Li Jeovae yakʼoj akʼo tunkun akʼo mi oy vokoliletik

Tsloʼilta Maatje de Jonge-van den Heuvel

KICHʼOJ 98 jabil. Oy xa ta 70 jabil chi tun ta stojolal Jeova ti jkʼanoj tajeke. Tsots yiloj preva li xchʼunel koʼontone. Li ta xchibal mukʼta pas kʼop ta spʼejel Balumile, laj yikʼikun batel ti bu chtakatik batel ta tsatsal abtelal li jchukeletike. Chibaj tajek koʼonton maʼ tee, yuʼun oy kʼusi la jpas ti laj kat-o koʼonton ta sjunul jkuxlejale. Te van jayibuk jabil ta tsʼakale, oy kʼusi la jnup ta jkuxlejal ti toj kʼux laj kaʼie. Akʼo mi jech, ta jtojbe tajek ta vokol Jeova ti laj yakʼ akʼo xi tun ta stojolal akʼo mi oy vokoliletike.

Li jkuxlejale jel ta oktuvre ta 1940. Nakalun toʼox ta Países Bajos, ta steklumal Hilversum, ti 24 kilometro yiloj li suresteal Ámsterdam. Jaʼo yorail ch-ajvalilaj li jnazietike. Li jmalal ti Jaap de Jonge sbie, jaʼ toʼox jun vinik ti toj lek xkʼanvane. Voʼob xaʼox jabil kikʼoj jbakutik xchiʼuk oy toʼox jun alakʼ sba kuni tsebkutik ti oxib jabil yichʼoj ti Willy sbie. Ta xokon jnakutike te toʼox nakalik jun utsʼ-alalil ti toj abol sbaike, ti vokol tajek chaʼiik smakʼlinel vaxakvoʼ yalab xnichʼnabike. Akʼo mi jech, te nakal ta snaik jun kerem ti chakʼbeik svayeb xchiʼuk sveʼele. «¿Kʼu yuʼun ti la skʼan to mas yikatsike?», xi ta jakʼilanbe jbae. Jun veltae ay kakʼbe jutuk sveʼelik, vaʼun jaʼo te laj kaʼi ti jaʼ jun prekursore. Li kerem taje laj yalbun ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk li bendisionetik chichʼ tale. La stijbun koʼonton xchiʼuk mu jaluk la jchʼam li kʼusi melele. Li ta jabil taje laj kakʼ jba ta stojolal Jeova xchiʼuk laj kichʼ voʼ. Jun jabil ta mas tsʼakale, och ta mantal ek li jmalale.

Muʼyuk toʼox ep yojtikinobil kuʼun ta sventa li Vivliae, pe jnaʼoj lek ti mi li och ta yajrextiko Jeovae chi och ta jun organisasion ti pʼajbil yuʼun li ajvalile. Jech xtok jnaʼoj ti oy ep ermanoetik ti ochemik ta chukel ta skoj ti chalik li aʼyej sventa Ajvalilal yuʼun Diose. Akʼo mi jech, lik jchol mantal ta anil noʼox ta naetik xchiʼuk laj kakʼbe svayeb prekursoretik xchiʼuk li jkʼelvanejetik ta sirkuitoe. Li ta jnakutik xtoke te ta jkʼejkutik vunetik lokʼem ta Vivlia ti jaʼ chakʼbunkutik tal li ermanoetik ta Ámsterdam. Chpixik batel ta jlik lona, vaʼun tskajanik batel ta tsatsal visikletaetik. ¡Toj echʼ noʼox chkʼanvanik xchiʼuk lek tsots yoʼontonik! Ta melel, laj yakʼ ta vokol xkuxlejalik ta skoj li yermanotakike (1 Juan 3:16).

«¿Mi toj jal cha bat, meʼ?»

Kʼalal vakib xaʼox u kichʼoj voʼe te kʼotik oxvoʼ polisiaetik ta stiʼ jna. Ochik xchiʼuk la skʼelik lek li yut jnae. Muʼyuk la staik li bu ta jkʼej jkʼuʼ jpokʼkutik ti noj ta vunetike, pe la staik jlom livroetik ti jnakʼojkutik ta yolon teme. Ta ora laj yalbikun ti akʼo xbat jchiʼinik ta kavilto ta Hilversum. Kʼalal la jmey li kuni tseb sventa chkalbe ti chi bate, xi la sjakʼbune: «¿Mi toj jal cha bat, meʼ?». Xi la jtakʼbee: «Muʼyuk, kuni tseb. Ta jlikel noʼox tsut tal maʼ li ameʼe». Pe, echʼ  vaxaklajuneb u ti toj tsots laj kaʼi sventa ta jmey yan veltae.

Chkalboxuk avaʼiik li kʼusi kʼot ta pasele. Li jun polisiae laj yikʼun batel ta tren ta Ámsterdam yuʼun oy kʼusi tsjakʼbikun. Li buchʼutik tsjakʼbikune tskʼan ox tsujikun sventa chkalbeik buchʼu jaʼ li oxvoʼ ermanoetik ta Hilversum ti jaʼik yajrextikotak Jeovae. Xi la jtakʼbeike: «Li buchʼu noʼox xkojtikine jaʼ liʼe, jaʼ li buchʼu ch-echʼ xchon leche chkuchʼkutike». Yuʼun melel maʼ taje, yuʼun li ermanoe jaʼ yabtel ta spukel leche ta naetik. Xi to laj kalbee: «Pe mi jaʼ yajrextiko Jeova o mi maʼuke, jaʼ skʼan cha jakʼbeik ti jechuke, maʼuk li voʼone». Kʼalal muʼyuk kʼusi mas laj kale, la xtʼaxbikun majel ta jsat xchiʼuk la stikʼikun ta chukel, chib u te li kom. Kʼalal la stabe yaʼyejal bu oyun li jmalale, laj yichʼbun tal jkʼuʼ jpokʼ xchiʼuk jveʼel. Ta mas tsʼakale, ta agosto ta 1941, la stakikun batel ta Alemania, li bu chtakatik batel ta tsatsal abtelal jchukeletik sventa antsetik ta Ravensbrück ti toj chopole, ti te van 80 kilometro yiloj snorteal Berline.

«Tsotsuk avoʼonton, tseb»

Kʼalal li kʼotkutike, laj yalbunkutik ti xuʼ xi sut ta jnakutik mi chkakʼ jfirmakutik ta jlik vun ti bu chkalkutik ti maʼukunkutik xa yajrextiko Jeovae. Muʼyuk onoʼox la jpas firmar, jaʼ yuʼun laj kakʼ skotol li kʼusitik kuʼune xchiʼuk la jtʼanan jba ta vanyo ti te laj kojtikin jayvoʼuk ermanaetik ti likemik ta Países Bajos. Laj yakʼbunkutik jun plato, jun vaso, jun kuchara xchiʼuk li uniforme ti skʼan jlapkutik tee, ti te tsʼisbil jun triángulo ti moradotik skolorale. Li ta baʼyel akʼobale te li komkutik ta jun kuarto ti bu jayibuk noʼox kʼakʼal te chakʼik li jchukeletike. Jaʼ to te ta sba velta tʼom kokʼel. «Kʼu van chkʼot ta jtojolal? —xi jikʼjun laj kal—. ¿Kʼusi van sjalil liʼ chi kome?» Melel xkal, ta skoj ti jayib to noʼox u laj kojtikin li kʼusi melele, muʼyuk toʼox tsatsubem lek ti kʼuyelan chkil jbakutik xchiʼuk Jeovae. Ep toʼox kʼusitik skʼan jchan. Ta yokʼomal kʼalal echʼ listae, jun ermana ti likem ta Holandae, laj van yil ti solel chkat tajek koʼontone, yuʼun xi laj yalbune: «¡Tsotsuk avoʼonton, tseb, tsotsuk avoʼonton! ¿Kʼusi xa xuʼ chakʼ mas jvokoltik?».

Kʼalal tsuts yetʼesel listae, laj yikʼunkutik batel ta yan kuarto, ti bu lek la xchʼamunkutik jayibuk sien ermanaetik ti likemik ta Países Bajos xchiʼuk ta Alemaniae. Jlom ermanaetik ta Alemaniae mas xa ta jun jabil te oyik. La stsatsubtasbun koʼonton ti te jchiʼinojane. Li kʼusi toj labal laj kile jaʼ ti lek sak xchiʼuk chʼubabil li kuarto bu oyike, ti mu jechuk kʼuchaʼal li yantike. Xchiʼuk snaʼoj skotolik ti maʼuk noʼox lek chʼubabile, yuʼun muʼyuk buchʼu ch-elkʼaj maʼ tee, muʼyuk bu chalik chopol kʼop mi jaʼuk tsmaj sbaik. Akʼo mi toj vokol li kuxlejal li ta tsatsal abtelale, li kuarto taje jaʼ toʼox jun bikʼit balumil ta oʼlol nab ti noj ta kʼusitik ibalik sbae.

Li kuxlejal ta tsatsal abtelale

Li jkuxlejalkutik kʼuchaʼal jchukelunkutike jaʼ ti ep chi abtejkutike xchiʼuk ti jutuk chi veʼkutike. Chi likutik ta voʼob ora ta sob xchiʼuk ta ora noʼox ch-echʼ lista. Li jchabivanejetike tsujunkutik sventa te vaʼalunkutik ta pana jun ora, akʼo mi chakʼ voʼ, mi oy saktselavel o mi chtʼom chauk. Li ta voʼob ora ta mal kʼakʼale, ti solel lubemunkutik xa tajeke, ch-echʼ lista yan velta. Laje, ta jlajeskutik jutuk pan xchiʼuk sopa, vaʼun chi vaykutik, solel lubemunkutik tajek.

 Jaʼ noʼox ta jkuxkutik li ta domingoe, yuʼun skotol kʼakʼal chi abtejkutik ta jun rancho ti bu chtuchʼik trigo ta jose, ta skusel be voʼ xchiʼuk spokel sna chitometik. Akʼo mi toj tsots xchiʼuk ibal sba, kuch kuʼun yuʼun tsebun toʼox xchiʼuk tsotsun toʼox. Jtos ti kʼusi tstsatsubtas koʼontone jaʼ li skʼejintael kʼejojetik sventa Dios kʼalal yakal chi abteje. Pe skotol kʼakʼal ta jnaʼ tajek li jmalal xchiʼuk li jtsebe.

Akʼo mi jutuk tajek chakʼ jveʼelkutik, jkotol chkakʼbekutik yipal ta skʼejel jutebuk pan jujun kʼakʼal sventa oyuk jutuk mas jveʼelkutik li ta jujun domingo ti ta jtsob jbakutik sventa ta jloʼiltakutik kʼusitik sventa Vivliae. Veno, chʼabal jlikuk jvunkutik ti chalbe skʼoplal Vivliae, pe ta sjunul koʼonton chkaʼikutik li kʼusi chal ermanaetik ti likemik ta Alemania ti mas meʼelik xa kʼalal chalbeik smelolal kʼusitik ta sventa mantale. Xchiʼuk la jpaskutik xtok li sNaʼobil slajel Cristoe.

Chloʼilaj koʼonton, oy jmul chkaʼi jba xchiʼuk tstsatsubtasik koʼonton

Bakʼintike, tsujunkutik ta spasel abtelal ti te tsakal skʼoplal xchiʼuk li soltaroetik yuʼun jnazietike. Ta sventa ti muʼyuk ta jtikʼ jbakutik ta sventa politikae, skotol li ermanaetike muʼyuk tspasik li kʼusi chkʼanbatike, li voʼon eke jech ta jchanbe li stsatsal yoʼontonike. Ta skoj taje, muʼyuk chakʼ jveʼelkutik jayibuk kʼakʼal xchiʼuk tsujunkutik sventa chi vaʼikutik jayibuk ora kʼalal yakal ch-echʼ listae. Jun veltae la sbajunkutik 40 kʼakʼal ta jun kuarto ti muʼyuk kʼusi jkʼixna-o jbakutik ti jaʼo yorail siktike.

Li yajrextikounkutik Jeovae chalilanbunkutik ti xuʼ xi lokʼkutik xchiʼuk ti xuʼ xi sut batel ta jnakutik jaʼ noʼox venta mi la jpaskutik firmar li vun ti bu chal ti mu xa jkʼan ti jaʼunkutik yajrextiko Jeovae. Kʼalal mas xaʼox ta jun jabil te oyun ta Ravensbrück, solel chibaj koʼonton. Solel oy ta koʼonton ta jkʼel kaʼi li jmalale xchiʼuk li jtsebe, jaʼ yuʼun li bat bu oy li jchabivanejetike, laj kʼan li vun ti bu chal ti mu xa kʼan li kʼusi jchʼunoje xchiʼuk la jpas firmar.

Kʼalal laj yaʼi ermanaetik li kʼusi laj pase, li jlome la xchʼak sbaik ta jtojolal. Pe li Hedwig xchiʼuk Gertrud, chaʼvoʼ ermanaetik ti meʼelik xa ti likemik ta Alemaniae, ay skʼoponikun xchiʼuk laj yakʼik ta ilel ti skʼanojikun ta melele. Kʼalal jaʼo chi abtejkutik ta sna chitome, ta slekil yoʼontonik laj yalbikun ti toj tsots skʼoplal ti tukʼ xkakʼ jbatik ta stojolal Jeovae. Laj yakʼbikun kil ti kʼanel oy kuʼuntik ta stojolale jaʼ tstij koʼontontik sventa mu xkikta jbatik ti tukʼ-o koʼontontike. Kʼot ta koʼonton ti xkoʼolaj kʼuchaʼal stseb la xchabiikun xchiʼuk ti la xkʼuxubinikune. a Jnaʼoj ti chopol li kʼusi la jpase, xchiʼuk ta jkʼan ox ta jchʼaybe sbalil li vun la jpas firmare. Jun bat kʼakʼale, laj kalbe jun ermana ti jech oy ta koʼonton ta jpase. Ta melel, laj van yaʼi jun soltaro li kʼusi laj kalkutike, vaʼun la stakikun sutel ta jun tren ta Países Bajos. Jun jchabivanej antse —ti jkʼelojbe to sat yaʼeluk xchiʼuk ti xkoʼolaj kʼuchaʼal volje to kʼot ta pasele— xi laj yalbune: «Li voʼote jaʼot to Bibelforscher [Jchanolajeletik ta Vivlia] xchiʼuk jaʼot-o». Xi laj takʼe: «Jaʼ jech, mi jech tskʼan yoʼonton Jeovae». Akʼo mi jech, xi to la jnopilane: «¿Kʼusi stakʼ jpas sventa jchʼaybe sbalil li vun la jpas firmare?».

Jtos ti kʼusi chal li vun taje, jaʼ liʼe: «Li ta vun liʼe chkal ta jamal ti muʼyuk xa ta jtikʼ jba sventa jaʼun jun li ta Organisasion ta spʼejel Balumil yuʼun Jchanolajeletik ta Vivliae». Kʼalal vul ta jole, tal ta jol li kʼusi xuʼ jpase: jaʼ ti jchaʼlikes li chol mantale. Jaʼ jech la jpas ta enero ta 1943, kʼalal muʼyuk toʼox jal te oyun ta jnae. Veno, jnaʼoj lek mi la staikun yan velta ta chol mantal li jnazietike, xuʼ van mas tsots li kastigo chkichʼe.

Sventa mas chkakʼbe yil Jeova ti ta jkʼan tukʼ chi tun ta stojolale, laj kakʼ te chvayik ta jna yan velta li ermanoetik ti chtunik ta yakʼel koreoe o li jkʼelvanejetik ta sirkuitoe. ¡Ta jtojbe tajek ta vokol Jeova ti laj yakʼ to akʼo xkakʼbe yil ti jkʼanoje xchiʼuk ti jkʼanojbe li steklumale!

Toj kʼux kʼusi kʼot ta jtojolalkutik

Kʼalal jayibuk xa noʼox u skʼan xlaj li pas  kʼope, oy kʼusi toj kʼux kʼot ta jtojolalkutik xchiʼuk li jmalale. Ta oktuvre ta 1944, ipaj ta difteria chamel li jtsebkutike. Ta anil noʼox tsatsaj li xchamele yuʼun oxib noʼox kʼakʼal kuch yuʼun, vaʼun cham, kʼajomal uni vukub jabil yichʼoj.

Lajem tajek koʼonton laj kaʼikutik ti cham li jtsebkutik ti yuni tuke. Xuʼ xkal ti mu xkoʼolaj xkʼuxul li kʼusi laj kil ta Ravensbrück. Akʼo mi jech tsots laj kil jvokolkutik, la spat koʼontonkutik li kʼusi chal Salmo 16:8: «Scotol ora liʼ oy o ta jtojol li Mucʼul Diose, jech muʼyuc bochʼo xuʼ chisjipun ta lum, yuʼun liʼ oy ta jbatsʼicʼob». Li voʼon xchiʼuk jmalale lek jpatoj koʼontonkutik ta sventa li kʼusi yaloj Dios ta sventa li chaʼkuxesele. Teunkutik-o li ta mantale xchiʼuk ta sjunul koʼonton jcholojkutik li lekil aʼyeje. Jaʼ to kʼalal cham ta 1969 li jmalale, ep la skoltaun sventa chi tun ta sjunul koʼonton ta stojolal li Jeovae.

Bendisionetik xchiʼuk muyubajel

Leʼ xa jaylajunebuk jabil xtale, jtos ti kʼusi xi muyubaj-o tajeke jaʼ ti ta jchiʼinan li ermanoetik ti ch-abtejik ta tsʼakal orae. Jech kʼuchaʼal ta skʼakʼalil pas kʼope, te chkakʼ vayikuk ta jna li jkʼelvanejetik ta sirkuito xchiʼuk yajnilik kʼalal tsvulaʼanik li tsobobbaile. Jech, li jun nupultsʼakal ti Maarten Kaptein sbi xchiʼuk li yajnil ti Nel sbie, nakiik oxlajuneb jabil li ta jnakutike. Kʼalal jutuk xaʼox skʼan xcham Nel ti muʼyuk xpoxil li xchamele, la jta jmoton ti la jchabi oxib u ta jnakutik, jaʼ to kʼalal chame. Ti kamigo jbakutik xchiʼuk li ermanoetik taje xchiʼuk li ermanoetik ti te noʼox nakalike, ta melel jaʼ jtos ti kʼusi jkʼuxubinoj tajeke, yuʼun xkoʼolaj kʼuchaʼal te xa oyun ta jun paraiso yaʼeluk.

Jtos kʼusi tsots skʼoplal echʼ ta jkuxlejale jaʼ li kʼusi kʼot ta pasel ta 1995, ti la stakikun ta ikʼel ta Ravensbrück sventa tsnaʼik li kʼusi kʼot ta pasel ta voʼnee. La jtsob jbakutik yan velta xchiʼuk ermanaetik ti koʼol li aykutik ta tsatsal abtel ti mas xaʼox ta 50 jabil muʼyuk bu kilojane. Mu xchʼay-o ta jol ti la jtsob jbakutike xchiʼuk ti jaʼo la jpatbe jba koʼontonkutik sventa tukʼuk jkʼelojkutik batel li skʼakʼalil ti chchaʼkuxiik li buchʼutik chamem kuʼunkutike.

Li jtakbol Pabloe laj yal ta Romanos 15:4 ti oy ta yoʼonton Jeova ti «jech ch-ayin smucʼul coʼntontic, jech chpat coʼntontic, jech jun coʼntontic ta jmalatic li cʼusi ta jmalatique». Ta jtojbe ta vokol Jeova ti jech yakʼoj spatobil koʼontontike, ti jaʼ yakʼoj akʼo tunkun ta sjunul koʼonton akʼo mi oy vokoliletike.

[Tsʼib ta yok vun]

[Lokʼol ta pajina 10]

Xchiʼuk Jaap (1930)

[Lokʼol ta pajina 10]

Jtsebkutik Willy ti vukub to sjabilale ▸

[Lokʼol ta pajina 12]

Xi muyubaj laj kil jbakutik yan velta ta 1995. Voʼon li ta xchibal ta tsʼetkʼobile, li ta baʼyel filae