Chi tun kʼalal jaʼo yakal xchʼi li abtelale

TSLOʼILTA HARLEY HARRIS

Jaʼo 2 yuʼun septiembre ta 1950, te toʼox oyunkutik ta mukʼta tsobajel ta chib kʼakʼal ta Kennett (Misuri, Estados Unidos). La sjoyobtaunkutik epal krixchanoetik ti sokem tajek sjolike. Li alkaltee la stak batel soltaroetik sventa chchabiunkutik, cholajtik ta jujujot kaye xchiʼuk lek xojol s-espadail li stukʼike. Kʼalal yakal xchopol kʼoptaunkutike li xanavkutik batel ti bu oy jkarokutik sventa chi batkutik ta Cape Girardeau (Misuri), sventa mu xkechi li mukʼta tsobajele. Jaʼ li bu laj kichʼ voʼ kʼalal chanlajuneb toʼox jabilale. Pe chkalboxuk avaʼiik kʼuxi li kʼot ta yajtunel Jeova kʼalal jaʼo oy vokolile.

LI TA slikebaltik sjabilal 1930, li jmukʼtot, li jyaya xchiʼuk li vaxakvoʼ yalab xnichʼnabike laj yaʼiik junantik mantaletik ti pasbil gravar yuʼun ermano Rutherford, vaʼun laj yakʼik venta ti la staik li kʼusi melele. Li jtot xchiʼuk jmeʼ, ti Bay xchiʼuk Mildred Harris sbiike, laj yichʼik voʼ ta 1935 ta jun mukʼta tsobajel ta mukʼta jteklum Washington, xchiʼuk xmuyubajik tajek ti te skʼoplalik li ta «epal cristianoetic» ti vinaj skʼoplal ta mukʼta tsobajel taje (Apo. 7:9, 14).

Li vokʼ ta 1936, kʼalal echʼ jun jabile li batkutik ta naklej ta yosilal Misisipi ti bu chʼabal toʼox yajrextikotak Jeovae. Ti kʼu sjalil te li nakikutike, mi junuk velta ay svulaʼanunkutik li jkʼelvanej ta sirkuitoe. Ta jtakbe jbakutik karta xchiʼuk li Betele, xchiʼuk chi batkutik ta mukʼta tsobajeletik; ti vaʼ sjalil taje, jaʼ noʼox jech la jkʼopon jbakutik xchiʼuk li ermanoetike.

Chkuch kuʼunkutik nutsel

Li ta xchibal mukʼta pas kʼop ta spʼejel Balumile, li yajrextikounkutik Jeovae kuch kuʼunkutik tsatsal nutsel ta skoj ti mu jtikʼ jbakutik ta pas kʼope. Li kutsʼ kalale batik ta naklej ta Mountain Home (Arkansas). Jun kʼakʼale, kʼalal yakal jcholkutik mantal ta kaye xchiʼuk li jtote, jochbat ta jun vinik li srevistatake, te noʼox la stsanbe skʼakʼal. Laj yalbunkutik ti jxiʼelunkutik ta skoj ti muʼyuk chi batkutik ta pas kʼope. Voʼob toʼox jabilal, vaʼun li okʼ ta xiʼel. Li jtote muʼyuk xkap sjol, jaʼ noʼox la skʼel xchiʼuk muʼyuk kʼusi laj yal jaʼ to ti kʼalal joyij xchiʼuk ti la stam batel sbe li vinike.

Pe xuʼ xkal xtok ti oy lekil krixchanoetik ti la spojunkutike. Jun veltae, la sjoyobtaik jkarokutik jtsop krixchanoetik. Li jchapanvanej ta lum taje inopaj xchiʼuk xi la sjakʼe: «¿Kʼusi cha pasik leʼe?». Xi la stakʼ li jun vinike: «Mu skʼan spasik  kʼop sventa tspoj slumalik li mu yajrextikotak Jeova liʼe». Ta ora noʼox imuy ta stekʼobal li karoe xchiʼuk xi avane: «Li ay li ta baʼyel mukʼta pas kʼop ta spʼejel Balumile xchiʼuk ta jpas xtok liʼe. Mu xavilbajinik li krixchanoetik liʼe. Muʼyuk buchʼu kʼusi chopol tspasbeik». Vaʼun, chʼanxiik batel. ¡La jtojbekutik tajek ta vokol ti lek yoʼontonik ta jtojolalkutik li lekil krixchanoetik taje! (Hech. 27:3.)

Tstsatsubtas koʼontonkutik li mukʼta tsobajeletike

Li mukʼta tsobajel ta oxib kʼakʼal ta 1941 ta San Luis (Misuri) jaʼ li kʼusi chtun tajek kuʼunkutike. Ayik 115,000 krixchanoetik xchiʼuk 3,903 laj yichʼik voʼ. Lek xvul ta jol li mantal laj yal li ermano Rutherford ti jaʼ sbi «xNichʼnab Ajvalil». Jaʼ laj yalbe mantal li ololetik xchiʼuk li chex kerem-tsebunkutike, xchiʼuk laj kichʼkutik kʼelanbel jlik kʼupil sba livro ti asul spat ti jaʼ sbi Hijos. Li mukʼta tsobajele la stsatsubtasun sventa stsal kuʼun li kʼusi ta jnuptan ta primaria li ta jabil chtale. Li voʼon xchiʼuk jprimatake laj kichʼkutik nutsel lokʼel ta skoj ti muʼyuk la jpaskutik saludar vanderae. Akʼo mi jech, chi sutilankutik skotol kʼakʼal sventa ta jkʼelkutik mi jelem xa snopben li komite yuʼun direksione. Ta jujun sobe chi echʼkutik ta yolon teʼtik sventa chi kʼotkutik li ta chanob vune, jaʼ noʼox sventa chi stakunkutik sutel ta jnakutik xtok. Akʼo mi jech, laj kaʼibe smelolal ti jaʼ jech chkakʼkutik ta ilel ti tukʼ koʼontonkutik ta stojolal li Ajvalilal yuʼun Diose.

Ta jelavel jutuke, li Tribunal Supremo de Estados Unidos laj yal mantal ti mu xa persauk xichʼ pasel saludar li vanderae. Jaʼ to xuʼ li sutkutik ta chanun. Toj lek yoʼonton li maestroe xchiʼuk laj yakʼ jpaskutik li tareaetik ti muʼyuk toʼox bu jpasojkutike, lek la stsakunkutik ta venta ek li jchiʼiltakutik ta chanune.

Chvul ta jol ti ta mukʼta tsobajel echʼ ta Cleveland (Ohio) ta 1942, li ermano Nathan H. Knorr laj yal jun mantal ti jaʼ sbi «Jun oʼontonal... ¿mi chjalij van?». Kʼalal laj yalbe smelolal li kapitulo 17 yuʼun Apocalipsise, laj yal ti oy la jutuk jun oʼontonal kʼu sjaliluk kʼalal mi echʼ xaʼox li xchibal mukʼta pas kʼop ta spʼejel Balumile xchiʼuk ti malabil ep chchʼi batel li kabteltike. Yoʼ jchapan jbakutik sventa taje, ta 1943 laj yichʼ pasel ta sba velta li Chanob vun ta Galaade. ¡Mu toʼox jnaʼ kʼuyelan kʼupil sba ch-abtej ta jkuxlejal ta tsʼakal li chanob vun taje! Laj li pas kʼope xchiʼuk jutukaj li nutsele. Pe, kʼalal lik kʼop xchiʼuk Corea ta 1950, lik skontrainik yan velta li kabteltike, jech kʼuchaʼal laj loʼilta ta slikebale.

Chi tun mas li ta abtelal ti chchʼi batele

Ta 1954 tsuts kuʼun li chanune, vaʼun kʼalal lokʼ jun ue li och ta prekursor. Kʼalal li tun xaʼox ta Kennett (Misuri), ti bu la sjoyobtaunkutik li krixchanoetik ta 1950, laj kichʼ takel ta ikʼel ta Betel ta marso ta 1955. Li ta yosilal bu chchol mantal li tsobobbail ti bu la stakikun batele te oy li ojtikinbil Times Square, ta yutil Nueva York. Ta skoj ti muʼyuk bu jech nopemune toj jelel laj kil. Akʼo mi jech, lik xchʼam kuʼun revistaetik li buchʼutik te nakalik ta Nueva York ti mu noʼox xokobike, laj kakʼbeik yil junuk mantal ti xuʼ chkʼot ta yoʼontonike xchiʼuk ta jakʼbeik mi oy jech sjakʼojbe sbaik.

Jtos ti kʼusi mas lek chkil ta Betele jaʼ li yichʼel ta mukʼ Dios ta jujun sobe, ti jaʼ chetʼes li ermano Knorr. ¡Toj lek snaʼ yalel li kʼusi chal Vivliae xchiʼuk ti kʼuyelan stakʼ xkakʼ ta jkuxlejaltike! Li tojol keremunkutike tskʼoponunkutik jech kʼuchaʼal jun totil ti tskʼopon xnichʼnabe, nopolik noʼox chakʼbunkutik mantal sventa kʼuyelan skʼan xkilkutik li ermanaetik ti tsebik toe.

Ta 1960 la jnop ti ta jkʼan chi nupune. Ta skoj ti muʼyuk onoʼox chi kom ta Betele, laj kal ti chi lokʼ batel kʼalal skʼan toʼox jun ue. Slajeb xaʼox kʼakʼal, pe muʼyuk toʼox stakʼojbikun. Akʼo mi mu noʼox jna lek xi kʼopoj, laj tsak kip xchiʼuk la jakʼ ta sventa taje. Li ermano Robert Wallen jaʼ la stakʼ ti li kʼopoj batel ta telefonoe xchiʼuk tal skʼelun ti bu chi abteje. La sjakʼbun kʼusi ta jnop ta sventa li abtel ta prekursor espesiale o li ta jkʼelvanej ta sirkuitoe. Xi laj takʼbee: «Pe, Bob, jaʼ noʼox 24 jabilal xchiʼuk muʼyuk kʼusi jnaʼ».

 Chi abtej ta sirkuito

Li ta akʼobal taje la jta jlik mukʼta sovre ta jkuarto. Te tikʼil chaʼlik solisitud: jlik sventa prekursor espesial xchiʼuk li yane jaʼ sventa jkʼelvanej ta sirkuito. ¡Toj labal to laj kil! Ta tsʼakale, laj yakʼbikun li mukʼta matanal ti chi tun ta jkʼelvanej ta sirkuito ta suroesteal Misuri xchiʼuk ta stukʼil slokʼeb Kʼakʼal ta Kansas. Kʼalal skʼan toʼox xi lokʼ ta Betele, li ay ta jun tsobajel sventa jkʼelvanejetik ta sirkuito xchiʼuk distrito. Kʼalal ilaje, li ermano Knorr xi laj yale: «Ti jkʼelvanejoxuk ta sirkuito xchiʼuk ta distritoe maʼuk skʼan xal ti voʼoxuk xa naʼik mas ti jaʼ mu snaʼik li ermanoetik ta tsobobbailetike. Oy buchʼutik mas snaʼik, pe ta skoj ti kʼuyelan xkuxlejalike mu xuʼ xtunik li ta abtel liʼe. Li voʼoxuke ep kʼusi xuʼ xa chanik ta stojolalik».

¡Melel li kʼusitik laj yale! Laj kojtikinan buchʼutik lek ta chanbel stalelal, jech kʼuchaʼal Fred Molohan xchiʼuk yajnil, li sbankil ti Charley sbie, ta Parsons (Kansas). Li stukike ochik ta mantal ta slikebal sjabilal 1900, li voʼone toj kʼupil sba laj kaʼi yaʼiel ti tsloʼiltaik kʼusitik kʼot ta stojolalik kʼalal skʼan toʼox xi vokʼe. Yan yajtsʼaklom Cristo ti ep kʼusitik la jchan ta stojolale jaʼ John Wristen, jun ermano ti lek yoʼonton ta Joplin (Misuri), ti abtej ta prekursor te van jaylajunebuk jabile. Li kʼanbil ermanoetik taje, ti yichʼojik ta mukʼ li kʼusi xchapanoj Diose, kʼanbilun kʼuchaʼal jkʼelvanej ta sirkuito laj kaʼi jba yuʼunik, akʼo mi solel toj keremun to.

Ta 1962 li nupun xchiʼuk Cloris Knoche, jun prekursora ti lek pʼije xchiʼuk ti tsoj sjole, li abtej-o ta jkʼelvanej ta sirkuito xchiʼuk. Kʼalal te chi komkutik ta sna ermanoetike, mas to lek laj kojtikinankutik. La jtijbekutik yoʼonton jayvoʼuk kerem-tsebetik sventa chlik tunikuk ta tsʼakal ora. Taje jaʼ li kʼusi chtun yuʼunik li Jay Kosinski xchiʼuk JoAnn Kresyman, jun chex kerem xchiʼuk jun chex tseb te ta jsirkuitokutik. Ti la xchiʼinunkutik ta chol mantal xchiʼuk ti muyubajik ek ta skoj ti lek noʼox smelolal jkuxlejalkutike, jaʼ koltaatik sventa oy kʼusi tskʼan tstaik ek. Li JoAnne itun ta precursor espesial, li Jaye ta Betel. Ta tsʼakale inupunik xchiʼuk oy xa mas ta 30 jabil ti yakal chtunik ta sirkuitoe.

Chi tun ta misioneroal

Ta 1966, li ermano Knorr la sjakʼbunkutik mi ta jkʼan chi batkutik ta yan balumil. «Xi muyubaj bu oyunkutike —xi la jtakʼkutik—, pe mi mas chtun jcholmantaletik ta yan lume, chi batkutik.» Kʼalal echʼ jun xemanae laj kichʼkutik takel ta ikʼel sventa li Chanob vun ta Galaade. Toj labal sba laj kaʼi ti chi chaʼbat ta Betel sventa chbat kichʼkutik chanubtasel xchiʼuk ti te ta jchiʼinan li ermanoetik ti jkʼanojan xchiʼuk ti kichʼojan ta mukʼe. Xchiʼuk xtok, lik kamigoin jbakutik xchiʼuk li jchiʼiltakutik ta chanob vune, ti tukʼ-o chtunik avie.

Li voʼon xchiʼuk Clorise la stakunkutik batel ta Ecuador (Sudamérica), jmoj xchiʼuk Dennis xchiʼuk Edwina Crist, Ana Rodríguez xchiʼuk Delia Sánchez. Li Dennis xchiʼuk Edwina Crist ibatik ta Quito, li ta kapitale. Li Ana, Delia xchiʼuk voʼonkutike laj kichʼkutik takel batel ta Cuenca, ti jaʼ li yoxibal jteklum mas mukʼ  ta Ecuadore. Li yosilale smakoj chib jteklum. Li baʼyel tsobobbail ta Cuencae te laj yichʼ likesel ta jsalakutik. Kʼajomal noʼox vakvoʼunkutik xchiʼuk ta jakʼbe jbakutik kʼuxi chkutkutik sventa ta jcholkutik mantal ta sjunul li yosilale.

Noj ta chʼulnaetik li Cuencae, bateltik xtoke chnoj ta skoj prosesion kʼalal oy kʼine. Pe li jnaklometike ep kʼusitik tsjakʼik. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal laj kojtikin li Marioe, ti spasoj kanal ta anilajel ta visikletae, toj labal sba laj kaʼi ti xi la sjakʼbune: «¿Buchʼu li jmulivajel ants ti chichʼ albel skʼoplal ta svunal Apocalipsise?».

Jun akʼobale chat tajek yoʼonton kʼot stij stiʼ jnakutik. Yuʼun akʼbat jlik vun yuʼun jun pastor evanjeliko ti tsots tstikʼbe smul li yajrextikotak Jeovae. Laj kalbe ti mu chopoluk ti tspoj sbaik li buchʼutik chichʼ tikʼbel smulike. Jaʼ yuʼun la stakunkutik ta ikʼel ta yokʼomal li voʼon xchiʼuk li pastore sventa ta jtakʼ li kʼusitik chalik ta jtojolalkutike. Li ta tsobajel taje laj kal ti akʼo jaʼ mas xkalbekutik skʼoplal li Trinidade. Kʼalal la skʼel Juan 1:1 li pastore, jaʼ stuk Mario la xchapbe smelolal ti mu koʼoluk li jpʼel kʼop ta griego «Dios» xchiʼuk li yan jpʼel kʼop «jun dios», xie. Jech la spas ta jutuk mu skotoluk li tekstoetik ta Vivlia la jkʼelkutike. Vaʼun, li pastore muʼyuk bu xuʼ yuʼun yakʼel ta ilel mi lokʼem ta Vivlia li Trinidade. Taje jaʼ laj yakʼ-o venta ti la staik li kʼusi melel li Mario xchiʼuk yajnile, vaʼun lek xtojobik lik spakbeik skʼoplal li chanubtaseletik ta Vivliae. Toj kʼupil sba ti kilojkutik ti oy xa 33 tsobobbailetik ta Cuencae xchiʼuk ti oy 63 ta skotolal li yosilal bu baʼyel la jkichʼkutik takel batele: ¡toj labal sba ti kʼuyelan chʼiem batel li abtelale!

Chkil ti yakal xchʼi batel li abtelale

Ta 1970 la skʼanbikun akʼo xi bat ta abtel ta Betel ta Guayaquil jmoj xchiʼuk Al Schullo. Ta jchaʼvoʼalkutik ta jpaskutik li abtelal ta Betele, li Joe Sekerak tskoltaunkutik jayibuk kʼakʼal, jaʼ chchapan li kʼusitik chichʼ takel batel li ta 46 tsobobbailetik ta Ecuadore. Pe jaʼuk li Clorise la xchol-o mantal te kʼu sjaliluk kʼalal jaʼo te chi abtej ta Betele. Skoltaoj 55 krixchanoetik sventa chichʼik voʼ, xchiʼuk mu labaluk ti ta jun mukʼta tsobajele chichʼik voʼ te van oxibuk o voʼobuk yajchanuntak.

Jech kʼuchaʼal liʼe, li Clorise laj yakʼbe chanun ta Vivlia jun ants ti Lucresia sbie, li smalale mu x-akʼat akʼo xchan. Akʼo mi laj yil svokol, li Lucresiae laj yichʼ voʼ xchiʼuk lik tunuk ta prekursora regular. La stikʼbe ta yoʼonton mantal li yalabe: li chaʼvoʼ keremetike chtunik kʼuchaʼal moletik ta tsobobbail, june jaʼ prekursor espesial xchiʼuk li stsebe jaʼ prekursora regular. Li smome inupun xchiʼuk jun lekil ermano, vaʼun chtunik ta prekursor espesial. Xchanubtasojan epal krixchanoetik ta Vivlia li utsʼ-alalil taje.

Ta 1980 oy xaʼox 5,000 jcholmantaletik li ta Ecuadore. Toj bikʼit kom li Betel kuʼunkutike. Vaʼun, laj yalbunkutik jun ermano ti chakʼbunkutik mas ta 32 ektarea yosil ti te oy ta stiʼil Guayaquile. Ta 1984 lik jvaʼankutik jun achʼ Betel xchiʼuk jun Salon sventa Mukʼta Tsobajeletik, ti laj yichʼ akʼel ta stojolal Dios ta 1987.

Tskʼan chkoltavan yantik yoʼ xchʼi li abtelale

Ti jayib xa jabil echʼem tale toj kʼupil ta ilel ti chtalik epal jcholmantaletik xchiʼuk prekursoretik ti yan-o slumalik sventa tskolta sbaik ta xcholel mantal ta Ecuadore. Jun ti lek xvul ta jole jaʼ li Andy Kidd, jun maestro ti juvilado xa ta Canadá ti ivul ta 1985 ti 70 sjabilale, tukʼ-o yoʼonton itun jaʼ to kʼalal cham ta 2008 kʼalal 93 xaʼox sjabilale. Li sba velta laj kil bu takbil batel ta chol mantale, stuk noʼox mol ta jun bikʼit tsobobbail. Akʼo mi vokol chaʼi chkʼopoj ta español, jaʼ laj yetʼes li mantal sventa skotol krixchanoetik xchiʼuk li Xchanel Li Jkʼel osil ta toyole. Jech noxtok, laj yetʼes li Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose xchiʼuk jutuk mu skotoluk li Tsobajel sventa Tunelale. Li ta lum taje, oy xa chib tsobobbail ti yantik xchʼi batele, ti jutuk mu sta chib sien jcholmantaletik xchiʼuk ep moletik ti te noʼox likemike.

Yan ermano ti Ernesto Díaz sbie, ti ta Estados Unidos likemik xchiʼuk yutsʼ yalale, xi laj yal kʼalal vaxakib xaʼox u liʼ oy ta Ecuadore: «Li oxvoʼ kalab  jnichʼnabkutike xchanojik xa li kʼope xchiʼuk lekil jchanubtasvanejetik xa. Ti totilune, jtaoj li kʼusi la jnop ti mu toʼox jta yaʼeluke: ti jmoj chi tun ta tsʼakal ora xchiʼuk kutsʼ kalal kʼuchaʼal prekursor regulare. Ta jkotolkutike 25 chanubtasel ta Vivlia chkakʼkutik. Skotol taje jaʼ spasoj ta jmoj li kutsʼ kalalkutike, pe li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti mas nopol oyunkutik ta stojolal Jeova ti mu toʼox jechuke». ¡Toj echʼ noʼox jkʼanojkutik li ermanoetik xchiʼuk ermanaetik taje!

Ta 1994 laj yichʼ mukʼibtasel li Betele, j-oʼlol to smukʼul xjelav. Ta 2005 echʼ ta 50,000 jcholmantaletik xchiʼuk persa la jchaʼmukʼibtaskutik li Betele, laj yichʼ mukʼibtasel ek li Salon sventa Mukʼta Tsobajeletike, laj yichʼ vaʼanel jun achʼ snail vayebaletik xchiʼuk ofisinaetik bu chichʼ jelubtasel kʼop. Li achʼ naetik taje laj yichʼ akʼel ta stojolal Dios ta oktuvre ta 2009.

Kʼalal la snutsikun lokʼel ta chanob vun ta 1942, oy toʼox 60,000 yajrextikotak Jeova ta Estados Unidos. Li avie oy xa mas ta jun miyon. Kʼalal li kʼotkutik ta Ecuador ta 1966, oy toʼox 1,400 jcholmantaletik, pe li avie oy xa mas ta 68,000. Jchʼunojkutik ta melel ti ta to xchʼi batele, yuʼun yakal xichʼ akʼel 120,000 chanubtaseletik ta Vivlia xchiʼuk ayik 232,000 krixchanoetik li ta sNaʼobil slajel Cristo ta 2009. Ta melel, li Jeovae yakʼojbe bendision li steklumale, ti muʼyuk bu jech jnopojkutike. Toj kʼupil sba ti kuxulun ta skʼakʼalil xchiʼuk ti bu yakal xchʼi tajek li abtelale. *

[Tsʼibetik ta yok vun]

[Lokʼol ta pajina 5]

Mukʼta tsobajel ta jamal osil (1981) xchiʼuk Salon sventa Mukʼta Tsobajeletik ta Guayaquil (2009) te noʼox ta osil taje