Ep kʼusitik lek jtaoj

Tsloʼilta Arthur Bonno

KʼALAL libatkutik ta mukʼta tsobajel ta oxib kʼakʼal ta sjabilal 1951 xchiʼuk li kajnil Edithe te laj yalik ti ch-echʼ jun tsobajel ta sventa ti buchʼu oy ta yoʼonton li chol mantal ta misioneroale.

—Xi muyubaj xi laj kalbe li Edithe: ¿Ti xijbat li ta tsobajele?

—Maʼuk jventatik maʼ taje Art, —xiyutun.

—Sujo aba un Edie, manchuk mi naka noʼox xbat kaʼitik li kʼusi chalike.

Li-aykutik li ta tsobajele, vaʼun li-akʼbatkutik chaʼlik solisitud sventa Chanob vun ta Galaad kʼalal laj li tsobajele.

—¡Jnojes li jvuntike! —xkut li kajnile.

—¿Pe li kutsʼ kalaltik une, Art?

Kʼalal ilokʼ jun jabil xchiʼuk oʼlole libatkutik li ta Chanob vun ta Galaade, vaʼun litakatkutik batel ta Ecuador, ta Sudamérica.

Kʼuchaʼal laj avakʼ venta ta jloʼilkutike, toj anil ta jnop li kʼusi ta jpase xchiʼuk ta ora ta jpas kaʼi li kʼusi ta jkʼane, yan li Edithe kʼun noʼox xakʼbe xchiʼuk oy noʼox spajeb li kʼusi spas yuʼun chaʼie. Te chʼi ta Elizabeth ta jun lum ta Pensilvania (Estados Unidos). Muʼyuk bu xlokʼ ta yan balumil, jaʼ yuʼun mu xojtikin mas krixchanoetik xchiʼuk mu xkom chaʼi li yutsʼ yalale. Akʼo mi jech, ta sjunul yoʼonton bat tunuk ta yan balumil. Likʼotkutik ta 1954 ta Ecuador, teunkutik-o li avie. Ep kʼusitik lek jtaojkutik ti kʼu xa sjalil chitunkutik ta misioneroe. ¿Kʼu yelan chavaʼi ti xakalbot jlomuke?

Kʼupilik sba li kʼusi chvul ta jolkutike

Litakekutik batel ta Quito ta Ecuador kʼalal likʼotkutike, jaʼ jun lum ti te oy ta vitstik Andese. Chib kʼakʼal lixanavkutik ta tren xchiʼuk ta kamion kʼalal to ta Guayaquil (li avi une oʼlol xa ora maʼ ta avione). Chanib jabil te ximuyubaj litunkutik, jaʼ to libatkutik kʼalal laj kichʼ biiltasel ta jkʼelvanej ta sirkuito ta 1958. Ta melel, jaʼ li kʼusi toj lek la jtakutik xtoke.

Kʼajomal oy chib bikʼit sirkuito ta sjunul lum li vaʼ kʼakʼale. Jaʼ yuʼun maʼuk noʼox ta jvulaʼankutik li tsobobbailetike, chbat  jcholbekutik mantal jayibuk xemana ta jabil xtok li krixchanoetik ti ta batsʼi kʼop chkʼopojik ti bu chʼabal yajrextikotak Jeovae. Ti bu ta jta jvajebkutike jaʼ noʼox jun uni kuarto ti chʼabal sventanail xchiʼuk ti kʼajomal noʼox oy jkot stemale. Jaʼ yuʼun ta jkuchkutik batel jun kaja ti pasbil ta teʼe; te ta jtikʼkutik batel jkʼuʼ jpokʼkutik, spasobil jveʼelkutik ti ta kas ch-abteje, jun xalten, jsetsʼkutik, mukʼta lechlech boch, jayal mantaetik xchiʼuk smakobil us. Chkichʼkutik batel mol periodikoetik xtok sventa ta jmakutik ti bu jomajtik li pakʼbalna yoʼ mu x-och tal chʼoe.

Akʼo mi ikʼ mutsʼan noʼox yut li uni kuartoetik taje xchiʼuk ti abolik sbae xvul lek ta jolkutik li kʼusi ta jloʼiltakutik ta akʼobaltike. Nopem xkaʼi ta jpas kʼusi jlajeskutik li ta spasobil jveʼelkutik ti ta kas ch-abteje. Vaʼun te chichotikutik ta tiʼtem sventa chiveʼkutik xchiʼuk chiloʼilajkutik. Kʼalal jech jun koʼonton te oyunkutike jaʼo chlik skʼelbe smelol Edith kʼuxi chiyalbun ti skʼan xitojob ti kʼuyelan ta jchiʼin ta loʼil li ermanoetike, yuʼun oy kʼusitik chopol chkal ta skoj ti muʼyuk bu baʼyel ta jnope. Koliyal ti vaʼ yelan la skoltaune, mas xa jun yoʼonton li ermanoetik kʼalal ta jvulaʼane. Jech xtok, kʼalal oy bu chopol chikʼopoj ta stojolal junuk ermanoe muʼyuk bu tstikʼ sba li ta loʼile, jaʼ yuʼun laj kakʼ venta ti skʼan lekuk noʼox kʼusi jnop ta stojolal li ermanoetike. Pe li kʼusi mas chkalkutike jaʼ li kʼusi ta jchankutik li ta revista Li Jkʼel osil ta toyole xchiʼuk li kʼusi ta jnuptankutik jujun kʼakʼal ta chol mantale. ¡Toj ep kʼusitik kʼupilik sba ta jloʼiltakutik!

Bat jsaʼkutik Carlos

Li-albakutik ti oy la buchʼu tskʼan chaʼi mantal li ta lum Jipijapa ta smaleb Kʼakʼal Ecuadore. Carlos Mejía sbi. Ta skoj ti mu jnaʼkutik bu nakale, lilokʼkutik batel jun sob sventa chbat jsaʼkutik, mu jnaʼ lek bu chibatkutik. Muʼyuk lek li bee, jaʼ yuʼun ta joyilan echʼel jbekutik ta skoj ti toj tsots laj yakʼ voʼ ta akʼobaltike. Voʼon jelavemun, jaʼ to chkaʼie «¡Art!» xi avan li Edie. Jaʼ to chkil kʼalal lijoyije, kʼalal to sjol yakan kʼotem li achʼele. Toj tseʼej sba ta jyalel, pe la jtsʼik li jtseʼeje, yuʼun yakal ch-okʼ li kajnile.

La jnit lokʼel, pe jaʼ te matsʼal kom ta achʼel li xonobe. Jaʼ yuʼun xi laj kalbe jun kerem xchiʼuk jun tseb ti te chkʼelvanik tale: «Chkakʼ avuni takʼinik mi laj alokʼesik tale». Ta ora la staik li xonobile, pe jaʼ skʼan jsaʼkutik un bu xuʼ spok yachʼelal li Edie. Laj yilunkuntik tal ta sna li smeʼ ololetike, vaʼun laj yikʼunkutik ochel. Jaʼ la skolta sventa tspok yachʼelal yok li Edie, yan li ololetike jaʼ la spokik li xonobile. Pe kʼalal jutuk xa skʼan xibatkutike oy kʼusi toj lek kʼot ta pasel. Laj kalbe yaʼi ants ti yakalunkutik ta saʼel jun vinik ti Carlos Mejía sbie. Labal sba laj yaʼi, vaʼun xi laj yalbune: «¡Jaʼ jmalal maʼ taje!». Mu ta sjaliluk une, lik kakʼbekutik chanubtasel ta Vivlia, vaʼun laj yichʼ voʼ skotolik. Te van jayibuk jabil ta tsʼakale, ochik ta prekursor espesial li Carlos xchiʼuk yajnile xchiʼuk chaʼvoʼ stsebik.

Vokol chikʼotkutik ta jujun lum, pe lek chʼambilunkutik

Li ta abtelal ta sirkuitoe oy onoʼox me vokolil. Yuʼun ta jtsakutik batel autovus, tren, kamion, kanova xchiʼuk avion. Ay xchiʼinunkutik ta chol mantal jun velta li jkʼelvanej ta distrito ti John McLenachan sbie xchiʼuk ti Dorothy sbi li yajnile, te libatkutik li ta lumetik ti bu tstsakik choy ta stsʼak Colombiae. Li-ochkutik batel ta kanova ti ta motor ch-abteje; te li-echʼkutik ti bu toj ep tivuron ti toj echʼ xa noʼox mukʼtik kʼuchaʼal jkanovakutike. Akʼo mi xtojob lek li vinik laj yikʼunkutik batele ixiʼ ek, jaʼ yuʼun ta stiʼiltik noʼox voʼ libatkutik.

Akʼo mi ep vokolil laj kilkutik li ta jkʼelvanej ta sirkuitoe, jaʼ jun lekil abtelal laj kaʼikutik. Laj kojtikinkutik ermanoetik ti lek yoʼontonike xchiʼuk ti lek snaʼ xakʼ li kʼusi oy  yuʼunike. Ep ta velta laj kilkutik ermanoetik ti chalik ti akʼo xijveʼkutik oxib velta ta kʼakʼale xchiʼuk ti akʼo xijvaykutik ta tem ti kʼajomal jkot stemike, akʼo mi jkoj noʼox xveʼ li stukike xchiʼuk ti ta lumtik chvayike. Xi nopem xaʼi chal li Edie: «Li ermanoetik ti jkʼanojtik liʼe chakʼik jchan ti mu persauk ep kʼusitik oy kuʼuntik sventa xijkuxie».

«Mu jkʼan jpʼajkutik ti bu chitakatkutik batele»

Oy kʼusi toj lek la jtakutik xtok li ta sjabilal 1960: litakekutik ta ikʼel ta Betel ta Guayaquil ti te oy ta Ecuadore. Lik jpas abtelaletik ta ofisina, yan li Edithe te chchol mantal xchiʼuk jun tsobobbail ti nopol xkilkutike. Mu onoʼox xitojob laj kaʼi ta spasel li abtelaletik ta ofisinae, pe kʼuchaʼal chal Hebreos 13:21, li Diose «[chakʼ] scotol cʼusitic lec, yuʼun jech xuʼ [kuʼuntik spasel] li cʼusitic tscʼane». Chib jabil ta tsʼakale litakat ta ikʼel ta jun chanubtasel ta Galaad te ta Betel ta Brooklyn (Nueva York). Li vaʼ kʼakʼale lajuneb u te kom stuk ta chol mantal li kajnile, yuʼun mu xuʼ xbat kajnilkutik kʼalal yakal chkichʼkutik li chanubtasele. Takbat tal jlik karta ta Brooklyn li Edie, te ch-albat ti akʼo snop mi xuʼ chaʼi ti lajuneb u chkom stuk ta skoj ti chbat ta chanun li smalale.

Xi la stakʼ echʼel ta skarta li Edithe: «Jnaʼoj lek ti mu kʼunuk maʼ taje, pe jpatoj lek koʼonton ti tskoltaunkutik Jeova ta stsalel li kʼusi xuʼ jnuptankutike. [...] Mu jkʼan jpʼajkutik ti bu chitakatkutik batele xchiʼuk mu jkʼan jpʼajkutik xtok li chanubtasel sventa xitojobkutik ta spasel lek li kʼusi chi-akʼbat jbainkutike». La stakbun echʼel karta jujun xemana li kajnil ti kʼu sjalil te oyun ta Brooklyne.

Laj kojtikinkutik ep ermanoetik ti tukʼ yoʼontonike

Ta skoj ti li-ipaje lisutkutik batel ta Quito ta 1966, jaʼ te lik tunkunkutik yan velta ta misionero, jmoj ta jcholkutik mantal xchiʼuk li ermanoetik tee. ¡Toj tukʼ yoʼonton skotolik!

Oy jun ermana ti tukʼ yoʼonton ti chichʼ tajek majel yuʼun smalal ti maʼuk yajrextiko Jeovae. Jkoje ay kichʼkutik albel ta vakib ora sob ti laj la ta majel yan velta li ermanae, vaʼun bat jkʼel ta anil ta sna. Batsʼi mi jaʼuk jchʼun ti kʼuyelan laj kil li ermanae: te puchʼul ta tem, sit xchiʼuk yoxik li sbekʼtal stakopale. Ta yok mes la smaj yajnil li vinike, jaʼ to ti kʼas yuʼune. Kʼalal bat jkʼel yan velta li vaʼ kʼakʼale, te la jtabe li smalale, vaʼun laj kalbe ti maʼuk vinik maʼ vi yelan la spase, jaʼ yuʼun lik skʼan perton ta sjunul yoʼonton.

Likol jutuk li ta slikebal sjabilal 1970, jaʼ yuʼun lik tunkun yan velta ta jkʼelvanej ta sirkuito. Chkʼot jvulaʼan li slumal Ibarrae, ti ay xa onoʼox jvulaʼan leʼ xa ta voʼlajuneb jabile. Li vaʼ kʼakʼale kʼajomal chaʼvoʼ yajrextikotak Jeova, jun misionero xchiʼuk jun ermano ti te noʼox likeme. Jaʼ yuʼun ximuyubajkutik ta jyalel ti te chitakatkutik batel yan veltae, yuʼun ta jkʼan chkojtikinkutik li epal jcholmantaletik ti ochemik xa ta s-organisasion Jeovae.

 Kʼalal li-aykutik ta sba velta li ta tsobajel tee, laj yetʼes jun mantal li ermano Rodrigo Vaca ti tsjakʼbe sloʼil li ermanoetike. Xi x-avet chalik li ermanoetik kʼalal oy kʼusi tsjakʼ li ermanoe, muʼyuk tstoy skʼobik: «¡Yo!, ¡yo!» («¡Voʼon, voʼon!»), xiik. Labal sba laj kilkutik xchiʼuk li Edithe. «¿Kʼu yuʼun ti jeche?», xichi. Vaʼun laj kaʼikutik ti maʼsat li ermano Rodrigoe xchiʼuk ti x-ojtikinvan ta yechʼomal ketike. ¡Ta melel, xojtikin xchij maʼ li jchabichij liʼe! Vul ta jolkutik li kʼusi chal Juan 10:3, 4, 14, ti te chalbe skʼoplal ti toj lek xojtikin sba xchiʼuk xchijtak li Lekil Jchabichije. Tukʼ-o chtun avi ta mol xchiʼuk ta prekursor espesial li ermano taje. a Oy vakib tsobobbailetik ta español li ta Ibarrae, jun ta quichua xchiʼuk jun ta senya kʼop.

Ta jtojbe ta vokol li slekil yoʼonton Jeovae

Laj kilbekutik slekil yoʼonton Jeova xtok li ta 1974, yuʼun litakatkutik ta ikʼel yan velta li ta Betele. Te lik jpas abtelaletik ta ofisina xtok, vaʼun laj kichʼ biiltasel ta komite sventa Betel. Te lik abtejuk yoʼ bu tspasik veʼlil li Edithe, ta mas tsʼakal une takat batel ta ofisina. Li avi une te xa ch-abtej ta sventa li kartaetike.

Oy xa ta sjayibal jabil ti ximuyubaj noʼox ta jchʼamkutik ermanoetik ti nelem yuʼunik li Chanob vun ta Galaade. Ta skoj ti yijik ta mantal li misioneroetik taje xchiʼuk ti xmuyubajik noʼoxe, stsatsubtasojik ta mantal li tsobobbailetike. Tspat koʼontonkutik xtok ti talemik ta chol mantal ta smilal xa noʼox ermanoetik xchiʼuk ermanaetike, ti mas ta 30 lumetik ti bu likemik tale. Toj labal chkilkutik ti oy ta yoʼonton chil svokolike. Jlome xchonoj komel snaik xchiʼuk ti bu toʼox ch-abtejik sventa te xbat xcholik mantal ti bu chtun tajek jcholmantaletike. Smanoj skaroik sventa xbat xcholik mantal ti bu toj nome, oy xa achʼ tsobobbailetik yuʼunik xchiʼuk skoltaoj sbaik ta svaʼanel Salonetik sventa Tsobobbail. Toj ep tojol tsebetik ti chtunik ta prekursora ti nom likemik tale. ¡Toj baxbol xa noʼox maʼ ermanaetike xchiʼuk ta sjunul yoʼonton chcholik mantal!

Kʼuchaʼal laj xa avakʼ ventae ep kʼusitik lek jtaoj ti kʼu xa sjalil chitun ta stojolal Jeovae. Pe li kʼusi mas toj leke jaʼ ti lek xkil jba xchiʼuk li Jeovae. Yakʼojbun jun kajkoltaobba xtok ti ta sjunul koʼonton ta jtojbe ta vokole (Gén. 2:18). Chvul ta jol kʼusi chal Proverbios 18:22 kʼalal ta jnop ti oy xa ta 69 jabil kikʼoj jbakutike: «Li bochʼo sta [lek] yajnile jaʼ xa la sta li cʼusi leque». ¡Jaʼ jun muyubajel chkaʼi ti jaʼ jnup jchiʼil li Edithe! Toj echʼ xa noʼox ep skoltaojun. Jech xtok, toj lek la xkʼuxubin li smeʼe. Yuʼun kʼalal likʼotkutik ta Ecuadore, jujun xemana tstakbe batel karta, jaʼ to paj ta 1990 kʼalal cham li jmeʼniʼ ti yichʼoj xaʼox 97 jabile.

Kichʼoj xa 90 jabil, jaʼ 89 li Edithe. Ximuyubajkutik tajek ta skoj ti laj xa kakʼbekutik yojtikin Jeova te van 70 ta voʼ krixchanoetike. ¡Xkuxet tajek koʼontonkutik ta skoj ti laj kakʼ li jsolisitudkutik sventa Chanob vun ta Galaad leʼ xa ta 60 jabile! Ti vaʼ yelan la jnopkutik spasele jaʼ la skoltauntik sventa ep kʼusitik lek jta ta jkuxlejalkutik.

[Tsʼibetik ta yok vun]

[Lokʼol ta pajina 29]

Te oyunkutik ta Estadio Yankee ta Nueva York xchiʼuk yan misioneroetik ti jmoj li chanunajkutik ta Galaade (1958)

[Lokʼol ta pajina 31]

Yakal ta jvulaʼankutik jun utsʼ-alalil kʼalal chitunkutik ta sirkuitoe (1959)

[Lokʼol ta pajina 32]

Ta Betel ta Ecuador (2002)