Kilojbe sjuʼel li mantal ta Vivliae

TSLOʼILTA VITO FRAESE

YIKʼALUK van muʼyuk bu xavaʼi junuk velta li Trentinara, xie. Taje jaʼ jun bikʼit lum yuʼun Italia ta sural Nápoles. Jaʼ te likemik li jtot jmeʼe xchiʼuk li jbankil Angeloe. Batik ta Estados Unidos kʼalal mu toʼox jaluk svokʼel li Angeloe, te nakiik ta Nueva York ta Rochester, ti jaʼ te li vokʼ ta 1926. Li jtote laj yojtikin yajrextikotak Jeova (ti Jchanolajeletik ta Vivlia toʼox sbiike) ta 1922, vaʼun ta anil noʼox la xchʼamik mantal xchiʼuk li jmeʼe.

Stsʼijet noʼox li jtote xchiʼuk snaʼ lek snopel, akʼo mi jech, mu me jsetʼuk lek chil li kʼusitik muʼyuk tukʼ chichʼ pasele. Toj chopol chil ti mu kʼusi chakʼbeik xchan krixchanoetik li paleetike, jaʼ yuʼun persa chchol mantal kʼalal stakʼ chile. Kʼalal la spas juvilare lik spasbe yabtel Dios ta tsʼakal ora, jaʼ to paj kʼalal 74 xaʼox jabil yichʼoj ta skoj ti ipaje xchiʼuk ti yorail siktike. Akʼo mi jech, kʼalal 90 jabil xaʼox yichʼoje chchol to mantal 40 o 60 ora jujun u. La stijbun koʼonton li stalelale. Akʼo mi snaʼ x-ixtol loʼilaj, pe tstsak lek ta mukʼ li kʼusitike. Xi nopem xaʼi chale: «Mu me tajimoluk xkiltik li mantale, yuʼun me toj tsots skʼoplal».

Tsots laj yakʼ persa xchiʼuk jmeʼ ti xchanubtasunkutik ta mantal jvoʼobalkutike. Laj kichʼ voʼ ta 23 yuʼun agosto ta 1943, vaʼun li och ta prekursor ta junio ta 1944. Li jvix Carmelae te chtun ta prekursora ta Geneva, jun lum ta Nueva York. Li xchiʼil ta chol mantal jvixe Fern sbi, jun tseb ti toj lek xkʼopoje. Ta ora noʼox laj kakʼ venta ti ta jkʼan jaʼuk jchiʼil-o sjunul jkuxlejale, jaʼ yuʼun laj kikʼ jbakutik ta agosto ta 1946.

Li abtelal ta misioneroale

Kʼalal nupunemunkutik xaʼoxe li tunkutik ta prekursor espesial ta Geneva, ta Norwich xchiʼuk ta Nueva York. Li ta agosto ta 1948 li aykutik ta Chanob vun sventa Vivlia ta Galaad 12. Laj kichʼkutik takel batel ta Nápoles (Italia) xchiʼuk yan nupultsʼakal ti misioneroetik eke, Carl xchiʼuk Joanne Ridgeway. Li lum taje naka toʼox chlik stam sba ta skoj li pas kʼope. Ta skoj ti toj vokol ta tael nae, li nakikutik jayibuk u ta chaʼkʼol bikʼit kuarto.

Ta skoj ti laj kaʼi ta jbikʼtal li batsʼi kʼop napolitano yuʼun jtot meʼe, xaʼiik lek ti chi kʼopoj ta italianoe, jaʼ noʼox ti kʼusie xaʼiik ta jkʼopojel ti jnaʼ inglese. Yan li Ferne toj tsots laj yaʼi li kʼop taje, pe ta mas tsʼakale la stsalun.

Ta slikebale mu toʼox masuk skʼanik mantal li ta Napolese. Jaʼ noʼox jchop utsʼ-alalil ti chanvoʼik ti oy ta yoʼonton chchanik mantale, pe ti kʼusie tsmukul chonik moy. June Teresa sbi, toj echʼem xa noʼox chjel kʼalal ch-abtej jujun kʼakʼale. Li ta sobe jupʼem tajek chlokʼ echʼel ta skoj ti noj ta sikʼolal li sfalda ti toj echʼem xa noʼox xvorxaile. Pe li ta mal kʼakʼal une jichʼjichʼ xa tsut tal. Kʼalal laj yojtikinik  li mantale jel tajek xkuxlejal li utsʼ-alalil taje xchiʼuk li yan yutsʼ yalalike, ta skotolike vaklajunvoʼ kʼotik ta yajrextiko Jeova. Li avie oy xa jutuk mu 3,700 jcholmantaletik li ta Napolese.

La jtakutik kontrainel

Kʼalal baluneb toʼox u jkʼotelkutik li ta Napolese, laj yalbun jchanvoʼalkutik li j-abteletik ti persa skʼan xi lokʼkutike. Jaʼ yuʼun li batkutik jun u ta Suiza, laj une li sutkutik tal ta Italia ti ta visa xa li ochkutik kʼuchaʼal krixchanoetik ti chbat yojtikinik yan lume. Li voʼon xchiʼuk Ferne li takekutik batel ta Turín. Ta slikebale laj yakʼbunkutik ta chʼom jkʼol skuartoal sna jun ants ti xuʼ jtunesbekutik li skosina xchiʼuk li svanyoe. Laje te kʼotik ek li ermanoetik ti Ridgeway sjol sbiike, vaʼun la jtakutik ta chʼom jpʼej na. Laje te li nakikutik voʼob nupultsʼakal ti misionerounkutike.

Jech xtok, laj kichʼkutik nutsel lokʼel ta Turín ta 1955, akʼo mi jech, laj xaʼox stsak lek yibel chanib tsobobbail ti oy xa ermanoetik ti xtojobik ta skʼelele. Xi laj yalbunkutik li j-abteletike: «Jnaʼojkutik lek kʼalal mi la batik li voʼoxuk ti likemoxuk tal ta Americae ta me xlaj skʼoplal li kʼusitik lek kʼotem ta pasel avuʼunik liʼe». Pe epaj li chol mantale, taj une jaʼ me svinajeb ti jaʼ tsbeiltas abtelal li Diose. Li avie oy xa mas ta 4,600 yajrextikotak Jeova ti oyik ta 56 tsobobbail li ta Turine.

Li kʼupil sba lum Florenciae

Ti bu xa li takekutik batele jaʼ xa ta Florencia. Ep xa onoʼox kʼusitik kabinojkutik ta sventa li lum taje, yuʼun jaʼ te chtunik li jvix Carmela xchiʼuk smalal ti Merlin Hartzler sbie. Pe kʼalal li kʼotkutik ta naklej tee, maʼuk noʼox jech yutsil ti kʼuyelan kabinojkutike, jech kʼuchaʼal li kʼupil sba lum Piazza della Signoria, li Ponte Vecchio, li Piazzale Michelangelo o li Palazzo Pitti. Pe jaʼ jech toj kʼupil sba la xchʼamik mantal li krixchanoetik eke.

La jchanubtaskutik ta Vivlia jun utsʼ-alalil, vaʼun laj yichʼ voʼ li totil xchiʼuk meʼile. Pe muʼyuk toʼox bu komem yuʼun sikʼolajel li malalile. Li ta 1973, te laj yal li revista La Atalaya ti skʼan xichʼ iktael li sikʼolajel ti ibal sbae, vaʼun albat yuʼun sbankilal kerem xchiʼuk xvixil tseb ti skʼan xikta sikʼolajel li vinik taje. Laj yal ti ta xiktae, pe muʼyuk bu pas yuʼun. Jun velta ta akʼobaltike, li meʼile bat yakʼ vayuk li xvachtak ti yichʼoj baluneb jabile, pe muʼyuk la pasik li orasion ti nopem onoʼox xaʼiik jeche. Laj une  sut echʼel li ta kuartoe. Pe laj yakʼ venta ti laj xa spas orasion stukik li vachetike, jaʼ yuʼun xi la sjakʼe: «¿Kʼusi la avalik li ta aorasionike?». Xi la stakʼike: «Avokoluk Jeova, koltao li jtotkutik ti akʼo xikta li sikʼolajele». Li meʼile la stak ta ikʼel li smalale xchiʼuk xi laj yalbee: «Laʼ chikintao avaʼi li kʼusi chal ta s-orasionik li anichʼnabe». Lik okʼuk kʼalal laj yaʼie xchiʼuk xi tsots laj yale: «¡Muʼyuk xa bu chi sikʼolaj-o ta jyalel!». Jaʼ to kʼot ta pasel yuʼun li kʼusi laj yale, li avi une oy xa voʼlajunvoʼ yajrextikotak Jeova li ta yutsʼ yalale.

Li tunkutik ta África

Laje li takekutik batel ta Mogadiscio ta Somalia ta sjabilal 1959 xchiʼuk chaʼvoʼ misioneroetik: Arturo Leveris xchiʼuk li jchiʼil ta vokʼel ti Angelo sbie. Kʼalal li kʼotkutike tsots yakalik ta kʼop li politikoetike. Li Naciones Unidas laj yalbe ajvalil ta Italia ti akʼo skolta li Somalia yoʼ sventain sba stuke, pe bu cha ta, mas to sok batel li kʼope. Muʼyuk xlik mi junuk tsobobbail te, yuʼun lokʼik echʼel ta Somalia jlom li buchʼutik likemik tal ta Italia ti chkakʼbekutik chanubtasel ta Vivliae.

Kʼalal jaʼo jeche, li jkʼelvanej ta sonae laj yalbun ti akʼo xi tun ta yajkoltaobbae. Jaʼ yuʼun lik jvulaʼankutik li lumetik ti te noʼox nopole. Jlom li buchʼutik laj kakʼbekutik chanubtasel ta Vivliae chʼiik ta mantal, pe laj yikta slumalik ta skoj li kontrainele. Yan li buchʼutik muʼyuk xlokʼike toj ep laj yil svokolik. Ep ta velta chi okʼkutik kʼalal chvul ta jolkutik ti skʼanojik tajek Jeova li ermanoetik taje xchiʼuk ti ep kʼusitik la stsʼikik sventa tukʼ xakʼ sbaik ta stojolal Diose.

Toj echʼ xa noʼox spuset xkʼixnal li Somalia xchiʼuk Eritreae. Jech xtok, oy jlom veʼliletik ti toj yaike, jaʼ yuʼun mas xa chi chikʼinajkutik-o. Kʼalal la jpaskutik preva ta sba velta li veʼlil ti bu chkʼot kakʼkutik chanubtasel ta Vivliae, laj yal ta ixtol loʼil kajnil ti tsajub la ta bu kʼalal xchikin ta skoj ti toj ya li veʼlile.

Ta mas tsʼakale takatik batel ta yan lum li Angelo xchiʼuk Arturoe, jaʼ yuʼun jtuk xa li kom xchiʼuk li Ferne. Vokol laj kaʼikutik ta skoj ti muʼyuk buchʼu spat koʼontonkutike. Pe jaʼ li nopajkutik-o mas ta stojolal Jeova xchiʼuk mas to la jpat koʼontonkutik ta stojolal. Li kʼusi la spat tajek koʼontonkutike jaʼ ti ta jvulaʼankutik li lumetik ti bu mu xakʼik ta cholel mantale.

Jeltos vokoliletik la jnuptankutik li ta Somaliae. Skotol kʼakʼal chi kʼotkutik ta manolajel, yuʼun muʼyuk jrefrijeradorkutik yoʼ jkʼej-o jveʼelkutik, ta jmanbekutik sjol tivuron ti xkoʼolaj kʼuchaʼal martiyo li sjole, manko, papaya, toronja, koko, lobol xchiʼuk yantik lobajeletik ti te noʼox snaʼ xchʼie. Jech xtok yan to sba xenen, te xnochlajet ta jnukʼkutik kʼalal chkakʼkutik chanubtasel ta Vivliae. Bal to ti oy kuni bikʼit motosikletakutike, jaʼ tskoltaunkutik  sventa mu jaluk tajek xi xanav ta kokkutik kʼalal jaʼo kʼux tajek kʼakʼale.

Li sutkutik batel ta Italia

Koliyal ti toj lek yoʼontonik junantik ermanoetike, li ta 1961 la jta echʼel jpasajekutik sventa xi batkutik ta Italia ta jun jkuchlobol varko, yuʼun li batkutik ta mukʼta tsobajel internasional ta Turín. Te laj kaʼikutik ti chkichʼkutik takel batel ta yan lume. Li ta septiembre ta 1962 te xa li komkutik-o ta Italia, te laj kichʼ biiltasel ta jkʼelvanej ta sirkuito. La jman kuni bikʼit karokutik ti jaʼ la skoltaunkutik sventa spas kuʼunkutik voʼob jabil li abtelal ta chib sirkuitoe.

Kʼalal li aykutik ta Africae toj kʼixin, tana une toj echʼ xa noʼox sik ti bu oyunkutike. Li ta yorail siktik kʼalal jaʼo ta jvulaʼankutik jun tsobobbail ti te oy ta yok toyol vitsetike (Alpes), te li vaykutik ta jpʼej na ti muʼyuk kʼusi jkʼixna-o jbakutik ta jyalele. Pe toj echʼ xa noʼox kʼux maʼ sike, jaʼ yuʼun jlapoj vayel jpimil kʼuʼkutik. Chamem sakub ta sik chaʼkot tsʼiʼ li akʼobal taje xchiʼuk chankot meʼ kaxlan.

Ta tsʼakale li abtejkutik ta jkʼelvanej ta distrito. Li vaʼ kʼakʼale ta toʼox jkʼelkutik sjunul Italia. Jlom lumetike nopajtik noʼox ta jvulaʼankutik, jech kʼuchaʼal Calabria xchiʼuk Sicilia. Ta jpatbekutik yoʼonton li kerem-tsebetik sventa xchʼiik ta mantale xchiʼuk ti xakʼ ta yoʼontonik stael kʼusitik ta mantal, jech kʼuchaʼal ti xkʼotik ta mol, jkʼelvanejetik ta sirkuito xchiʼuk distrito o ta betelita.

¡Ep tajek kʼusi jchanojkutik ta stojolal li epal tukʼil ermanoetik ti ta sjunul yoʼonton chtunik ta stojolal Jeovae! ¡Jun yutsil maʼ li stalelalike! Labal to chkaʼikutik ti tukʼ tajek yoʼontonik ta stojolal Jeovae, ti tskʼupinik yakʼel kʼusitike, ti skʼanojik li ermanoetike, ti ta ora chnopike xchiʼuk ti oy ta yoʼonton chil svokolike. Jech xtok, li ta Italiae chi kʼotkutik ta nupunel ti tspasik ta Salonetik sventa Tsobobbail li yajrextikotak Jeova ti ojtikinbilik xa ta stojolal ajvalile, ti muʼyuk toʼox nopbil jech chkʼot ta pasele. Li ermanoetike maʼuk xa ta kosina tstsob sbaik mi jaʼuk ta tavlaetik chchotiik kʼuchaʼal toʼox tspasik ta Turine. Li avie oy xa kʼupil sba Salonetik sventa Tsobobbail ti jaʼ yichʼobil ta mukʼ Jeovae. Maʼuk xa ta abol sba snail akʼob elov ta jtsob jbakutik, jaʼ xa ta Salonetik sventa Mukʼta Tsobajeletik ti lek mukʼtike. Jech xtok, ¡jaʼ jun mukʼta muyubajel ti oy xa mas ta 243,000 jcholmantaletik li ta Italiae! ¡Yuʼun batsʼi kʼajomal toʼox 490 kʼalal li kʼotkutike!

Lek kʼusi kʼot ta nopel kuʼunkutik

Oy-o maʼ jvokolkutike, yuʼun ta jnuptankutik chamel xchiʼuk ta jnaʼ jlumalkutik. Kʼalal tskʼel nab li Ferne jaʼ tsnaʼo sna. Jech xtok, yoxibal xa velta yichʼoj operasion ti toj tsotse. Jun velta kʼalal bat yakʼ jun  chanubtasel ta Vivliae, la snup ta be jun krixchano ti muʼyuk lek chil kabtelkutike, vaʼun maje ta jun abtejebal ti oxib sniʼe jaʼ yuʼun laj yichʼ tikʼel ta ospital.

Akʼo mi oy bakʼintik ti chkat koʼontonkutike, tunem kuʼunkutik li kʼusi chal Lamentaciones 3:24 «jaʼ noʼox jpatoj o coʼnton[kutik] ta stojol» Jeova ti jaʼ noʼox xuʼ spat koʼontontike. Oy jun velta ti jaʼo solel chat tajek yoʼonton li Ferne, takbat tal jlik kʼupil sba karta yuʼun ermano Nathan Knorr. Albat ti jaʼ la jech stsatsal yoʼonton kʼuchaʼal li antsetik ta Pensilvania ti likemik ta Alemaniae. Snaʼojbe lek smelolal li kʼusi chale, yuʼun ta Pensilvania vokʼ li ermanoe, ti te nopol xil Bethlehem, ti jaʼ te lik abtejuk ta prekursora li kajnile. Jech ep ermanoetik spatoj koʼontonkutik kʼuchaʼal li ermano taje.

Ta sjunul koʼonton ta jcholkutik-o mantal, akʼo mi ep jvokolkutik. Kʼalal mas xaʼox ta 40 jabil ti ay jvulaʼankutik li sirkuitoetik xchiʼuk distritoetik ta Italiae, li akʼbat jmotonkutik ta xchapanel xchiʼuk ta svulaʼanel grupoetik xchiʼuk tsobobbailetik ta yantik kʼop ti chcholbeik mantal krixchanoetik ta Bangladesh, China, Eritrea, Etiopía, Filipinas, Ghana, India, Nigeria xchiʼuk ta Sri Lanka. Mu x-och ta jlik livro ti kʼuyelan kilojkutik tsjel xkuxlejal krixchanoetik kʼalal chilbeik xkʼuxul yoʼonton li Jeova xchiʼuk sjuʼel sKʼope (Miq. 7:18, 19).

Skotol kʼakʼal ta jkʼanbekutik Jeova ti akʼo xakʼ kipalkutik xchiʼuk ti mu xkat koʼontonkutik yoʼ tsotsunkutik li ta chol mantale. Jaʼ ta jta-o kipalkutik li xkuxetel oʼontonal chakʼ Kajvaltike. Jaʼ xi muyubajkutik-o ti laj kakʼ sjunul jkuxlejalkutik ta yalel batel li mantal ta Vivliae xchiʼuk jaʼ chakʼ jnaʼkutik ti lek kʼusi kʼotem ta nopel kuʼunkutike (Efe. 3:7; Col. 1:29).

[Lokʼol ta pajina 27]

Li jtot jmeʼ ta Rochestere (Nueva York)

1948

Ta South Lansing sventa li Chanob vun sventa Vivlia ta Galaad 12

1949

Voʼon xchiʼuk Fern kʼalal skʼan toʼox xi batkutik ta Italiae

Ta Capri (Italia)

1952

Te jchiʼukutik yan misioneroetik ta Turín xchiʼuk ta Nápoles

1963

Fern xchiʼuk jlom jchanunetik ta Vivlia

Voʼon xchiʼuk kajnil li avie