Li baʼyel yajtsʼaklomtak Cristo xchiʼuk li diosetik ta Romae

LI Plinio el Joven ti jaʼ ajvalil ta Bitiniae, xi laj yalbe batel ta jlik karta li Trajanoe, li ajvalil ta Romae: «Xi jpasojbe li buchʼutik ikʼbilik tal ta jtojolal kʼuchaʼal yajtsʼaklomtak Cristoe. La jakʼbeik mi jaʼik yajtsʼaklomtak Cristo. Li buchʼutik la stakʼik ti jaʼike, la jchaʼjakʼbeik chib velta, oxib velta ti laj kalbeik chichʼik kastigo mi mu xalike; li buchʼutik mu sjel snopbenike laj kal mantal ti akʼo xichʼik milele». Pe xi la stsʼiba xtok li Plinioe: «Laj kal ti akʼo xichʼik koltael batel li [yantike]». ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun la svalopatinik li xchʼunel yoʼontonik kʼalal la xchopol kʼoptaik Cristoe xchiʼuk ti laj yichʼik ta mukʼ li patbil lokʼol yuʼun cesare xchiʼuk li slokʼoltak diosetik ti yichʼoj batel ta snail chapanobbail li ajvalile.

Li yajtsʼaklomtak Cristo ta baʼyel sigloe lajik ta nutsel ta skoj ti muʼyuk laj yichʼik ta mukʼ li ajvalile xchiʼuk li slokʼoltak diosetike. Pe ¿kʼusi jnaʼojtik ta sventa li yan relijionetike? ¿Kʼusitik diosal chichʼik ta mukʼ, xchiʼuk kʼusi tsnop li jromaetik ta sventa taje? ¿Kʼu yuʼun mulil chichʼ ilel ti mu skʼan xichʼik ta mukʼ diosetik ta Roma li yajtsʼaklomtak Cristoe? Ti ta jtakʼtik taje tskoltautik sventa tstsal kuʼuntik kʼusitik ti xkoʼolajik avi ti chakʼ ta preva li stukʼil koʼontontik ta stojolal Jeovae.

Li relijionetik ta yosilal Romae

Li kʼusitik chichʼ ichʼel ta mukʼ ta yosilal Romae toj ep jech kʼuchaʼal li sbatsʼi kʼop krixchanoetik xchiʼuk li kʼusitik nopem xaʼiik spasel ti kʼuyepal smakoj taje. Akʼo mi toj yan-o chilbeik srelijion judioetik li jromaetike, la sbiiltasik kʼuchaʼal «lekil relijion», ti lek ilbil yuʼun li ajvalile. Li ta chʼulna ta Jerusalene chichʼ akʼbel chaʼtos milbil matanal jujun kʼakʼal li Diose (chaʼkot chʼiom chij xchiʼuk jkot tot vakax) sventa li césar xchiʼuk slumale. Li jromaetike mu sventaik mi jaʼ sventa slamajesbel yoʼonton jun o jayibuk diosetik li milbil matanaletik taje. Li kʼusi tsots skʼoplal chilike jaʼ ti jaʼ jech chakʼik ta ilel ti tukʼ yoʼontonik ta stojolal Roma li judioetike.

Li srelijion jyanlumetike pukem ta sjunul yosilal Roma xchiʼuk jelel ti kʼuyelan tspasik ta jujun jteklume. Li chanubtasel yuʼun jgriegoetike lek chʼambil, jech kʼuchaʼal li tʼunolajele. Xchiʼuk li ta Asiae lik batel li relijionetik ti mu stakʼ nabel lek smelolale, ti chalik chakʼ kuxlejal ti mu snaʼ xlaje, ti ch-akʼbatik yil ta sat stukik kʼusitike xchiʼuk ti tspasik kʼusitik mu stakʼ nabel smelolal yoʼ chkʼotik ta jun xchiʼuk li diosetike. Li ichʼel ta mukʼ taje pukem ta sjunul yosilal Roma. Li ta baʼyeltik siglo ta jkʼakʼaliltike lek xaʼox ojtikinbil ek li yichʼel ta mukʼ dios Serapis xchiʼuk li meʼ dios Isis (ta Egipto),  li meʼ dios choy Atargatis (ta Siria) xchiʼuk dios sventa Kʼakʼal Mitra (ta Persia).

Li slivroal Hechose lek chakʼ ta ilel ti kʼuyelan joybilik ta jecheʼ relijionetik li yajtsʼaklomtak Cristoe. Jech kʼuchaʼal liʼe, ta Chipree li jromail ajvalile jaʼ toʼox chtojobtasat yuʼun jun judío vinik ti xchanoj majiae (Hech. 13:6, 7). Li ta Listrae, li krixchanoetike la xchʼamik kʼuchaʼal jgriego diosetik Hermes (Mercurio) xchiʼuk Zeus (Júpiter) li Pablo xchiʼuk Bernabee (Hech. 14:11-13). Li ta Filipose, li Pabloe la snup ta be jun kiara tseb ti lek snaʼ xtʼunolaje (Hech. 16:16-18). Li ta Atenase, laj yalbe skʼoplal li jnaklejetik ti «scotol [y]oʼntonic [ts]cʼan [ch]ichʼic ta mucʼ diosetique», xchiʼuk ti laj yil jun skajleb matanal ti xi chale «Jaʼ scajleb smoton li Dios ti mu Xcotquintique» (Hech. 17:22, 23). Li ta Efesoe, laj yil ti yakʼoj yibel li yichʼel ta mukʼ meʼ dios Ártemis (Diana) (Hech. 19:1, 23, 24, 34). Xchiʼuk li ta Malta ti kakal ta nabe laj yalik ti jaʼ dios ta skoj ti muʼyuk x-ipaj kʼalal tiʼat ta jkot kiletel chone (Hech. 28:3-6). Ta sventa ti jech bu nakalik li yajtsʼaklomtak Cristoe, skʼan lek vikʼiluk satik sventa mu spasik li kʼusi xuʼ chikʼubtas li yichʼel ta mukʼ Diose.

Li srelijion jromaetike

Kʼalal chʼi batel li yosilalike, li jromaetike la xchʼamik achʼ diosetik ti xkoʼolaj kʼuchaʼal li sdiosik onoʼoxe. Muʼyuk la stupʼbeik skʼoplal li yichʼel ta mukʼ yan diosetike, la xchʼamik. Ti kʼuyelan kapvotsʼ taje chakʼ ta ilel ti jeltos kʼusi nopem xaʼiik spasele. Li jromaetike, chalik ti ichʼel ta mukʼe maʼuk noʼox ta sventa jun dios, yuʼun xuʼ xichʼ ichʼel ta mukʼ epal diosetik.

Li bankilal dios yuʼunike jaʼ li Jupitere, ti «Óptimo Máximo» («li buchʼu mas lek xchiʼuk mas toyol skʼoplale») yixtol bie. Chakʼ la sba ta ilel ta ikʼ, kʼalal chakʼ voʼe, ta saktsel xchiʼuk ta chauk. Jaʼ toʼox yajnil li xchiʼil ta vokʼel ti Juno sbie, ti te tsakal skʼoplal li ta Ue xchiʼuk ti chalik ti jaʼ chchabi antsetik ta skotol li xkuxlejalike. Li stseb ti Minerva sbie, jaʼ meʼ dios yuʼun li kʼusitik kʼupil sba tspat o tspas krixchanoetike, li abtelaletike xchiʼuk li pas kʼope.

Li jromaetike toj ep xa noʼox diosetik chichʼik ta mukʼ. Jech kʼuchaʼal li lares xchiʼuk penates (diosetik ti chchabivanike), ti chchabi li utsʼ-alaliletike, xchiʼuk meʼ dios Vesta ti jaʼ oy ta sba li kʼokʼ ta nae. Li Jano, ti chaʼjot sate, jaʼ dios yuʼun li slikebtake. Xchiʼuk jujutos abtele oy yajval ti jaʼ jun diose. Xchiʼuk xtok la spasik ta dios li kʼusitik mu stakʼ pikele. Jech kʼuchaʼal li meʼ dios Paz (sventa jun oʼontonal), Salud (sventa mu x-ipajik),  Pudicia (sventa sakilal), Fe (sventa xchʼunel oʼontonal), Virtud (sventa stsatsal oʼontonal) xchiʼuk Voluptuosidad (sventa skʼupinel kʼusitik). Ta skoj ti xchʼunojik ti jaʼ sventainoj diosetik skotol ti kʼuyelan xkuxlejalik ta sat krixchanoetik xchiʼuk li ta stukik noʼoxe, tskʼoponik, chakʼbeik milbil matanal xchiʼuk tspasbeik skʼinal li buchʼu xuʼ chakʼ lek xkʼot ta lokʼel li kʼusi tspasike.

Ta skoj ti tskʼan tsnaʼik kʼusi tskʼan diosetike, tskʼelbeik skʼoplal sventa tsnaʼik kʼusi chkʼot ta pasel ta tsʼakal, jaʼ mas to tstunesik li sbel xchʼut chonbolometik ti milbilik sventa matanale, yuʼun chalik ti kʼu la yelan oye chakʼ ta ilel mi lek chil diosetik li kʼusi snopoj tspas jun krixchanoe.

Li ta slajebaltik xa xchibal siglo ta jkʼakʼaltike, li jromaetike laj xaʼox skoʼoltas li sdiosik ti mas tsotsik skʼoplal xchiʼuk li diosetik yuʼun jgriegoetike. Li Jupitere jaʼ Zeus; li Junoe jaʼ Hera, jech chalik ta stojolal li yantik eke. Jech noxtok la xchʼambeik sloʼilal li diosetik taje, ti muʼyuk bu toj lek skʼoplalik tee, yuʼun te chvinaj ti oy xchopolalik kʼuchaʼal li krixchanoetike. Jech kʼuchaʼal li Zeuse, jaʼ jun dios ti tstsatsal tsak antsetik xchiʼuk ololetike, ti chchiʼin ta vayel krixchanoetik xchiʼuk li buchʼutik mu xchamik ta alele. Ti jech mu snaʼ xkʼexav ta xkuxlejalik li diosetik taje —ti chtʼax noʼox skʼobik li buchʼutik chilik ta teatroe— jaʼ tspak-o skʼoplalik sventa muʼyuk xa noʼox smelolal kʼusi tspasik li buchʼutik chichʼik ta mukʼ taje.

Jutuk mu skotoluk li krixchanoetik ti lek chanemike chalik ti mu meleluk li loʼiletik taje xchiʼuk bakʼintike xkoʼolaj kʼuchaʼal ixtol loʼil chilik. Taje xuʼ van jaʼ srasonal ti xi la sjakʼ li Poncio Pilatoe: «¿Cʼusi ti melele?» (Juan 18:38). Jech kʼuchaʼal chal jun j-al-loʼile, li kʼusi laj yichʼ jakʼele chakʼ ta ilel «ti kʼuyelan chaʼi sbaik li krixchanoetik ti lek chanemike, ta sventa taje, muʼyuk la sbalil ta snopel mi melel o mi moʼoj jtosuk kʼusie».

Li yichʼel ta mukʼ ajvalile

Li yichʼel ta mukʼ ajvalile te ilik kʼalal jaʼo ch-ajvalilaj li Augustoe, ti lik ta 27 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltik kʼalal ta 14 ta jkʼakʼaliltike. Mas to li ta lumetik bu chkʼopojik ta griego ta slokʼeb Kʼakʼale tstojbeik tajek ta vokol li Augusto ta skoj ti laj yichʼ talel jun oʼontonal xchiʼuk lik ayanuk kʼusitik yuʼunike, yuʼun voʼne xaʼox yakalik ta pas kʼop. Li jteklume tskʼan tajek chpojatik yuʼun li buchʼu xuʼ xil ta satike. Xchiʼuk tskʼan ti oyuk kʼusi tspas ta jun noʼox li relijionetike, ti tstikʼbe ta yoʼonton sventa tskʼan slumal li krixchanoetike xchiʼuk ti tspas ta jun li balumil ti ventainbil yuʼun jun jpojvanej ta alele. Ta skoj taje, lik yichʼik ta mukʼ kʼuchaʼal dios li ajvalile.

Akʼo mi muʼyuk la skʼan chbiiltasat kʼuchaʼal dios li Augusto kʼalal kuxul toʼoxe, laj yalilan ti akʼo xichʼ ichʼel ta mukʼ li slokʼol jteklume, li meʼ dios Romae. Manchuk mi jech, laj yichʼ pasel ta dios kʼalal cham li Augustoe. Ti jech la spasike, li kʼusi oy ta yoʼontonik sventa relijion xchiʼuk ti skʼanojik li slumalike, jaʼ itun sventa jaʼuk xa batuk ta stojolal Roma xchiʼuk li ajvaliletik yuʼunike. Mu ta jaluke ipuk batel ta skotol jteklumetik li yichʼel ta mukʼ ajvalile, ti jech ikʼot kʼuchaʼal yichʼel ta mukʼ slumalike.

Li Domicianoe, ti la spas mantal ta sjabilal 81 kʼalal ta 96 ta jkʼakʼaliltike, jaʼ li buchʼu baʼyel la skʼan persa akʼo x-ichʼat ta mukʼ kʼuchaʼal diose. Kʼalal jech taje, li jromaetike snaʼojik xaʼox lek ti jelel li yajtsʼaklomtak Cristo xchiʼuk li judioetike, ti chalik ti jaʼ la jtsop ti xchʼakoj sbaike xchiʼuk ti lik skontrainike. Xuʼ van jaʼo ch-ajvalilaj Domiciano kʼalal laj yichʼ ikʼel batel ta Patmos li Juan «ta scoj ti laj [y]albe scʼoplal li Jesucristoe» (Apo. 1:9).

Li ta slivroal Apocalipsise, ti jaʼo la stsʼiba Juan kʼalal te toʼox oy ta Patmose, chichʼ albel skʼoplal Antipas, jun yajtsʼaklom Cristo ti laj yichʼ milel ta Pergamoe, jun jteklum ti tsots skʼoplal ti bu chichʼik ta mukʼ Romae (Apo. 2:12, 13). Li ta  jabiletik taje xuʼ van tsuj xa yajtsʼaklomtak Cristo ta spasel kʼusitik sventa jecheʼ relijion li ajvalil ta Romae. Akʼo mi jech o mi moʼoj, ta sjabilal 112 li Plinioe yakal xa onoʼox suj ta spasel jech li yajtsʼaklomtak Cristo ta Bitiniae, jech kʼuchaʼal laj kiltik li ta karta la stakbe batel Trajano ti laj kaltik ta slikeb loʼil liʼe.

Li Trajanoe la skʼupil kʼopta ti kʼuyelan la xchapan li kʼusitik ichʼbil batel ta stojolal li Plinioe, xchiʼuk laj yalbe ti akʼo smil li yajtsʼaklomtak Cristo ti mu skʼan xichʼik ta mukʼ li diosetik ta Romae. Pe xi laj yalbe xtoke: «[Pe] li buchʼu chal ti maʼuk yajtsʼaklom Cristoe xchiʼuk ti chakʼ ta ilel ta kʼusitik tspase, jaʼ xkaltik, ti tskʼanbe vokol diosetik kuʼuntike, akʼo sta perton ta skoj ti la sutes yoʼontone, akʼo mi oy smul yileluk».

Li jromaetike, mu sta-o ta jyalel chilik ti oy jun relijion ti chal ti jun noʼox buchʼu chichʼ ichʼel ta mukʼe. Mi muʼyuk bu jech tskʼanik li diosetik ta Romae, ¿kʼu yuʼun jech tskʼan li sDiosik yajtsʼaklomtak Cristoe? Jech xtok, li yichʼel ta mukʼ diosetik ta Romae ilbil noʼox kʼuchaʼal chichʼ ichʼel ta venta li kʼusitik chapanbil sventa politikae. Jech oxal chaʼa, kʼalal oy buchʼu mu skʼan spas taje jvalopatinej xa ilbil. Pe, jech kʼuchaʼal lek laj yakʼ venta Plinioe, mu kʼusi xuʼ suj-o ta spasel jech jutuk mu skotoluk li yajtsʼaklomtak Cristoe. Svalopatinel Jeova laj yilik li stukike, jaʼ yuʼun ep buchʼutik jaʼ lek laj yilik ti chchamike, yuʼun mu skʼan xichʼik ta mukʼ kʼuchaʼal dios li ajvalile.

¿Kʼu yuʼun ta jkʼan ta jnaʼtik taje? Oy lumetik ti tskʼanik akʼo xichʼ ichʼel ta mukʼ li slokʼobaltak lume. Ta melel, li yajtsʼaklomutik Cristoe chkichʼtik ta venta li ajvaliletike (Rom. 13:1). Pe kʼalal chichʼ pasel kʼusitik ti bu chichʼ tunesel vanderae, jaʼ chkakʼ sbeiltasutik li Vivliae, ti bu chalbutik Jeova ti jaʼ noʼox stuk sta-o ichʼel ta mukʼe xchiʼuk xi chalbutike: «Jʼechʼel comtsanic yichʼel ta mucʼ li cʼusitic cuybil ta diosetique» xchiʼuk «qʼuelo me abaic ta sventa li slocʼobal cʼusitic cuybilic ta Diose» (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Nah. 1:2). Xi lek jamal laj yal li Jesuse: «Jaʼ noʼox xavichʼic ta mucʼ stuc li Cajvaltique, jaʼ li Dios avuʼune, jaʼ noʼox xaquejan aba ta stojol» (Luc. 4:8). Jaʼ yuʼun jpʼel-o koʼontontik tukʼ chkakʼ jbatik-o ta stojolal li Dios ti chkichʼtik ta mukʼe.

[Lokʼol ta pajina 5]

Li melel yajtsʼaklomtak Cristoe jaʼ noʼox chichʼik ta mukʼ li Jeovae

[Lokʼol ta pajina 3]

Li baʼyel yajtsʼaklomtak Cristoe muʼyuk la skʼan laj yichʼik ta mukʼ li ajvalile xchiʼuk li slokʼoltak diosetike

[Lokʼol ta pajina 3]

Ajvalil Domiciano

[Lokʼol ta pajina 3]

Zeus

[Lokʼol ta pajina 3]

Ajvalil Domiciano: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: slokʼtaoj Todd Bolen/Bible Places.com, la slokʼta ta Museo Arqueológico de Estambul

[Lokʼol ta pajina 4]

Li yajtsʼaklomtak Cristo ta Efesoe muʼyuk la skʼan laj yichʼik ta mukʼ li meʼ dios Ártemis (Diana) ti lek ojtikinbile (Hech. 19:23-41)