yuʼun Juane?

7, 8. ¿Kʼusi chaʼtos spatobil oʼontonal albat yuʼun Jesús li Nicodemoe?

7 Li avie laj xa kiltik ta Evanjelio yuʼun Mateo, Marcos xchiʼuk Lucas li skʼoplal kuxlejal sbatel osile. Li avi une ta jkʼeltik ta Evanjelio yuʼun Juan, ti te la laj yalbe vuklajuneb velta skʼoplal kuxlejal sbatel osil li Jesuse. Jkʼeltik jayibuk taje sventa jnaʼtik li kʼusi laj yakʼ ta chanel Jesús ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile.

8 Kʼuchaʼal chal kaʼitik Juane, ti kʼalal laj yalbe skʼoplal ta sba velta kuxlejal sbatel osil li Jesuse jaʼo la kʼalal loʼilaj xchiʼuk jun fariseo vinik ti Nicodemo sbie. Xi laj yal li Jesuse: «Ti buchʼu mu xvocʼ ta achʼe, mu xuʼ xʼoch batel ti bu ta xventainvan ti Diose». Jaʼ jech, sventa xuʼ x-och ta Ajvalilal ta vinajel li jun krixchanoe, skʼan me «xvocʼ ta [achʼ]» (Juan 3:3-5Ch). Pe kʼalal laj xaʼox yal taje, lik yalbe skʼoplal li spatobil yoʼonton skotol krixchanoetike (kʼelo Juan 3:16). Li kuxlejal sbatel osil ta vinajel laj yal Jesuse jaʼ sventa li tʼujbil yajtsʼaklomtake, yan li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile jaʼ sventa li yan yajtsʼaklomtake.

9. ¿Kʼusi spatobil oʼontonal laj yalbe jsamaria ants li Jesuse?

9 Kʼalal laj loʼilajuk-o xchiʼuk Nicodemo ta Jerusalén li Jesuse, bat ta norte, ta Galilea. Kʼalal jaʼo te xlokʼ batel ta slumal Sicar ta Samaria li Jesuse, te la sta jun ants ta sposo Jacob xchiʼuk xi laj yalbe: «Li bochʼotic ta xuchʼic li voʼ ti vuʼun ta xcacʼbee muʼyuc xa ta xtaquij o yoʼntonic. Yuʼun li voʼ ti vuʼun ta xcaqʼue jaʼ jech chcʼot ta yoʼntonic jech chac cʼu chaʼal nioʼ ti te chloqʼuilan o sventa chcuxiic sbatel osile» (Juan 4:5, 6, 14). Li voʼ taje jaʼ skʼoplal li kʼusitik yakʼoj Dios sventa sta xkuxlejalik sbatel osil li krixchanoetike, ti te smakojbe skʼoplal ek li krixchanoetik ti chkuxiik ta Balumile. Li slivroal Apocalipsise xi chal li kʼusi yaloj Jeovae: «Li bochʼo taquin yoʼntone, vuʼun ta xcacʼbe yuchʼ li nioʼ sventa cuxlejale, smoton chcacʼbe» (Apo. 21:5, 6; 22:17). Jaʼ yuʼun chaʼa, li Jesuse maʼuk noʼox laj yalbe skʼoplal li buchʼutik tʼujbil sventa Ajvalilal yuʼun Dios li jsamaria antse, moʼoj, laj yalbe kʼusi tskʼupin xtok li buchʼutik tukʼ ti spatoj yoʼonton chkuxiik ta Balumile.

10. ¿Kʼusi laj yalbe yajkontratak Jesús ta sventa li kuxlejal sbatel osil kʼalal laj xaʼox xpoxta li vinik te ta stankeal voʼ ta Betesdae?

10 Ta yan jabil kʼalal jaʼo bat svulaʼan Jerusalén li Jesuse, te laj yil jun vinik ti ipe xchiʼuk ti la xpoxtae, te oy ta stankeal voʼ ta Betesda. Kʼalal oy jayvoʼuk judioetik lik sloʼiltaik li kʼusi la spas Jesuse, xi la stakʼe: «Vuʼun li Xnichʼonun Diose muʼyuc cʼusi xuʼ cuʼun ta jpas jtuc; jaʼ noʼox li cʼusi tspas chquil li Jtote». Vaʼun xi laj yal ti kʼusi akʼbatem sventain yuʼun sTote: «Yacʼojbun jventain xchapanel, vuʼun li Xnichʼonune», xchiʼuk xi to laj yale: «Li bochʼotic ta xaʼibun jcʼope, me ta xchʼunic li bochʼo la stacun tale, oy xcuxlejalic ta sventa sbatel osil». Xchiʼuk xi to laj yalbe li judioetike: «Ta to me sta scʼacʼalil ta xaʼibicun jcʼopojel scotol li bochʼotic oyic ta smuquinalique. Li bochʼotic lec cʼusi la spasique ta xchaʼcuxiic loqʼuel sventa chcuxiic sbatel osil. Yan li bochʼotic chopol cʼusi la spasique ta xchaʼcuxiic loqʼuel sventa chbatic ta tojob mulil» (Juan 5:1-9, 19, 22, 24-29). Li Jesuse laj yalbe yajkontratak ti tʼujbil yuʼun Dios sventa xkʼot ta pasel ta melel li spatobil yoʼonton judioetik ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile, sventa xkʼot ta pasel taje jaʼ ti xchaʼkuxiik li buchʼutik chamemike.

11. ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti jaʼ skʼoplal spatobil oʼontonal sventa kuxlejal sbatel osil ta Balumil xtok li kʼusi laj yal Jesús ta Juan 6:48-51?

11 Li ta Galileae ta smilal noʼox krixchanoetik lik stsʼakliik Jesús sventa xmakʼlinatik ta skʼelobil juʼelal. Pe li Jesuse laj yalbe skʼoplal yan veʼlil: jaʼ «li vaj sventa [chkuxiik-oe]» (kʼelo Juan 6:40, 48-51). Xi laj yale: «Li vaj ti vuʼun ta xcaqʼue jaʼ li jbecʼtale». Mi oy la «bochʼo ta sveʼ li vaj leʼe», jaʼ xkaltik, mi oy buchʼu chakʼ xchʼunel yoʼonton ta sventa ti laj yakʼ sba ta milbil matanale «[chkuxi-o] ta sbatel osil». Pe li Jesuse maʼuk noʼox laj yakʼ xkuxlejal ta stojolal li yajtsʼaklomtak ti tspasik mantal ta Ajvalilal yuʼun Dios ta vinajele, moʼoj, yuʼun laj yakʼ xkuxlejal ta stojolal li «cristianoetic liʼ ta banamile», jaʼ xkaltik, ta sventa skotol li krixchanoetik ti stakʼik pojele. Jaʼ yuʼun ti kʼalal laj yalbe skʼoplal kuxlejal sbatel osil li Jesuse, jaʼ chalbe skʼoplal xtok li Ajvalilal ta Jmil Jabil ti spatoj yoʼonton te chkuxiik sbatel osil ta Balumil li judioetik kʼalal ch-ajvalilaj li Mesiase.

12. ¿Kʼusi la skʼan laj yalbe yajkontratak Jesús kʼalal laj yal ti chakʼbe xkuxlejal sbatel osil li xchijtake?

12 Li ta sKʼinal Chʼulna ta Jerusalén ta mas jelavele, xi laj yalbe yajkontratak li Jesuse: «Ta sventa ti mu xachʼunique, yuʼun muc jchijtacoxuc jech chac cʼu chaʼal laj calboxuque. Li jchijtaque chaʼibicun li jcʼope xchiʼuc xcotquinan, jech chistsʼaclinicun batel. Vuʼun ta xcacʼ cuxiicuc sbatel osil» (Juan 10:26-28). ¿Mi jaʼ noʼox van la snopbe skʼoplal kuxlejal ta vinajel li Jesuse o mi la van snopbe skʼoplal xtok li kuxlejal sbatel osil ta Balumile? Mu toʼox to jaluke xi xa onoʼox spatojbe yoʼonton yajtsʼaklomtak li Jesuse: «Acʼo me muʼyuc epoxuc, cunin chijtac, pero mu me xaxiʼic. Yuʼun li Jtotic Diose slequil yoʼnton laj yacʼboxuc li ventainel yuʼune» (Luc. 12:32). Pe xi laj yal li ta sKʼinal Chʼulnae: «Oy to yantic jchijtac ti muc liʼuc oyic ta corale. Leʼe ta onoʼox xquicʼan tal ec» (Juan 10:16). Jaʼ yuʼun chaʼa, kʼalal la xchiʼin ta loʼil yajkontratak li Jesuse jaʼ yakal chalbe skʼoplal li spatobil yoʼonton juteb chijetik sventa kuxlejal ta vinajele xchiʼuk li yantik chijetik ti ta smiyonal noʼox spatoj yoʼonton chkuxiik ta Balumile.

Jun spatobil oʼontonal ti mu persauk xichʼ chapbel smelolale

13. ¿Kʼusi la skʼan laj yal Jesús kʼalal xi laj yale: «Te cha chiʼinun li ta Paraisoe»?

13 Kʼalal yakal chil svokol ta jtel teʼ li Jesuse, jamal te laj yal kʼusi jaʼ li spatobil yoʼonton krixchanoetike. Xi albat yuʼun jun chopol vinik ti te jokʼol ta xokone: «Vulesun ta ajol kʼalal mi la och ta ajvalilal avuʼune», vaʼun xi laj yalbee: «Ta melel chkalbot li avie: Te cha chiʼinun li ta Paraisoe» (Luc. 23:42, 43NM). Ta skoj ti jaʼ jun judío li vinik taje, mu persauk xchapbe smelolal kʼusi jaʼ li Paraisoe. Li vinik taje snaʼoj xa onoʼox li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta achʼ Balumile.

14. 1) ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti vokol laj yaʼibeik smelolal jtakboletik li spatobil yoʼontonik ta vinajele? 2) ¿Kʼusi ora laj yaʼibeik smelolal yajtsʼaklomtak Jesús li spatobil oʼontonal taje?

14 Yan li spatobil oʼontonal sventa kuxlejal ta vinajele jaʼ skʼan chapbel smelolal. Kʼalal laj yalbe yajtsʼaklomtak Jesús ti chbat ta vinajele xchiʼuk ti chbat xchapanbe yavilike, muʼyuk bu xaʼibeik smelolal (kʼelo Juan 14:2-5). «Oy to ep cʼusi ta jcʼan ta xcalboxuc —xi laj yal ta mas jelavel—, pero mu xuʼ avuʼunic yaʼyel scotol ta ora. Cʼalal me ital li Chʼul Espíritu ti jaʼ Melele, jaʼ chastojobtasoxuc batel ta sventa scotol li cʼusi melele.» (Juan 16:12, 13.) Li yajtsʼaklomtake muʼyuk bu xaʼibeik smelolal ti te tspasik mantal ta vinajel ta tsʼakale, jaʼ to laj yaʼibeik smelolal kʼalal echʼem xaʼox li Pentecostés ta sjabilal 33, ti kʼalal laj yichʼik tʼujel ta chʼul espiritu sventa chkʼotik ta ajvaliletike (1 Cor. 15:49; Col. 1:5; 1 Ped. 1:3, 4). Li spatobil oʼontonal ta sventa li buchʼutik chbatik ta vinajele, ti mu toʼox bu yaʼyojbeik smelolale, batsʼi jaʼ mas lik yichʼ albel skʼoplal li ta kartaetik ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe. Pe ¿mi tstsatsubtas van spatobil koʼontontik ti chkuxiik sbatel osil ta Balumil li krixchanoetik ta sventa li kʼusi chal kartaetik taje?

¿Kʼusi chal li kartaetik ti yakʼoj ta naʼel Diose?

15, 16. ¿Kʼusi laj yal Pablo xchiʼuk Pedro ti jaʼ skʼoplal li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile?

15 Xi laj yalbe xchiʼiltak ta chʼunolajel jtakbol Pablo ta skarta ti Hebreos sbie: «Jchiʼiltac, voʼoxuc ti lecubtasbiloxuc xae, ti icʼbiloxuc xa sventa chaʼochic ta vinajel eqʼue». Pe laj yalbe skʼoplal xtok ti akʼbil sventain yuʼun Dios li Jesús «li banamil ta to xtale» (Heb. 2:3, 5; 3:1). Li ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe jaʼ onoʼox skʼoplal li balumil ti naklebinbil ta krixchanoetik li jpʼel griego kʼop ti «banamil ta to xtale», ti xi jelubtasbile. Jaʼ yuʼun chaʼa, «li banamil ta to xtale» jaʼ skʼoplal li kʼusitik ch-achʼub ta Balumil ti tsventain Cristoe. Vaʼun ta me xkʼot skʼakʼalil chkʼot ta pasel yuʼun Jesús li kʼusi yaloj Dios liʼe: «Li bochʼo tucʼ yoʼntonique jaʼ chuʼuninic o li yosilique, jech jun yoʼnton te chnaquiic o» (Sal. 37:29).

16 Jech li jtakbol Pedro eke akʼbat snaʼ yuʼun Dios ta sventa ti kʼusi chil ta tsʼakal li krixchanoetike. Jaʼ li kʼusi laj yal liʼe: «Li vinajel xchiʼuc banamile chapanbil xa scʼoplal ta xcʼacʼ ta cʼocʼ ti cʼalal yorail chapanele, jaʼ ta scʼop noxtoc li Diose. Xchiʼuc jaʼ yorail chbatic ta chʼayel li chopol cristianoetique» (2 Ped. 3:7). ¿Kʼusi chkʼot ta pasel ta stojolal li «vinajel», jaʼ xkaltik, li ajvaliletik avie, xchiʼuk li «banamile», jaʼ xkaltik, li chopol krixchanoetik oy ta jpat jxokontike? (Kʼelo 2 Pedro 3:13.) Ta xichʼ kʼextael, jaʼ ch-och «li achʼ vinajel» (li Ajvalilal yuʼun Mesiase) xchiʼuk ch-och «achʼ banamil» (jaʼ skʼoplal jtsop tukʼil krixchanoetik ti jaʼik li melel yajtuneltak Diose).

17. ¿Kʼuxi chal kaʼitik Apocalipsis 21:1-4 li spatobil yoʼonton krixchanoetike?

17 Li slajeb livro ta Vivliae chal kaʼitik ti oy kʼusi toj labal sba laj yakʼ ta ilel Dios ta sventa ti kʼuyelan xkuxlejal li krixchanoetik kʼalal tukʼ xaʼox stalelalike (Kʼelo Apocalipsis 21:1-4). Jaʼ li kʼusi spatoj-o tal yoʼonton yajtuneltak Dios leʼ xa tale, ti jaʼo lik spat-o yoʼontonik ti kʼalal chʼay ta nichimaltik Edén li tukʼilale. Jaʼ jech ta melel, li buchʼutik tukʼike te me chnakiik ta Paraiso balumil ti muʼyuk xa bu chiʼtaik li chameletik mi jaʼuk li lajelale. Kʼuchaʼal laj kiltike te lek skʼoplal ta Tsʼibetik ta Hebreo Kʼop xchiʼuk ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop li spatobil oʼontonal taje. Yokel-o tspatbe yoʼonton tukʼil yajtuneltak Jeova avi li spatobil oʼontonal ti toj labal sba taje (Apo. 22:1, 2).

¿Mi xuʼ xavalbe smelolal?

• ¿Kʼusi la skʼan laj yal Jesús kʼalal «chlic achʼubuc [skotol]», xie?

• ¿Kʼusi albat yuʼun Jesús li Nicodemoe?

• ¿Kʼusi laj yalbe jun chopol vinik li Jesús ti te jokʼol ta teʼ ta xokone?

• ¿Kʼusi laj yal Pablo xchiʼuk Pedro ti jaʼ skʼoplal li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta Balumile?

[Sjakʼobiltak sventa xchanobil]

[Lokʼol ta pajina 8]

Chkuxiik sbatel osil ta Balumil li manxoetike

[Lokʼol ta pajina 10]

Li Jesuse laj yalbe yaʼi krixchanoetik li skʼoplal kuxlejal ta sbatel osile