Li kʼusitik tsjakʼ jkʼelvunetike

Kʼalal muʼyuk toʼox ta jchankutik Vivliae li voʼon xchiʼuk kajnile la jtuneskutik li fecundación in vitro sbie, yuʼun oy ox ta koʼontonkutik xkil kalab jnichʼnabkutik. Jlom neneʼetik ti yakal chchʼi ti jaʼ jun óvulo ti yichʼoj xa kapel ta esperma ti muʼyuk laj yichʼ tunesele, laj yichʼ sikubtasel (congelar), vaʼun laj yichʼ kʼejel. ¿Mi skʼan van jkʼejkutik o jaʼ lek ti jchʼaykutike?

▪ Li jun nupultsʼakal ti tstunesik li fecundación in vitro sbie, xuʼ snuptanik vokoliletik kʼuchaʼal taje. Li jujun nupultsʼakale skʼan snop stukik li kʼusi tspasike, yuʼun jaʼ oy ta sbaik ta stojolal Jeova li kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike, jaʼ yuʼun skʼan xaʼibeik smelolal kʼusi jaʼ li fecundación in vitro sbie.

Ta 1978 jun ants ta Inglaterra laj yil yol ta baʼyel velta ti jaʼ la stunes fecundación in vitro sbie. Li antse mu x-alaj, yuʼun muʼyuk lek li trompas de Falopio yuʼune, jaʼ yuʼun li espermae mu xkʼot ti bu oy li ovuloe. Li doktoretike la slokʼesbeik jun s-ovulo li antse, vaʼun te la xchʼamik ta jun uni plato sventa laboratorio xchiʼuk te laj yakʼik xtok li s-esperma smalale. Vaʼun kʼalal laj xaʼox yichʼ pasel taje, li óvulo ti yichʼoj xa kapel ta espermae chʼi, vaʼun laj yichʼ tikʼbel ta yalajeb li antse. Ta tsʼakale vokʼ jun yuni tseb. Li kʼusi laj yichʼ pasel taje jaʼ li fecundación in vitro sbie.

Akʼo mi jelajtik kʼuxitik chichʼ pasel li ta jujun lumetike, jutuk mu skotoluk velta xkoʼolaj kʼalal tspasik li fecundación in vitro sbie. Baʼyel chichʼ akʼbel tsatsal poxiletik jayibuk xemana sventa x-epaj s-ovulotak li antse. Mi laje chichʼ kʼanbel semem li malalile, taje jaʼ to chlokʼ mi laj yixtolan skʼunile. Vaʼun ta jun laboratorio chichʼ kapel li esperma xchiʼuk li ovuloetike. Mi laj xaʼox yichʼ pasel taje, chlik xchʼak sba, vaʼun chjoypʼij ta jayib neneʼ ti yakal xa chchʼi talele. Mi echʼ xaʼox jun-chibuk kʼakʼale, li doktoretike chlik stʼujik ti bu mas lekike. Mi yoxibal xaʼox kʼakʼale, li doktoretike tstikʼbeik ta yalajeb ants chib o oxib ti bu mas lekik sventa xuʼ xnapʼi li yole. Mi lek xaʼox napʼi ta yav yalajeb jun o chib neneʼetike, ta tsʼakal une chvokʼ li yole.

Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi chichʼ pasbel li neneʼetik ti yakal xa chchʼi ti muʼyuk laj yichʼ tikʼbel ta yav yalajeb li antse? Mi te noʼox laj yichʼik iktaele ta xchamik. Jaʼ yuʼun, sventa mu xchamike ta sikubtasik ta nitrógeno ti jechtik kʼuchaʼal voʼe. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun mi muʼyuk tun li fecundación in vitro ta baʼyele, xuʼ xichʼ tunesel ta tsʼakal li yan ti laj yichʼik sikubtasele, taje  mas xa yalel chlokʼ. Akʼo mi jech, oy ep krixchanoetik tsnopik ti muʼyuk lek ti jech chichʼ pasel taje. Jech kʼuchaʼal la sjakʼik li nupultsʼakal ta slikebale, ep krixchanoetik mu snaʼik kʼusi tspasik ta stojolal li neneʼetik ti sikubtasbilike. Yuʼun xuʼ van mu xa skʼan xil yalab xnichʼnabik o malubemik xa o chʼabal xa stakʼinik. O xuʼ van chiʼik ta skoj ti xuʼ xnapʼi jayibuk yol li antse. * Xuʼ van oy buchʼu cham junukal yuʼunik o mi nupun xchiʼuk yan li malalil o ajnilale, jaʼ yuʼun mas xa vokol ta nopel kʼusi chichʼ pasel. Ta skoj ti mu snaʼik kʼusi tspasike, jlom nupultsʼakaletike yakal tstojik-o ta epal jabil sventa te tskʼejik-o ta laboratorio.

Ta 2008 jun doktor ti xchanojbe skʼoplal li fecundación in vitro sbie, laj yal ta jun periodiko The New York Times sbi ti oy ep nupultsʼakaletik ti mu snaʼik kʼusi tspasik ta stojolal li neneʼetik ti muʼyuk laj yichʼ tikʼbel ta yalajeb li antse. Xi laj yal li periodikoe: «Te van 400,000 neneʼetik ti sikubtasbilik ta skotol laboratorio li ta lume, pe mas xa ch-epaj batel. [...] Li neneʼetik taje xuʼ to xichʼ tunesel lajuneb jabil o mas mi lek laj yichʼ sikubtasele, pe mu skotoluk xuʼ kuxul xkom mi muʼyuk xa laj yichʼ sikubtasele» (voʼon la jpaskutik ta kursiva). Taje jaʼ chakʼ ti akʼo snopik lek li yajtsʼaklomtak Cristoe. Jkʼeltik kʼu yuʼun.

Mi vokol chaʼiik snopel kʼusi skʼan spasik ta skoj ti laj xa stunesik li fecundación in vitro li yajtsʼaklom Cristoe, xuʼ van xkoltaatik kʼalal tsnopik ta yan kʼusitik ti xkoʼolajtik jeche. Xuʼ van jun yajtsʼaklom Cristo skʼan snop kʼusi tspas ta stojolal jun yutsʼ yalal ti mu xa bu ch-echʼ yuʼun li xchamele, ta skoj ti jaʼ noʼox kuxul-o ta jun makina sventa chichʼ ikʼe o yan kʼusitik chichʼ tunesel sventa xichʼ natubtasbel li xkuxlejale. Li melel yajtsʼaklom Cristoe muʼyuk tspʼajik li poxtaeletike, yuʼun jech tspasik kʼuchaʼal chal ta Éxodo 20:13 xchiʼuk Salmo 36:9 ti chakʼ ta ilel ti skʼanojik li kuxlejale. Li revista ¡Despertad! 8 yuʼun agosto ta 1974 xi laj yale: «Ta skoj ti tstsakik ta venta ti chʼul chil kuxlejal li Diose, ti chichʼik ta venta sjol yoʼonton stukike xchiʼuk ti chchʼunbeik smantal li ajvaliletike, li  buchʼutik tskʼan chakʼ ta xkuxlejalik li beiltaseletik ta Vivliae, muʼyuk tspasik li eutanasia positiva», jaʼ xkaltik, ti yolbaj xa tsmilik junuk krixchano ti ipe. Akʼo mi jech, bakʼintike jaʼ xa noʼox kuxul ta skoj makinaetik li buchʼu ipe, jaʼ yuʼun li yutsʼ yalale jaʼ skʼan snopik mi tskʼan tsnatubtasbeik xkuxlejal ta jun makina.

Melel onoʼox ti mu xkoʼolaj xchiʼuk li jun nupultsʼakal ti la stunesik fecundación in vitro sbie, yuʼun li stukike oy yakʼojik ta sikubtasel uni neneʼetik ti naka to chchʼi talele. Akʼo mi jech, jtos ti kʼusi ch-albatik ti xuʼ van spasike jaʼ ti slokʼesik ta sikubtasobil ti tikʼil ta nitrógeno, vaʼun muʼyuk xa chichʼ sikubtasel. Mi laj xaʼox yichʼ lokʼesele, ta xcham ta skoj ti muʼyuk xa chichʼ sikubtasele. Li jun nupultsʼakale jaʼ tsnop stukik mi chakʼik ta pasel taje (Gál. 6:7).

Li nupultsʼakaletik ti la stunesik li fecundación in vitro sventa laj yil yalab xnichʼnabike xuʼ stojik sventa te tskʼejik-o li neneʼetik ti yakal xa chchʼi ti sikubtasbilike o ti tskʼan tstunesik ta mas jelavel sventa xil yan yalab xnichʼnabike. Pe yan nupultsʼakaletike xuʼ van snopik ti muʼyuk xa tstojik sventa te sikubtasik-oe, yuʼun xkoʼolaj chaʼiik kʼuchaʼal li jun jchamel ti jaʼ xa noʼox kuxul-o ta jun makinae. Li yajtsʼaklomtak Cristo ti jech snuptanojike, jaʼ tspasik li kʼusi chal sjol yoʼontonik ti lek chanubtasbil ta Vivliae. Yuʼun li kʼusi oy ta yoʼontonike jaʼ ti lekuk noʼox li sjol yoʼontonike xchiʼuk chichʼik ta mukʼ li sjol yoʼonton yantike (1 Tim. 1:19).

Jun vinik ti snabe lek skʼoplal li endocrinología reproductiva laj yal ti jutuk mu skotoluk li nupultsʼakaletike «maʼuk noʼox ti mu snaʼ kʼusi tspasike, yuʼun chat tajek yoʼontonik xtok ta sventa kʼusi tspasbeik li neneʼetik ti yakal chchʼi ti [sikubtasbilike]». Xi to laj yale: «Ep buchʼutik ti jech tspasike muʼyuk noʼox lek chaʼiik mi junuk li kʼusi ch-albatik ti xuʼ spasike».

Li melel yajtsʼaklom Cristo ti tskʼan tstunes li fecundación in vitro sbie, skʼan snop lek baʼyuk ti oy kʼusitik tsotsik chkʼot ta pasel yuʼune. Xi chtojobtasvan li Vivliae: «Li bochʼo bije ta xil li cʼusi xiʼbal sbae, jech mu xbat sticʼ sba te; yan li bochʼo muc bijuque tsticʼ noʼox sba batel, jech te ta sta o vocol» (Prov. 22:3).

Jun vinik xchiʼuk jun ants ti koʼol nakalik ti chchanik xa Vivliae tskʼan xa chichʼik voʼ. Pe mu stakʼ xnupunik, yuʼun li vinike chʼabal lek svunal ti bu nakale xchiʼuk li ajvalile mu xakʼ ti akʼo xnupun li buchʼu chʼabal lek svunale. ¿Mi xuʼ van jaʼ noʼox spasik firmar jlik vun ti Declaración de Promesa de Fidelidad sbi, vaʼun ti xichʼik voʼe?

▪ Akʼo mi lek yilel ti jech chichʼ pasele, pe li Vivliae muʼyuk bu chal ti leke. ¿Kʼu yuʼun? Kalbetik batel skʼoplal kʼusi jaʼ li Declaración de Promesa de Fidelidad sbie, kʼu yuʼun laj yichʼ pasel, kʼuyelan ta tunesel xchiʼuk bakʼin xuʼ xichʼ tunesel.

Li Declaración de Promesa de Fidelidad sbie jaʼ jun vun sventa jun vinik xchiʼuk jun ants ti mu stakʼ xnupunike, ta jelavel chkalbetik skʼoplal ti kʼu yuʼun mu stakʼ xnupunike. Li ta vun taje, tspasik firmar xchaʼvoʼalik ta stojolal rextikoetik, chalbe sbaik ti tukʼ chakʼ sbaik ta jujuntale, vaʼun chakʼik persa chnupunik ta registro civil kʼalal stakʼ xaʼox chilike. Vaʼun li tsobobbaile jaʼ xa jun nupultsʼakal chilik, yuʼun laj yalbe sbaik ti tukʼ chakʼ sbaik ta jujuntal ta sat Dios xchiʼuk ta stojolal krixchanoetike, vaʼun chʼambil me chkom li kʼusi laj yalike, yuʼun jech xa chichʼ ilel ti nupunik ta stojolal ajvaliletike.

¿Kʼu yuʼun xchiʼuk bakʼin xuʼ xichʼ tunesel li Declaración de Promesa de Fidelidad sbie? Li Jeovae jaʼ la slikes li nupunele xchiʼuk toj tsots skʼoplal chil. Jech laj yal stuk li Xnichʼone: «Li bochʼotic laj xa spas ta jun li Diose, muʼyuc bochʼo xuʼ ta svocʼ» (Mat. 19:5, 6;  Gén. 2:22-24). Xi to laj yal xtoke: «Li bochʼo ta xicta yajnile, me muc ta scojuc yuʼun imulivaje, me ta xicʼ yan ants, jaʼ noʼox ta xmulivaj xchiʼuc» (Mat. 19:9). Jaʼ yuʼun li Vivliae chal ti mulivajele, o chiʼinejbail ta vayel ti maʼuk snup xchiʼile, jaʼ noʼox xuʼ xtuchʼ snupunel ta registro civil li jun vinik xchiʼuk jun antse. Jech kʼuchaʼal mi oy jun vinik o ants ti la xchiʼin ta vayel ti maʼuk snup xchiʼil sbaike, li snup xchiʼil ti muʼyuk smule xuʼ me xtuchʼ snupunel ta registro civil. Mi jech la snope xuʼ xnupun yan velta.

Akʼo mi jech epal relijionetik ta jlom lumetike, mas to li ta voʼnee, mu xchʼamik li kʼusi jamal chal Vivlia ta sventa li xtuchʼel nupunel ta registro civile. Li kʼusi chchanubtasvanike jaʼ ti mu stakʼ xtuchʼ snupunelike. Jaʼ yuʼun, li jlom lumetik ti bu jaʼ mas tsots yipik li relijionetike, li mantaletik yuʼun ajvalile mu xakʼ ti akʼo xtuchʼ snupunelik li krixchanoetike, akʼo mi oy srasonal jech kʼuchaʼal yaloj Jesuse. Pe oy yan lumetik ti ch-akʼbatik ti akʼo xtuchʼ snupunelike, pe toj jal ta malael xchiʼuk ep kʼusitik skʼan pasel, yuʼun xuʼ xjalij epal jabiletik. Yuʼun mi jech tspasike xkoʼolaj ti relijion xchiʼuk li ajvalile «[tsmakik] ta be» Dios ti yakʼoj ti xuʼ xichʼ pasel taje (Hech. 11:17).

Xuʼ van jun nupultsʼakal ti nakalik ta jun lum ti bu toj tsots li xtuchʼel nupunel ta registro civil o ti solel mu stakʼe ti xuʼ van chjalij epal jabiletike. Mi xchaʼvoʼalik yakʼoj yipik ta xtuchʼel snupunelik xchiʼuk mi oy lek srasonal ta Vivlia ti xuʼ xnupunik yan veltae, xuʼ spasik firmar li Declaración de Promesa de Fidelidad sbie. Taje jaʼ jun matanal staojik li yajtsʼaklom Cristo ti te nakalik li ta lumetik ti bu mu stakʼ xtuchʼ snupunelike. Taje jutuk mu skotoluk velta mu stakʼ jech xichʼ pasel ta buyuk noʼox lumal, yuʼun li ta yan lumetike stakʼ tuchʼel li nupunel ta registro civile, akʼo mi tsots ta pasel yileluk o mi ep takʼin chlaj.

Jlom krixchanoetik ti nakalik ta lumetik ti bu xuʼ xtuchʼ snupunelike, muʼyuk lek yabinojbeik smelolal ti kʼu yuʼun oy li vun Declaración de Promesa de Fidelidad sbie xchiʼuk sjakʼojik mi xuʼ spasik firmar sventa mu toj tsotsuk chaʼiik xtuchʼel li snupunelike.

Li ta slikebale oy kʼusi la sjakʼ jun vinik xchiʼuk jun ants ti oy ta yoʼonton chnupunik ti jmoj xa onoʼox nakalike. Jech kʼuchaʼal chal Vivliae muʼyuk kʼusi chmakatik, yuʼun muʼyuk buchʼu nupunemik xchiʼuk. Pe li vinike chʼabal lek svunal ti bu nakale xchiʼuk li ajvalile mu x-akʼat nupunikuk li buchʼutik chʼabal lek svunalike. (Oy epal lumetike, li ajvaliletike chakʼ akʼo xnupunik akʼo mi chʼabal lek svunal xchaʼvoʼalik.) Pe li ta lum taje chakʼ ti akʼo xtuchʼ snupunelike. Jaʼ yuʼun mu persauk spasik firmar li jlik vun Declaración de Promesa de Fidelidad sbie. Yuʼun maʼuk chkalbetik skʼoplal li buchʼu mu x-akʼat xtuchʼ snupunele. Li jun vinik xchiʼuk li jun ants taje xuʼ xnupunik. Ta skoj ti muʼyuk lek svunal li vinik ti bu nakale, ¿kʼusi xuʼ spasik? Xuʼ van xbatik ta yan lum ti bu xuʼ x-akʼat nupunikuke. O xuʼ van te noʼox xnupunik li ta lum bu nakale, pe jaʼ to mi baʼyel la xchapan lek svunal li vinike.

Ta melel, li jun vinik xchiʼuk li jun antse xuʼ xchʼunbeik li smantaltak Diose xchiʼuk li Cesare (Mar. 12:17; Rom. 13:1). Mi jech la spasike, xuʼ xa xichʼik voʼ (Heb. 13:4).

[Tsʼib ta yok vun]

[Rekuadro ta pajina 15]

YAN KʼUXITIK TA PASEL

Kʼalal chichʼ tunesel li fecundación in vitro sbie oy jlom kʼuxitik ta pasel ti muʼyuk lek chil li Diose, ti te chal ta Vivliae. Jech kʼuchaʼal kʼalal chichʼ kapel li s-ovulotak jun ants xchiʼuk s-esperma jun vinik ti maʼuk smalal li antse. Vaʼun chichʼ tikʼbel ta yalajeb li antse. (Jaʼ jech tspasik ek li ants ti tskʼupin xchiʼil ta antsile.) O xuʼ van chichʼ tikʼbel ta yalajeb jun ants jun uni neneʼ ti yakal chchʼi talel ti jaʼ laj yichʼ tunesel s-esperma smalal xchiʼuk s-ovulo yan antse.

Yan ti kʼusi xuʼ xichʼ pasel xtoke jaʼ ti skʼanik noʼox li uni neneʼ ti jaʼ to yakal chchʼie, pe maʼuk s-esperma li malalile mi jaʼuk s-ovulo li ajnilale. Yan xtoke jaʼ ti chichʼ tunesel li fecundación in vitro ti chichʼ tunesbel s-ovulo li ajnilale xchiʼuk li s-esperma malalile, pe chichʼ tikʼbel ta yalajeb yan ants, vaʼun jaʼ chchiʼin xchiʼuk jaʼ tsvokʼes. *

Li yajtunelutik Diose muʼyuk ta jpastik taje, yuʼun ta jchʼuntik li mantal liʼe: «Mu stacʼ xalutsʼbe yajnil ti achiʼile. Mi jaʼuc xata ta chiʼinel ti ta xasoques aba yuʼun ta scoj taje» (Lev. 18:20, Ch; 18:29; Prov. 6:29). Kʼalal chichʼ tunesel jun óvulo o jun esperma ti maʼuk yuʼunik li jun nupultsʼakale xkoʼolaj kʼuchaʼal chal Vivlia ti jaʼ pornéia, jaʼ xkaltik, mulivajel. Li kʼusitik laj xa kaltike jaʼ skʼan xal ti muʼyuk lek chichʼ tunesel li skʼunil vinik xchiʼuk antsetike (Mat. 5:32; 1 Cor. 5:11; 6:9, 18; Heb. 13:4).

[Tsʼib ta yok vun]

[Lokʼol ta pajina 14]

[Tsʼib ti mukʼtik sletraile ta pajina 14]

Li yajtsʼaklomtak Cristo ti jech snuptanojike, jaʼ tspasik li kʼusi chal sjol yoʼontonik ti lek chanubtasbil ta Vivliae

[Lokʼol ta pajina 17]