KʼALAL chavaʼi li jpʼel kʼop ichʼel ta mukʼ o yutsil slekilal xie, ¿kʼusi chtal ta ajol? ¿Mi jaʼ van li kʼu to yutsil li kʼusi pasbile? (Sal. 19:1, Ch.) ¿Mi jaʼ li ichʼel ta mukʼ o «yutsilal slequilal» ch-akʼbat li jkʼulejetike, li buchʼutik mas pʼijike o li buchʼutik ep kʼusitik spasoj ta xkuxlejalike? Li ta Vivliae, li jpʼel kʼop ta hebreo «ichʼel ta mukʼ» xchiʼuk li «yutsilal slequilal» xie, koʼol skʼan xal, jaʼ xkaltik, ti ole. Li ta voʼnee, kʼalal tspasik takʼine jaʼ tspasik-o li ta kʼupilik sba takʼinetike, mi lek ole mas ep sbalil. Jaʼ yuʼun li jpʼel kʼop «ichʼel ta mukʼ» xiʼe, lik yichʼ tunesel sventa xichʼ albel skʼoplal junuk kʼusi ti toj ep sbalile o ti labal sba ta ilele.

1, 2. 1) ¿Kʼusi chakʼ jnoptik li jpʼel kʼop chal ta Vivlia «ichʼel ta mukʼ» o «yutsilal slequilal» xie? 2) ¿Kʼusi sjakʼobiltak chichʼ takʼel li ta xchanobil liʼe?

² Li krixchanoetike xuʼ van chichʼik ta mukʼ li buchʼutik toj tsots yabtelike, o ti lek ojtikinbile. Pe, ¿li Jeova une? Li ta Vivliae te chal kʼuyelan li krixchano ti ch-ichʼat ta mukʼ yuʼun li Jeovae. Li ta Proverbios 22:4 xi chale: «Me chquichʼtic lec ta mucʼ li Mucʼul Diose, me biqʼuit chcacʼ jbatic ta stojole, oy cʼusi lec ta jtatic; ta jta jcʼulejaltic, ichʼel ta mucʼ, xchiʼuc jcuxlejaltic liʼ ta banamil». Xchiʼuk li Santiago ti jaʼ yajtsʼaklom Cristoe xi la stsʼibae: «Jaʼ lec biqʼuit xavacʼ abaic ta stojol li Cajvaltique, jech lec mucʼ chacʼotic yuʼun», o chayichʼoxuk ta mukʼ (Sant. 4:10). Jaʼ yuʼun chaʼa, ¿kʼusi ichʼel ta mukʼ chakʼbutik li Jeovae? ¿Kʼusi van xuʼ tsmakutik sventa mu xa xkichʼtik li ichʼel ta mukʼe? Xchiʼuk, ¿kʼusi xuʼ jpastik sventa jkoltatik yantik yoʼ staik li ichʼel ta mukʼe?

3-5. ¿Kʼu yelan chichʼutik ta mukʼ li Jeovae?

³ Li buchʼu la stsʼiba li Salmo 73, snaʼoj lek ti Jeovae tstsakbat skʼob sventa tsbeiltasat xchiʼuk ti ch-ichʼat ta mukʼ ta melele (kʼelo Salmo 73:23, 24). ¿Kʼuxi chichʼ ta mukʼ yajtuneltak Jeova ti bikʼit yakʼoj sbaike? Ep ta tos ti kʼuyelan chichʼutik ta mukʼe. Jech kʼuchaʼal liʼe, chakʼbutik bendision kʼalal chakʼ kaʼibetik smelolal li kʼusi tskʼan yoʼontone (1 Cor. 2:7). Mi ta jchikintabetik li kʼusi chal ta Skʼope  xchiʼuk mi ta jchʼuntike, li ichʼel ta mukʼ chakʼbutike jaʼ ti lek chkil jbatik xchiʼuke (Sant. 4:8).

⁴ Li Diose yakʼojbe yajtuneltak jun matanal ti jun yutsile, jaʼ li cholmantale (2 Cor. 4:1, 7). Kʼalal ta jcholtik mantal sventa ta jkʼupil kʼoptatik li Jtotik ta vinajele xchiʼuk mi ta jkoltatik li yantike li stuke chichʼutik ta mukʼ ek. Yuʼun xi yaloj li Jeovae: «Jaʼ chquichʼ ta mucʼ ec li bochʼo chiyichʼun ta muqʼue» (1 Sam. 2:30). Jech un chaʼa, xuʼ me jtatik matanal ti lek jkʼoplaltik ta stojolale xchiʼuk li ta tsobobbaile (Prov. 11:16; 22:1).

⁵ Mi chijnopaj ta stojolal Jeova xchiʼuk ta jchʼunbetik li kʼusi chalbutike, li Stuke chakʼbutik kʼusi lek ta tsʼakal, yuʼun li Vivliae xi onoʼox chale: «Jaʼ chayacʼot ta ichʼel ta mucʼ; jaʼ chayacʼbot avuʼunin o li avosilale, xchiʼuc chavil lec ta asat chichʼic ulesel scotol li jpasmuliletique» (Sal. 37:34). Jaʼ yuʼun, jpatoj lek koʼontontik ti chkichʼtik ichʼel ta mukʼ yuʼun Dios kʼalal mi laj yakʼbutik li kuxlejal sbatel osile (Sal. 37:29).

6, 7. ¿Kʼu yuʼun oy epal krixchanoetik muʼyuk la xchʼunik ta stojolal li Jesuse?

⁶ Jech kʼuchaʼal laj xa kiltike, li Jeovae oy ta yoʼonton ti chichʼutik ta mukʼe. Pe, ¿kʼusi xuʼ smakutik sventa mu xa xkichʼtik li ichʼel ta mukʼe? Li kʼusi xuʼ smakutike jaʼ mi tsots skʼoplal chkiltik li kʼusitik tsnopik li buchʼutik muʼyuk lek ilbilik yuʼun Diose. Taje jaʼ jech kʼot ta stojolal epal ajvaliletik li ta skʼakʼalil Jesuse. Li jtakbol Juane, xi laj yale: «Pero oy onoʼox la xchʼunic [Jesús] cʼalal ta jʼabteletic. Pero muc jamaluc xalic ta scoj li fariseoetique, yuʼun ixiʼic me ta xjipatic loqʼuel ta nail tsobobbail. Yuʼun jaʼ la scʼanic ti lec scʼoplalic yuʼun li cristianoetique; jaʼ jutuc scʼoplal laj yaʼyic ti lec acʼo ilaticuc yuʼun Diose» (Juan 12:42, 43). Ta melel, jaʼ mas lek jechuk ti muʼyukuk laj yakʼ tajek ta yoʼontonik li kʼusi chal fariseoetike.

⁷ Kʼalal la xchol mantal li Jesuse, laj yal ti kʼu yuʼun oy epal krixchanoetik ti muʼyuk la xchʼamik xchiʼuk ti muʼyuk laj yakʼ xchʼunel yoʼontonike (kʼelo Juan 5:39-44). Li steklumal Israele smalaojik ta epal sigloetik ti kʼusi ora chvul li Mesiase. Li Daniele yaloj xa onoʼox kʼusi ora chvul ta lokʼel li Cristoe, jaʼ yuʼun li jlome xuʼ van la snopik ti vulem xae. kʼalal laj yilik chchol mantal li Juan J-akʼvanej ta voʼe, ep buchʼutik la «[snopik] me jaʼ Cristo» (Luc. 3:15). Kʼalal echʼ jayibuk u ta mas tsʼakale, lik xchol mantal li Jesuse, te xa yakal chchanubtasatik li Mesías ti malabil xa onoʼoxe. Pe kʼux ta alel, li buchʼutik lek xchanojik ta sventa li Smantal Diose, muʼyuk la xchʼamik. Li Jesuse jamal laj yal ti kʼu yuʼun jech la spasike, yuʼun xi laj yale: «Mu xuʼ avuʼun chachʼunic, yuʼun jaʼ noʼox chacʼanic ti lec acʼoplalic yuʼun li cristianoetique. Mu jaʼuc chacʼanic ti lecuc acʼoplalic yuʼun li Dios ti jun noʼoxe».

8, 9. ¿Kʼuxi xuʼ mu xa xichʼ ichʼel ta mukʼ Dios ta skoj li yichʼel ta mukʼ krixchanoetike? Albo junuk skʼelobil.

⁸ Ta skoj li yichʼel ta mukʼ krixchanoetike, xuʼ jaʼ mu xa xichʼ ichʼel ta mukʼ li Diose. ¿Kʼuxi xuʼ jech xkʼot ta pasel taje? Sventa xkaʼibetik lek smelolale, kalbetik skʼoplal li xojobal luse. Li vinajele noj ta lusetik. ¿Mi xvul ta ajol ti kʼalal la akʼel vinajel kʼalal jaʼo lek sakjaman ti solel lek xvinaj ti noj ta kʼanaletike? Li «slequil li cʼusitic oy ta vinajele» toj chʼayal to koʼontontik chkom yuʼun (1 Cor. 15:40, 41). Pe kʼalal ta jkʼeltik vinajel ta jun mukʼta lum ti solel noj ta lusetike, ¿mi xuʼ van xkiltik epal kʼanaletik? Ta melel moʼoj. Li xojobal lusetike, jaʼ tsmakutik sventa mu xkiltik li xojobal kʼanaletik ti nom oyike. ¿Mi jaʼ van ta skoj ti jaʼ mas toj kʼupilik sba li lusetik ti oy ta kayeetik, ta estadio ti bu chtajinik xchiʼuk li ta mukʼtik naetike? Moʼoj, taje jaʼ ta skoj ti yuʼun jaʼ mas nopol oy ta jtojolaltike jaʼ yuʼun mu xkiltik lek li kʼanaletike. Sventa lek xkiltik li kʼanaletik ta akʼobaltike, skʼan jtupʼtik li lusetike o skʼan xijbat ti bu muʼyuk lusetike.

⁹ Jech kʼuchaʼal li luse, li yichʼel ta mukʼ krixchanoe xuʼ jaʼ nopol oy ta koʼontontik ti jaʼ tsmakutik ti muʼyuk xa sbalil chkiltik li ichʼel ta mukʼ  chakʼ Jeovae. Epal krixchanoetike mu skʼan xchʼamik li lekil aʼyej ta sventa li Ajvalilal yuʼun Dios ta skoj noʼox ti chiʼtaik li kʼusi xuʼ x-albatik yuʼun yamigoik o li yutsʼ yalalike. Pe, ¿kʼusi xuʼ xkaltik ta stojolal li yajtuneltak Dios ti yakʼoj xa sbaik ta stojolale? ¿Mi jaʼ van tskʼanik ti ichʼbilik ta mukʼ yuʼun li yan krixchanoetike? Jnoptik ta stojolal jun kerem ti skʼan xchol mantal ta jun lume, li kereme lek ojtikinbil, pe mu snaʼik ti jaʼ stestigo Jeovae. ¿Mi ta van xiʼ mi laj yichʼ ilele? O jnoptik ta stojolal jun yajtsʼaklom Cristo ti chakʼ ta yoʼonton stael li kʼusitik ta sventa mantal ti chlaj-o ta labanele. ¿Kʼusi van tspas? ¿Mi jaʼ van tspas li kʼusi tsnop li buchʼutik mu snaʼik ta sventa mantale? ¿Mi oy jun ermano ti spasoj tsots smule? ¿Mi muʼyuk van chal ta skoj ti chiʼ ti muʼyuk xa lek skʼoplal chkom li ta tsobobbaile o ti xakʼbe yatel yoʼonton yutsʼ yalale? Mi jaʼ mas tsots skʼoplal chil ti lek xil sbaik xchiʼuk li Jeovae, skʼan me akʼo yikʼ talel li moletik ta tsobobbail sventa skʼanbe koltael (kʼelo Santiago 5:14-16).

10. 1) ¿Kʼusi van xuʼ xkʼot ta pasel mi solel jaʼ batem tajek ta koʼontontik li kʼusi tsnopik yantik ta jtojolaltike? 2) ¿Kʼusi sbalil ta jtabetik mi bikʼit chkakʼ jbatike?

¹⁰ Xuʼ van yakal chavakʼ persa chachʼi ta mantal, pe ¿kʼusi van chapas mi oy jun ermano ti chakʼbot tojobtasele? Li kʼusi chalbutik ta sjunul yoʼontone, jaʼ noʼox me xuʼ skoltautik mi bikʼit chkakʼ jbatike. Jaʼ yuʼun mu me jpak jkʼoplaltik xchiʼuk mu me xkaltik ti chʼabal jmultik sventa noʼox lek jkʼoplaltik ta stojolal li yantike. Mi oy ta jbatik skoltael junuk ermano sventa jpastik jtosuk abtelale, ¿mi jaʼ noʼox van chijkoltavan mi voʼotik chij-ichʼat ta mukʼ ta skoj li kʼusitik lek laj kaltike o ti kakʼojbetik yipal ta spasele? Mi oy jech ta jnuptantik kʼuchaʼal taje, jvules ta joltik ti «bochʼo biqʼuit chacʼ sbae ta xʼichʼat ta mucʼ» (Prov. 29:23).

11. ¿Kʼu van yelan chkaʼitik kʼalal oy buchʼu tskʼupil kʼoptautike, xchiʼuk kʼu yuʼun?

¹¹ Li jkʼelvanejetik ta tsobobbail o li buchʼutik tskʼan tstaik li abtelal taje skʼan skʼel sbaik sventa mu jaʼuk saʼik li ichʼel ta mukʼ yuʼun krixchanoetike (1 Tes. 2:6; 1 Tim. 3:1). Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi skʼan spas jun ermano kʼalal ch-albat ti toj lek tspas li yabtele? Melel onoʼox ti muʼyuk bu tsvaʼan slokʼol stuk jech kʼuchaʼal la spas li ajvalil Saule (1 Sam. 15:12). Jaʼ yuʼun, ¿mi snaʼoj ti jaʼ noʼox spas yuʼun ta skoj li yutsil yoʼonton Jeovae xchiʼuk ti snaʼoj ti jaʼ noʼox spas yuʼun ta jelavel mi akʼbat bendision yuʼun Dios xchiʼuk mi koltaate? (1 Ped. 4:11.) Ti kʼuyelan chkaʼi jbatik kʼalal oy buchʼu tskʼupil kʼoptautike, jaʼ te chvinaj kʼusi ichʼel ta mukʼ ta jkʼantik (Prov. 27:21).

12. ¿Kʼu yuʼun muʼyuk laj yaʼiik kʼusi laj yal Jesús li jlom Judioetike?

¹² Li kʼusi chopolik oy ta koʼontontike, xuʼ me jaʼ smakutik ti mu xa xichʼutik ta mukʼ li Diose, mi jaʼ bat tajek ta koʼontontike xuʼ mu xa jkʼan xkaʼitik li kʼusi melele (kʼelo Juan 8:43-47). Li Jesuse laj yal ti oy Judioetik ti mu skʼan xaʼiik li kʼusi laj yale, yuʼun jaʼ oy ta yoʼonton tspasik li kʼusi tskʼan Diabloe. Xi laj yalanbee: «Jaʼ atotic li pucuje, jaʼ yuʼun jaʼ chacʼan chapasic li cʼusi oy ta yoʼnton stuque».

13, 14. 1) ¿Kʼusi ilbil ta sventa li jchinabtike xchiʼuk li yechʼomal ye krixchanoetike? 2) ¿Kʼusi chakʼ ta ilel ti buchʼu ta jkʼan ta jchikintabetike?

¹³ Nopem xkaʼitik ti jaʼ noʼox ta jchikintatik li kʼusi lek chkaʼitike (2 Ped. 3:5). Li Jeovae jech la spasutik ti xuʼ kuʼuntik ti mu jchikintatik li kʼusitik muʼyuk chtun kuʼuntike. Tsʼetano achikin jlikeluk avaʼi xchiʼuk aʼio avaʼi li jaytos kʼusitik chbakʼanuk li avie. Xuʼ van oy jlome muʼyuk toʼox avakʼoj venta. Taje jaʼ ta skoj ti achinabe tskoltaot sventa jaʼ noʼox xa tsʼetanbe lek xchikinal jtosuk kʼusi, manchuk mi li jchinabtike xuʼ yuʼun xaʼi skotol li kʼusitik jelajtik chbakʼanuke. Akʼo mi jech, yichʼoj ilel ti kʼalal jaʼ li yechʼomal yeik krixchanoetike, skʼan jaʼ ta jtʼujtik li bu ta jkʼan chkaʼitike. Kʼalal oy chaʼvoʼ krixchano chchiʼinutik ta loʼile skʼan jun noʼox jchikintabetik, yuʼun mu xuʼ kuʼuntik jchikintabetik xchaʼvoʼalik. Li kʼusi ta jtʼujtike jaʼ li kʼusi  ta jkʼan chkaʼitike. Li judioetik ti jaʼ tskʼan tspasbeik li kʼusi tskʼan yoʼonton li Diabloe, jaʼ muʼyuk la xchikintabeik li kʼusi chal Jesuse.

¹⁴ Li ta slivroal Proverbiose chal ti chichʼ vaʼanel chaʼpʼej na yaʼeluke: ta sventa li pʼijilale xchiʼuk li bolibele (Prov. 9:1-5, 13-17). Skʼan ta jnoptik kʼusi ta jpastik. ¿Mi jaʼ van ta jchikintabetik li kʼusi chal li pʼijilale o jaʼ li bolibele? Jaʼ ti bu junukal ta jkʼan ta jmuyubtabetik yoʼontone. Li Jesuse laj yal ti xchijtake ta x-aʼibat li skʼope (Juan 10:16). Li stukike «oyic ta sventa li cʼusi melele» (Juan 18:37). Xchiʼuk «chaʼyic ti mu jaʼuc snucʼ yajvalique» (Juan 10:5). Li buchʼutik jech tspasik taje bikʼit chakʼ sbaik, jaʼ yuʼun ichʼbilik ta mukʼ chkʼot yuʼun Dios (Prov. 3:13, 16; 8:1, 18).

15. ¿Kʼu yuʼun ti jaʼ ichʼatik-o ta mukʼ yantik li svokoltak Pabloe?

¹⁵ Mi chkuch batel kuʼuntik spasel li kʼusi tskʼan yoʼonton Jeovae xuʼ me jkoltatik yantik sventa staik li ichʼel ta mukʼ chakʼ Diose. Li jtakbol Pabloe xi la stsʼibabe batel li yajtsʼaklomtak Cristo ta Efesoe: «Ta jcʼanboxuc vocol ti mu me xlaj stsatsal avoʼntonic ta sventa ti liʼ chquichʼ vocol ta acojique, yuʼun jaʼ sventa alequilalic» (Efes. 3:13). ¿Kʼusi la skʼan laj yal Pablo ta sventa taje? ¿Kʼu yuʼun ti jaʼ ichʼatik-o ta mukʼ yantik li svokoltak Pabloe? Yuʼun la skolta-o li yermanotake akʼo mi ep svokol; vaʼun jaʼ jech laj yakʼ ta ilel ti jaʼ jun matanal ti chijtun ta stojolal Diose. Ti lubtsajuk ta svokoltak li Pabloe, ¿mi laj van yakʼ ta ilel jechuk ti jaʼ mas tsots skʼoplal chaʼi ti kʼuyelan chil sba xchiʼuk Jeovae, li cholmantale xchiʼuk li kʼusi smalaoje? Kʼalal kuch yuʼune, laj yakʼ ta ilel ti jaʼ mas tsots skʼoplal li xchʼunel Cristoe xchiʼuk ti jaʼ xlokʼ venta xijkʼot ta yajtsʼaklom Cristo mu ventauk kʼusi jnuptantik.

16. ¿Kʼusi vokoliletik laj yil Pablo li ta Listrae?

¹⁶ Ti xmuyubaj noʼox xchiʼuk ti kuch yuʼun li Pabloe laj van stsatsubtasbe yoʼonton li yantik yajtsʼaklomtak Cristoe. Li ta Hechos 14:19, 20 te chal ti «te italic jayibuc judioetic liquemic tal ta lum Antioquía xchiʼuc ta lum Iconio, jaʼ la socbeic sjol li epal cristianoetique, jech lic yacʼbeic ton li Pabloe. La xjochic loqʼuel ta tiʼlum [Listra], yuʼun chamen xa laj yilic. Pero cʼalal cʼot sjoyibtaic li jchʼunolajeletique, ilic li Pabloe; iʼoch batel yan velta ta lum. Ta yocʼomal iloqʼuic batel xchiʼuc Bernabé, ibatic ta Derbe». ¡Toj lek ta chanbel stalelal! Chamem xa yileluk laj yiktaik, xchiʼuk li ta yokʼomale xanav batel 100 kilometro, pe li vaʼ kʼakʼal taje chʼabal toʼox karoetik.

17, 18. 1) ¿Kʼu yuʼun chichʼ alel ti Timoteoe xchʼunoj lek ti kʼuyelan laj yil svokol Pablo li ta Listrae? 2) ¿Kʼusi kʼot ta pasel ta xkuxlejal Timoteo ti kʼuyelan kuch talel yuʼun li Pabloe?

¹⁷ Akʼo mi muʼyuk chal li slivroal Hechose, li Timoteo ti jaʼ yajtsʼaklom Cristoe xuʼ jaʼ la skolta li Pabloe. Kʼelavil li kʼusi la stsʼiba li jtakbol Pabloe: «Li voʼote, jaʼ achʼunoj ti cʼu xʼelan lichanubtasvane ti cʼu xʼelan jtalele [...]. Anaʼoj  cʼu xʼelan lipasbat ta Antioquía [la xjochic loqʼuel ta tiʼlum], ta Iconio [tskʼan ox tsmilik], xchiʼuc ta Listra [lic yacʼbeic ton]. Yan to sba li utsʼintael laj quichʼe, pero jaʼ Cajvaltic la scoltaun scotol» (2 Tim. 3:10, 11; Hech. 13:50; 14:5, 19).

¹⁸ Li Timoteoe xchʼunoj lek ti kʼuyelan laj yil svokol li Pabloe xchiʼuk snaʼoj lek ti kʼuyelan kuch talel yuʼune. Jaʼ yuʼun toj lek kʼusi kʼot ta pasel ta xkuxlejal li Timoteoe. Yuʼun kʼalal sut batel ta Listra li Pabloe, li Timoteoe jaʼ xaʼox jun lekil yajtsʼaklom Cristo, yuʼun «li jchʼunolajeletic ta Listra xchiʼuc ta Iconioe lec scʼoplal yuʼunic li Timoteoe» (Hech. 16:1, 2). Ta mas tsʼakale, li Timoteoe la spas li kʼusitik chichʼ kʼanbel sventa xichʼ akʼbel mas yabtel li ta tsobobbaile (Filip. 2:19, 20; 1 Tim. 1:3).

19. ¿Kʼuxi tstijbe yoʼonton yantik ti kʼuyelan kuchem batel kuʼuntike?

¹⁹ Mi chkuch batel kuʼuntik spasel li kʼusi tskʼan yoʼonton Jeovae, xuʼ me lek kʼusi xkʼot ta pasel ta xkuxlejal li yantike, mas to li ta kerem tsebetike. Ti kʼuyelan chkakʼ ta ilel jtalelaltike jaʼ me xuʼ xkoltaat yantik sventa xkʼotik ta lekil yajtuneltak Dios. Li stukike jaʼ tskʼelik ti kʼuyelan chijkʼopoje, ti kʼuyelan ta jcholtik mantale xchiʼuk ti kʼuyelan chkuch kuʼuntik batel li vokoliletik ta jkuxlejaltike. Jaʼ yuʼun chaʼa, jech kʼuchaʼal li Pabloe, «ta jtsʼic ta jcuch [jvokoltik]» sventa jtijbetik yoʼonton yantik yoʼ tukʼ xakʼ sbaik xchiʼuk yoʼ «staic scolelic sventa sbatel osil ti jun yutsil ta jʼechʼele» (2 Tim. 2:10, Ch).

20. ¿Kʼu yuʼun skʼan jsaʼtik-o batel li ichʼel ta mukʼ chakʼ Diose?

²⁰ ¿Mi mu jechuk ti skʼan jaʼ jsaʼtik-o batel ti «lecuc [jkʼoplaltik] yuʼun li Dios ti jun noʼoxe»? (Juan 5:44; 7:18; kʼelo Romanos 2:6, 7.) Li Jeovae chakʼbe «xcuxlejalic sventa sbatel osil» «li bochʼo jaʼ tspasilanic o cʼusitic leque, ti jaʼ noʼox oy ta yoʼnton tsaʼic [lekilale]». Jech xtok, ti kʼuyelan jtalelaltike jaʼ me xuʼ xkoltaat yantik sventa tukʼ-o xakʼ sbaik ta stojolal Jeova xchiʼuk ti xkuxiik ta sbatel osile. Jaʼ yuʼun chaʼa, mu me xkakʼtik kʼusi smakutik sventa li ichʼel ta mukʼ chakʼ Diose.