Xuʼ xmuyubajik akʼo mi mu jmojuk oyik ta mantal

«Naʼic me ti oy yicʼal xuʼ chcol ta aventaic li [anup achiʼilike].» (1 COR. 7:16)

SABO LI STAKʼOBILTAKE:

¿Kʼuxi xuʼ xachʼies jun oʼontonal xchiʼuk xchʼunel oʼontonal mi muʼyuk oy ta mantal li avutsʼ avalale?

¿Kʼusi xuʼ xapas sventa x-ayan ta yoʼonton mantal li avutsʼ avalale?

¿Kʼuxi xuʼ jkoltatik li ermanoetik ti nakalik xchiʼuk yutsʼ yalalik ti maʼuk yajrextikotak Jeovae?

1. Kʼalal chlik xchʼam mantal li jun krixchanoe, ¿kʼusi xuʼ chkʼot ta pasel li ta yutsʼ yalale?

LI Jesuse la stak batel yajtsʼaklomtak sventa chalik li aʼyej liʼe: «Sta xa yorail ta xventainvan ti Diose» (Mat. 10:1, 7, Ch). Li lekil aʼyejetik taje chichʼ talel jun oʼontonal xchiʼuk muyubajel ta sventa li buchʼutik ta xchʼamik ta sjunul yoʼontonike. Pe akʼo mi jech, li Jesuse la spʼijubtas yajtakboltak ti oy epal krixchanoetik ta spʼajik li cholmantal ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose (Mat. 10:16-23). Bakʼintike, te chlik ta kutsʼ kalaltik li kontrainele, taje toj kʼux me (kʼelo Mateo 10:34-36).

2. ¿Kʼu yuʼun xuʼ xijmuyubaj akʼo mi muʼyuk ochemik ta mantal li kutsʼ kalaltike?

² ¿Mi jaʼ van skʼan xal ti mu xuʼ xijmuyubaj mi oy kutsʼ kalaltik ti muʼyuk ochemik ta mantale? ¡Moʼoj ta melel! Melel onoʼox ti oy buchʼutik tsots chil svokolik ta yutsʼ yalalike, pe mu skotoluk jech. Jech noxtok, muʼyuk srasonal ti jech-o chil svokolike. Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi van xuʼ jpastik sventa xijmuyubaj noʼox akʼo mi pʼajbilutik yuʼun li kutsʼ kalaltike? Ta melel jaʼ ti kʼusi ta jpastik li voʼotike, jaʼ xkaltik, ti kʼuyelan chkiltik li kʼusi tspasbutike. Akʼo mi oy jvokoltik, pe mi tukʼ chkakʼ jbatik ta stojolal Jeovae, ta me xakʼbutik bendision xchiʼuk chakʼ jmuyubajeltik. Jech kʼuchaʼal ta jchantik batele, oy chaʼtos kʼusitik xuʼ tskolta jun yajtsʼaklom Cristo sventa mas xmuyubaj noʼoxe: 1) jaʼ ti xakʼ persa xchʼies jun noʼox oʼontonal li ta snae xchiʼuk 2) ti xakʼ persa sventa xchʼam yuʼun mantal li yutsʼ yalale.

CHʼIESO JUN OʼONTONAL LI TA ANAE

3. ¿Kʼu yuʼun skʼan xkakʼtik persa sventa jchʼiestik li jun oʼontonal ta jnatike?

³ Sventa chchʼi ta yoʼonton kutsʼ kalaltik li kʼusi tukʼe, tsots skʼoplal ti oyuk jun noʼox oʼontonal li ta nae (kʼelo Santiago 3:18). Jaʼ yuʼun, mi muʼyuk to xchʼamoj mantal  li kutsʼ kalaltike, skʼan me xkakʼtik persa sventa oyuk li jun oʼontonale. ¿Kʼuxi tspas kuʼuntik taje?

4. ¿Kʼusi xuʼ xkutik sventa junuk noʼox koʼontontik?

⁴ Skʼan me junuk noʼox koʼontontik li yajtsʼaklomutik Cristoe. Sventa spas kuʼuntik taje, skʼan me jkʼopontik ta skotol ora li Diose, yuʼun jaʼ tspasbutik ta jun li koʼontontike (Fili. 4:6, 7). Jech xtok, mi chkojtikintik li Jeovae ta jkʼupintik jun oʼontonal xchiʼuk muyubajel xchiʼuk mi laj kakʼ ta jkuxlejaltik li beiltaseletik ta Vivliae (Isa. 54:13). Jech me sbalil ta jtabetik ek mi ta sjunul koʼontontik chijbatilanutik ta tsobajeletik xchiʼuk li ta cholmantale. Li buchʼutik nakalik xchiʼuk yutsʼ yalalik ti muʼyuk ochemik ta mantale tskʼelik lek kʼuxi xuʼ xutik sventa spasik li kʼusi oy ta sbaik spasel kʼuchaʼal yajtsʼaklom Cristoe. Li smalal Luisae, * skontrainoj ta jyalel li mantale, li Luisae ta xakʼilan chanubtasel ta Vivlia mi laj xaʼox spas skotol li kʼusitik skʼan pasel ta snae. Xi chale: «Kʼalal chkakʼ persa chilokʼ ta cholmantale, lek onoʼox kʼusi chkʼot ta pasel, yuʼun jaʼ koliyal li bendision chakʼbun Jeovae». Jaʼ yuʼun, jun noʼox yoʼonton, xmuyubaj xchiʼuk lek noʼox chaʼi sba.

5. ¿Kʼusi vokolil tsnuptanik li buchʼutik nakal xchiʼuk yutsʼ yalalik ti maʼuk yajtsʼaklomtak Cristoe, xchiʼuk bu xuʼ tstaik koltael?

⁵ Tsots me skʼoplal ti xkakʼtik persa sventa junuk noʼox koʼontontik xchiʼuk li kutsʼ kalaltik ti maʼuk yajrextikotak Jeovae. Pe mu me kʼunuk ta pasel, yuʼun bakʼintike tskʼanik ti akʼo jpastik kʼusitik ti muʼyuk jech li ta beiltaseletik ta Vivliae. Jlome xuʼ van chkapik ta skoj ti muʼyuk ta jpastik li kʼusi chalbutike, pe ta mas tsʼakale koliyal ti tukʼ laj kakʼ jbatike, ch-ayan li jun oʼontonale. Melel onoʼox ti mi muʼyuk skontrainoj beiltaseletik ta Vivlia li kʼusi tskʼan akʼo jpastike, skʼan me jkʼeltik ti ta smeloluk noʼox jpastik li kʼusitike, sventa mu xlik kʼop (kʼelo Proverbios 16:7). Mi jaʼo tsots chkil jvokoltike skʼan me jsatik tojobtasel ta stojolal moletik xchiʼuk li ta vunetik yakʼoj li j-abtel ti tukʼ yoʼonton, ti lek pʼije (Pro. 11:14).

6, 7. 1) ¿Kʼu yuʼun mu skʼan ti akʼo xchan Vivlia xchiʼuk yajrextikotak Jeova yutsʼ yalalik li jlom krixchanoetike? 2) ¿Kʼusi xuʼ spas jun yajrextiko Jeova o li buchʼu jaʼ to chchan Vivlia mi oy yutsʼ yalalik ti chkontrainatike?

⁶ Sventa oyuk jun noʼox oʼontonal li ta jnatike, skʼan jpat koʼontontik ta stojolal Jeova xchiʼuk skʼan xkaʼibetik lek smelolal kʼuyelan chaʼi sbaik li kutsʼ kalaltik ti muʼyuk ochemik ta mantale (Pro. 16:20). Skʼan jech spasik ek li buchʼutik jaʼ to chlik xchanik Vivlia xchiʼuk li yajrextikotak Jeovae. Jlom krixchanoetike muʼyuk kʼusi chalik ti chlik xchanik Vivlia li xchiʼilik ta nupunele, bakʼintike oy sbalil chilik ta sventa li yutsʼ yalalike. Pe oy buchʼutik xtok ti solel skontrainojike. Ester ti jaʼ xa yajrextiko Jeovae, chal stuk ti solel kap sjol kʼalal lik xchan Vivlia xchiʼuk li yajrextikotak Jeova li smalale. Xi chale: «Jlom svuntak li jmalale laj jipbe batel ta kʼaʼep, li yantik xtoke laj chikʼ». Gerardo ti laj toʼox skontrain ti akʼo xchan Vivlia li yajnile, xi ta xale: «Epal viniketik chiʼik mi yakal chichʼ loʼlael sventa xbatik ta jun relijion ti xibal sbae. Ta skoj ti mu jnaʼ kʼuxi ta jkoltae, jaʼ yuʼun solel chikap».

⁷ ¿Kʼusi xuʼ xkoltaat li buchʼu jaʼ to chchan Vivlia ti oy svokol ta kontrainel yuʼun li snup xchiʼile? Skʼan xkalbetik ti mu persauk skʼan xikta xchanel li Vivliae. Xuʼ van xjel snopben anup achiʼil mi ta slekil noʼox oʼontonal xchiʼuk mi chavichʼ ta mukʼ chaʼie (1 Ped. 3:15). Xi chal li Gerardoe: «Chkalbe koliyal ti chʼanxi noʼox chkom xchiʼuk ti muʼyuk ch-ilin ta anil li kajnile». Li yajnile xi chale: «Laj yalbun ti xkikta xchanel li Vivliae. Chal ti jaʼ noʼox la tsjelbikun li jnopbene. Laj kakʼ persa sventa mu xkut jbakutik xchiʼuk laj kalbe ti xuʼ van oy srasone, pe laj kalbe ti mu jechuk chkil li voʼone. Laj kalbe ti akʼo skʼel li livro yakal ta jchane.  Kʼalal la skʼele, mu xa kʼusi spak-o skʼoplal xchiʼuk toj labal to sba laj yaʼi». Jech xtok, skʼan me oyuk ta joltik ti xuʼ jipbil chaʼi sba o ch-itʼixaj kʼalal chlokʼ ta cholmantal li snup xchiʼile. Kʼalal mi lek xa ye tskʼopon yajnil o smalal li jun yajtsʼaklom Cristoe, yikʼaluk van mu kʼusi chopol snop li snup xchiʼile.

KOLTA-O SVENTA XCHʼAM LI MELEL RELIJIONE

8. ¿Kʼusi chalbe yajtsʼaklomtak Cristo ti nupunemik xchiʼuk li buchʼutik muʼyuk oyik ta mantal li Pabloe?

⁸ Li jtakbol Pabloe maʼuk skʼan laj yalbe yajtsʼaklomtak Cristo ti xikta snup xchiʼilik ta skoj noʼox ti muʼyuk oy ta mantale (kʼelo 1 Corintios 7:12-16). * Jech xtok, tsvules ta jolil ti xuʼ xchʼam melel relijion li nup chiʼilile, taje chkoltavan sventa oyuk noʼox muyubajel. Jaʼ noʼoxe skʼan oyuk jpʼijiltik kʼuxi chkalbetik jnup jchiʼiltik li lekil aʼyeje. Jkʼeltik jayibuk skʼelobiltak.

9. ¿Kʼu yuʼun skʼan oyuk jpʼijiltik kʼalal ta jcholbetik mantal kutsʼ kalaltik ti muʼyuk oyik ta mantale?

⁹ Kʼalal mi laj yaʼibeik smelolal ti laj xa staik melel relijion li buchʼu chchanik Vivliae, solel xmuyubajik tajek, jaʼ yuʼun xuʼ van xbat ta yoʼontonik yalbel krixchanoetik li kʼusi yakal chchanike. Jaʼ jech kʼot ta stojolal li Frede. Xi chale: «¡Solel oy ta koʼonton yalbel skotol krixchanoetik li kʼusi ta jchane!». Jech kʼuchaʼal tsnop li yan krixchanoetike, li Frede oy ox ta yoʼonton ti xchʼamik noʼox ta anil yutsʼ yalal li aʼyej sventa Ajvalilal yuʼun Diose. Pe bakʼintike mu jechuk chkʼot ta pasel. Xi chal li yajnile: «Tavan xaʼox tajek chkaʼi». Yan skʼelobil xtoke, jaʼ jun ants ti jaʼ to la xchʼam mantal kʼalal oy xaʼox ta vaxaklajuneb jabil xchʼamoj mantal li smalale. Xi chale: «Li voʼone ta jkʼan ti ta kʼunkʼun chkaʼibe batel smelolale». Mi chkakʼbetik chanubtasel ta Vivlia jun krixchano ti muʼyuk oy ta yoʼonton mantal li snup xchiʼile, ¿kʼu yuʼun mu koʼoluk jchantik sventa oyuk noʼox smelol xal li kʼusi xchʼunoje? Xi laj yal li Moisese: «Li bijubtasel cuʼune jaʼ jech ta xyal jech chac cʼu chaʼal chyal voʼ. Li chanubtasel cuʼune jaʼ jech ta xyal jech chac cʼu chaʼal chyal job osil, jech chac cʼu chaʼal xlilet voʼ chcʼot ta tsʼiʼlaltic, jech chac cʼu chaʼal xbajlajet voʼ chcʼot ta jobeltic» (Deu. 32:2). Kʼalal ta kʼunkʼun chichʼ albel smelolal li kʼusi melel xchiʼuk ti kʼalal jaʼo sta-o chkiltike xuʼ me xkʼot ta yoʼonton, jaʼ mu jechuk mi ta anil noʼox chichʼ albel skotole.

10-12. 1) ¿Kʼusi mantal laj yakʼbe Pedro li yajtsʼaklomtak Cristo ti muʼyuk ochemik ta mantal li snup xchiʼilike? 2) ¿Kʼuxi chanubtasat jun jchan Vivlia sventa xakʼ ta xkuxlejal li beiltasel chal ta 1 Pedro 3:1, 2?

¹⁰ Li jtakbol Pedroe laj yalbe tojobtasel li antsetik ti jaʼik yajtsʼaklomtak Cristo ti nupunemik xchiʼuk li buchʼutik muʼyuk oyik ta mantale, xi chale: «Ichʼic me ta mucʼ li amalalique. Yuʼun me oy muʼyuc xchʼunojic scʼop Dios li amalalique, cʼalal chilic ti  lecubenoxuque, xuʼ ta xlic xchʼun ta aventaic. Mu persauc chavalbeic, yuʼun chilic ti lec cʼusi chapasique xchiʼuc ti lec avichʼojic ta mucʼ Diose» (1 Ped. 3:1, 2). Li antsetike xuʼ xchʼam yuʼunik mantal smalalik mi ta sjunul yoʼonton tstsakik ta mukʼe, akʼo mi muʼyuk chkʼuxubinatik o muʼyuk ch-akʼbatik ta ilel slekil yoʼontonik. Li malaliletik ti jaʼik yajtsʼaklomtak Cristo eke, skʼan ta slekiluk yoʼonton spas mantal li ta yut snae, akʼo mi muʼyuk lek chil ajnilal ta sventa li kʼusi xchʼunoj li smalale (1 Ped. 3:7-9).

¹¹ Epal yajtsʼaklomtak Cristo avie, yilojbeik sbalil li tojobtasel laj yal Pedroe. Kalbetik skʼoplal li Selmae. Li smalal ti jaʼ, Steve sbie, solel kap sjol kʼalal lik xchan Vivlia xchiʼuk li yajrextikotak Jeovae. Laj yal stuk ti «kap, itʼixaj xchiʼuk ti muʼyuk noʼox lek chaʼi sbae». Xi chal li antse: «Yuʼun kʼalal skʼan toʼox jchʼam li mantale, mu onoʼox kʼunuk chkaʼi ti te nakalun xchiʼuke. Li voʼone persa onoʼox ta jnop tajek lek baʼyel li kʼusi chkalbee, yuʼun toj anil snaʼ x-ilin. Kʼalal la jchʼam xchanel li Vivliae, mas to sok tajek». ¿Kʼusi la spas li Selmae?

¹² Li Selmae, oy kʼusi akʼbat xchan yuʼun li ermana ti jaʼ chchanubtasat ta Vivliae, xi chale: «Jaʼo mu jkʼan jchan li Vivliae. Yuʼun li akʼobal echʼe laj kut jbakutik xchiʼuk li Steve, vaʼun kap sjol ta jtojolal, jech oxal chkat koʼonton xchiʼuk toj chopol chkaʼi jba. Laj kalbe kʼusi kʼot ta pasel li ermanae, vaʼun laj yalbun ti akʼo jkʼel li kʼusi chal 1 Corintios 13:4-7. Jnaʼoj lek ti xi laj kale: “Li Steve mi jsetʼuk jech tspasbun jech kʼuchaʼal chal liʼe”. Pe li ermanae xi la sjakʼbune: “Li voʼote, ¿mi oy jech xavakʼbe ta ilel li amalale?”. Laj kal ti muʼyuke, laj kalbe ti tsots chkaʼi ta spasel ta skoj ti toj echʼ noʼox x-iline. Ta slekil noʼox yoʼonton xi laj yalbune: “Selma, ¿buchʼu ti yakal chkʼot yaʼi ta yajtsʼaklom Cristoe? ¿Mi jaʼ li Steve o jaʼ li voʼote?”. Laj kaʼibe smelolal ti skʼan jel li jtalelale. Jaʼ yuʼun, laj kʼanbe Jeova ti akʼo skoltaun venta jkʼan mas li jmalale. Ta kʼunkʼun jel li jkuxlejalkutike». Vuklajuneb jabil ta mas tsʼakal, li Steve lik xchʼam li mantale.

KʼUXI XUʼ XIJKOLTAVAN

13, 14. ¿Kʼuxi xuʼ jkolta kermanotaktik ti jmoj nakalik xchiʼuk yutsʼ yalalik ti maʼuk yajrextikotak Jeovae?

¹³ Xkoʼolaj kʼuchaʼal xpʼajlajet voʼ ti ch-achʼ yuʼun li osiltike xchiʼuk ti jaʼ chakʼ chʼiuk li uni vomoletike, li slekil koʼontontik chkakʼtik ta ilel ti kʼu kepaltik ta tsobobbaile, xuʼ jkoltatik sventa xmuyubajik noʼox li buchʼutik nakalik xchiʼuk yutsʼ yalalik ti maʼuk yajrextikotak Jeovae. Li Elvina ti likem ta Brasile, xi chale: «Ti lek oyun ta mantale, jaʼ koliyal ti skʼanojikun li kermanotak ta tsobobbaile».

¹⁴ Ti kʼuyelan chijkʼanvan xchiʼuk ti chkakʼ ta slekil koʼontontik ta stojolal li buchʼutik maʼuk yajtsʼaklom Cristoe, xuʼ me lek kʼusi xkʼot ta stojolalik. Jaʼ jech kʼot  ta stojolal jun ermano ta Nigeria, ti jaʼ to la xchʼam mantal ti kʼalal echʼem xaʼox oxlajuneb jabil xchʼamoj mantal li yajnile. Xi chale: «Li voʼone yakalunkutik ta xanbal xchiʼuk jun yajrextiko Jeova ta skaro. Pe li skaroe sok, vaʼun bat saʼ yajrextikotak Jeova ta jteklum ti te noʼox nopole. Te laj yakʼ vaykunkutik ta snaik, lek la xchʼamunkutik yuʼun xkoʼolaj ti voʼne xa xojtikinunkutike. ¡Jaʼ li kʼanelal ti jech onoʼox chalilanbun li kajnile!». Jun ants ti likem ta Inglaterrae, ti oy xaʼox ta vaxaklajuneb jabil xchʼamoj mantal li smalale, xi chale: «Li yajrextikotak Jeovae ta onoʼox xikʼunkutik ta veʼel jchaʼvoʼalkutik. Toj lek chkaʼi jba yuʼunik». * Jech kʼot ta stojolal jun vinik ti kʼot ta yajrextiko Jeova eke, kʼuchaʼal li yajnil ermano laj xa kaltike: «Li ermanoetike chtal ta jnakutik o mi moʼoje chikʼunkutik batel ta snaik. Laj yakʼik ta ilel ti oyunkutik ta yoʼontonike, yuʼun kʼalal tikʼilun ta ospitale ep buchʼutik ay svulaʼanikun». Ta melel, xuʼ jkolta jbatik jutuk kʼalal chkakʼ ta koʼontontik li yutsʼ yalal ermanoetik ti maʼuk yajrextikotak Jeovae.

15, 16. ¿Kʼuxi xuʼ jkoltatik sventa xmuyubaj noʼox li buchʼu nakal xchiʼuk yutsʼ yalal ti maʼuk yajrextiko Jeovae?

¹⁵ Skʼan me teuk ta joltik ti akʼo mi lek ta jpas li jtalelaltik xchiʼuk ti ta smelol noʼox ta xkalbetik mantal li buchʼutik maʼuk yajtsʼaklom Cristoe, mu skotolikuk ta xchʼamik mantal li nup chiʼililetike, li alab nichʼnabiletike, li totil meʼiletik xchiʼuk li yantik utsʼ alaliletike. Taje xuʼ tspʼajik-o li mantale (Mat. 10:35-37). Akʼo mi jech, skʼan jech-o xkakʼtik ta ilel jtalelaltik kʼuchaʼal jun yajtsʼaklom Cristo. Jun vinik ti jaʼ to kʼot ta yajtsʼaklom Cristo kʼalal jaʼ xaʼox yajrextiko Jeova li yajnile, xi chale: «Kʼalal chkakʼtik ta ilel stalelal jun yajtsʼaklom Cristoe, mu jnaʼtik kʼusi tsnop o kʼuyelan chaʼi sba li jun krixchano ti muʼyuk oy ta mantale. Jaʼ yuʼun skʼan mu xijlubtsaj».

¹⁶ Jaʼ yuʼun, akʼo mi muʼyuk to xchʼamoj mantal li kutsʼ kalaltike, xuʼ me xijmuyubaj noʼox. Jun ermanae, oy xa ta 21 jabil yakʼoj persa chcholbe mantal li smalale, pe mu skʼan-o. Pe, ¿kʼu van yelan chaʼi sba? «Ximuyubaj noʼox, yuʼun kakʼoj-o persa ta spasel li kʼusi lek chil Jeovae, tukʼ kakʼoj jba ta stojolal xchiʼuk lek tsotsun ta mantal. Jaʼ kakʼoj ta koʼonton li kʼusi skʼan spas jun yajtsʼaklom Cristoe, jech kʼuchaʼal xchanel Vivlia, chibat ta tsobajeletik, ta cholmantal xchiʼuk skoltael li kermanotake. Kʼalal jech ta jpas taje, jaʼ jech ta jchabi li koʼontone xchiʼuk mas nopol oyun ta stojolal Jeova chkaʼi.» (Pro. 4:23.)

¡MU ME XALUBTSAJ!

17, 18. Akʼo mi muʼyuk chtunik ta stojolal Jeova yutsʼ yalal li jun ermanoe, ¿kʼuxi xuʼ sta spatobil yoʼonton?

¹⁷ Mi tukʼ chatun ta stojolal Jeova akʼo mi muʼyuk oy ta mantal li avutsʼ avalale, mu me xalubtsaj. Vuleso ta ajol ti «Mucʼul Diose muʼyuc chascomtsanoxuc o sventa acʼo ichʼatuc ta mucʼ» (1 Sam. 12:22). Te me chchiʼinot-o mi te oyot-o ta stojolal eke (kʼelo 2 Crónicas 15:2). Chʼuno li tojobtasel liʼe: «Acʼo avoʼnton o ta stojol li Mucʼul Diose [...]. Acʼbo sventain Mucʼul Dios scotol li cʼusi chapase; chʼuno ta avoʼnton ti xuʼ yuʼune» (Sal. 37:4, 5). Kʼopono Dios skotol ora xchiʼuk oyuk xchʼunel avoʼonton ta stojolal li Atot ta vinajel ti jaʼ tskoltaot sventa xavakʼbe-o batel yipal kʼusuk noʼox ti xkʼot ta atojolale (Rom. 12:12).

¹⁸ Kʼanbo Jeova sventa xakʼbot xchʼul espiritu yoʼ xa chʼies li jun oʼontonal ta yut anae (Heb. 12:14). Xuʼ van xatijbe yoʼonton avutsʼ avalal sventa xchʼam li mantale. Kʼalal jaʼ ta «jpastic ta sventa lec chbat scʼoplal cuʼuntic li Diose», ta me xijmuyubaj xchiʼuk jun noʼox koʼontontik (1 Cor. 10:31). Mu me xchʼay xavaʼi ti mu atukuke xchiʼuk ti tskoltaoxuk ta slekil yoʼontonik li ermanoetik ta spʼejel Balumile.

[Tsʼibetik ta yok vun]

[Sjakʼobiltak sventa xchanobil]

[Lokʼol ta pajina 28]

Sabo lek yorail kʼusi ora xuʼ xaval li kʼusi achʼunoje

[Lokʼol ta pajina 29]

Oyuk ta koʼontontik li nup chiʼililetik ti maʼuk yajtsʼaklomtak Cristoe