1, 2. ¿Kʼu onoʼox yelan xil sbaik li totil meʼil xchiʼuk yalab xnichʼnabike, pe kʼusi chmakatik ta be bakʼintik?

 «TI OYUK kʼuxi xavaʼi ti chcham okʼom li atot ameʼe, ¿kʼusi van ti oy tajek ta avoʼonton chavalbe avaʼi li avie?». Ta sienal noʼox kerem tsebetik jaʼ jech jakʼbatik ta Estados Unidos. Labal sba ta aʼyel ti mu jaʼuk laj yalbeik skʼoplal jtosuk kʼop o ti oy bu mu jmojuk snopbenike, yuʼun te van 95% xi laj yalike: «Chʼayik jmul» xchiʼuk «jkʼanojoxuk tajek» (Solo para padres [Jaʼ noʼox sventa totil meʼiletik], ti la stsʼibaik Shaunti Feldhahn xchiʼuk Lisa Rice).

² Skʼanoj onoʼox stot smeʼik li alab nichʼnabiletike, skʼanoj onoʼox yalab xnichʼnabik li totil meʼiletik eke, mas to jech chvinaj ta snaik li yajtsʼaklomtak Cristoe. Pe akʼo mi oy ta yoʼonton ti lekuk xil sbaik li totil meʼiletik xchiʼuk li yalab xnichʼnabike, mu toj kʼunuk chaʼiik ti chchiʼin sbaik ta loʼil bakʼintike. Manchuk mi toj lek jamal snaʼ xalbe sbaik li kʼusi oy ta yoʼontonike, oy kʼusitik ti batsʼi mu stakʼ alel chaʼiike. ¿Kʼusi chmakvan ta be sventa mu xchiʼin sbaik lek ta loʼil? ¿Kʼuxi ta tsalel?

3. 1) ¿Kʼu yuʼun ti mu stabeik yorail sventa xchiʼin sbaik lek ta loʼil ep utsʼ alaliletike? 2) ¿Kʼu yuʼun jmoj noʼox ch-echʼ yuʼunik kʼakʼal li utsʼ alaliletik ta Israel ta voʼnee?

³ Ep utsʼ alaliletik ti mu stabeik yorail chaʼiik sventa xchiʼin sbaik lek ta loʼile. Pe mu jechuk onoʼox maʼ taje. Li Moisese laj yalbe totiletik ta Israel ti skʼan xchanubtasik ta smantal Dios li xnichʼnabike, yuʼun xi laj yalbee: «Chanubtaso scotol cʼacʼal li anichʼnabe. Alilanbo yaʼyic scotol, buyuc noʼox oyot, me ta ana, me ta be, me ta avayab, o cʼalal [chalike]» (Deut. 6:6, 7). Te onoʼox xchiʼuk smeʼik ta kʼakʼaltik ta na li alab nichʼnabiletike o chbat xchiʼin stotik ta osiltik o mi moʼoje jaʼ ti bu ch-abteje. Oy lek yorail yuʼunik sventa jmoj oyik xchiʼuk ti  lek xchiʼin sbaik ta loʼile. Taje jaʼ me chojtikin-o lek yalab xnichʼnab li totil meʼiletike, chilik kʼusi chtun yuʼunik, kʼusi tskʼanik xchiʼuk kʼuyelan stalelalik. Jaʼ me chojtikin-o lek stot smeʼik ek li alab nichʼnabiletike.

4. ¿Kʼu yuʼun toj tsots chaʼiik ti xchiʼin sbaik ta loʼil ep utsʼ alaliletike?

⁴ ¡Toj echʼ xa noʼox jelem li jkuxlejaltike! Ta jlom mukʼtik lumetike, toj bikʼit ch-ochik ta kinder li ololetike, yuʼun bakʼintike kʼajomal yichʼojik chib jabil. Toj ep ti nom ch-abtej li totil meʼiletike xchiʼuk mi oy to jlikeluk yilel ti chchiʼin sbaik ta loʼile, mu xa stakʼ ta skoj li komputadorae, li televisione xchiʼuk li yan aparatoetike. Ta jutuk mu skotoluk veltae, batsʼi parte xkuxlejal li totil meʼiletik xchiʼuk li yalab xnichʼnabike, xuʼ xkaltik ti mu xojtikin sbaike. Li buchʼutik jech kuxulik taje muʼyuktik onoʼox chchiʼin sbaik ta loʼil.

5, 6. ¿Kʼuxi lek tstunes skʼakʼalik ep totil meʼiletik sventa chchiʼin ta loʼil li yalab xnichʼnabike?

⁵ ¿Mi xuʼ xatunes akʼakʼal sventa xachiʼin ta loʼil avutsʼ avalal, ti jaʼ chavikta jutukuk spasel li yan kʼusitike? (Kʼelo Efesios 5:15, 16.) Jlom utsʼ alaliletike snopoj skʼopik ti jaʼ mu xa masuk tskʼelik television o ti tstunesik komputadorae. Jech xtok, chchʼakbeik yorail sventa jmojuk xveʼik junuk velta ta kʼakʼal. Toj jtunel me yuʼunik totil meʼil xchiʼuk yalab xnichʼnabik li yichʼel ta mukʼ Jeova ta kutsʼ kalaltike, yuʼun xkoʼolaj kʼuchaʼal oro sbalil sventa chojtikin sbaik xchiʼuk ti lek chchanik batel li kʼusitik sventa mantale. Toj lek xa onoʼox me ti chchʼakbeik yorail junuk ora jujun xemanae, pe sventa lek xchiʼin sbaik ta loʼile oy to kʼusi skʼan spasik: skʼan xchiʼin sbaik ta loʼil skotol kʼakʼal. Kʼalal mu to chbatik ta chanun li ololetike, patbo echʼel yoʼontonik, jmoj xakʼelik li teksto sventa jujun kʼakʼale o jmoj xapasik orasion. Kʼalal jech chapasike jaʼ me mas lek ch-echʼ-o yuʼunik kʼakʼal.

⁶ Oy kʼusi sjeloj ta xkuxlejalik jlom totil meʼiletik sventa xchiʼin mas ta loʼil li skerem o li stsebike. Jech kʼuchaʼal Laura * ti oy chaʼvoʼ yuni ol ti lokʼ ta yabtel ta skoj taje. Xi chale: «Li ta jujun sobe sujomunkutik noʼox tajek sventa chibatkutik ta abtel o ta chanun. Ikʼ xaʼox osil kʼalal chisut tal ta jnae, jaʼ yuʼun vayalik xaʼox chvul jta li kalabtake: vayubtasbilik xaʼox yuʼun li jchabiej  olole. Ta skoj ti lilokʼ ta kabtele mas xa jutuk li jtakʼinkutike, akʼo mi jech, mas xa jnaʼoj kʼusi tsnop li kalabtake xchiʼuk ti kʼusi svokolike. Chkaʼi li kʼusi tskʼan ta s-orasionike, jaʼ yuʼun ta jbeiltasik, ta jpatbeik yoʼonton xchiʼuk ta jchanubtasik».

7. ¿Kʼusi ti mas chopol chilbe sbaik li totil meʼil xchiʼuk li yalab xnichʼnabike?

⁷ Kʼalal laj xaʼox sjakʼbeik sloʼil kerem tsebetik li buchʼutik la stsʼibaik li livro Solo para padres sbie, laj yalik ti oy to la kʼusi chmakvan ta sventa ti xchiʼin sbaik ta loʼile: «Li kʼusi mas chopol chilik ta sventa stot smeʼik li kerem tsebetike, jaʼ liʼe: “Mu xchikintaik”». Pe taje maʼuk noʼox spaltail li stot smeʼike. Jaʼ jechtik chalik li totil meʼiletik ta sventa li yalab xnichʼnabik eke. Jaʼ yuʼun sventa xuʼ xchiʼin sbaik ta loʼile, skʼan lek stsʼetan xchikinik kʼalal oy buchʼu chkʼopoje (kʼelo Santiago 1:19).

8. ¿Kʼuxi chchikintabeik ta melel kʼusi chal yalab xnichʼnabik li totil meʼiletike?

⁸ Totil meʼiletik, ¿mi chachikintabeik ta melel li kʼusi chal avalab anichʼnabike? Taje mu kʼunuk ta pasel kʼalal jaʼo lubemutike o kʼalal muʼyuk tsots skʼoplal chkaʼitik li kʼusi chalike. Pe li kʼusi mu tsotsuk skʼoplal chavaʼiike xuʼ me toj tsots skʼoplal chaʼiik li stukike. Kʼalal chij-albat «aʼyo lec avaʼyic li cʼusi chaʼalbatique», ti xie, maʼuk noʼox me ti chavaʼi li kʼusi chal avalab anichʼnabe, yuʼun skʼan xakʼel xtok ti kʼuyelan chale. Aʼio kʼuyelan yechʼomal ye xchiʼuk kʼuyelan tsbakʼes sjunul sbekʼtal sventa xanaʼ jutuk ti kʼusi oy ta yoʼonton xchiʼuk li kʼusi tsnope. Jech noxtok, mu me xchʼay xavaʼi ti oyuk kʼusitik xajakʼbee, yuʼun xi chal li Vivliae: «Li cʼusi tsnop ta yoʼnton cristianoe jaʼ jech chac cʼu chaʼal natil voʼ ti mu xquilbetic xchaque, pero li bochʼo bije snaʼ sjotsʼol jaqʼuel» (Prov. 20:5). Toj tsots me skʼoplal ti oyuk apʼijil xchiʼuk ti lekuk xanaʼ snopel sventa xanaʼ li kʼusi tsnop akerem o atseb ta sventa li kʼusitik mu toj kʼunuk ta albel skʼoplale.

9. ¿Kʼu yuʼun skʼan xchikintabeik stot smeʼik li alab nichʼnabiletike?

⁹ Alab nichʼnabiletik, ¿mi chachʼunbeik smantal li atot ameʼike? Li Skʼop Diose xi chtojobtasvane: «Jnichʼon, aʼyo me lec avaʼay cʼu xʼelan chaxchanubtasot li atote; mu me xabaj li bijubtasel chayacʼbot ameʼe» (Prov. 1:8). Skʼan me xanaʼ ti skʼanojoxuk li atot ameʼike xchiʼuk ti jaʼ noʼox tskʼanik ti lekuk xbat akuxlejalike. Jaʼ yuʼun jaʼ me lek ti xavaʼiik li kʼusi chalboxuke xchiʼuk ti xachʼunbeike (Efes. 6:1). Mas me kʼun ta chʼunel mantal kʼalal kʼanbilutik chkaʼitike xchiʼuk ti lek jnaʼ jchiʼin jbatik ta loʼil xchiʼuk li jtot jmeʼtike. Jaʼ yuʼun albo li atot ameʼik li kʼusi chanopike, mi jech chapasike mas me kʼun chaʼibeik smelolal ti kʼuyelan chavaʼi abaike. Pe skʼan me xavaʼibeik smelolal ti kʼuyelan chaʼi sbaik eke.

10. ¿Kʼusi chakʼ jchantik li kʼusi chal Vivlia ta sventa li kʼusi kʼot ta stojolal Roboame?

¹⁰ Skʼan me xakʼel abaik kʼalal chakʼboxuk tojobtasel li buchʼu jmoj ajabilalik achiʼuke. Xuʼ van jaʼ chalboxuk li kʼusi chakʼan chavaʼiike, pe taje xuʼ me mu kʼusi chtun-o avuʼunik o xuʼ van jaʼ noʼox chakʼ avokolik. Ta skoj ti muʼyuk spʼijilik xchiʼuk ti muʼyuk to jal kuxiemik kʼuchaʼal yijil krixchanoetik li kerem tsebetike, jutuk mu skotoluk ti mu to xtojobik leke xchiʼuk toj tsots chaʼiik ta nopel li vokolil xuʼ snuptanik ta skoj li kʼusi tsnop tspasike. Vuleso ta ajolik li kʼusi kʼot ta stojolal li Roboame, ti jaʼ xnichʼon li ajvalil Salomone. Kʼalal la stsak li yabtel ta ajvalilal ta Israele, jaʼ la xchʼunbe li chopol tojobtasel laj yakʼ li buchʼutik jmoj chʼi xchiʼuke, ti jaʼuk laj yaʼibe li buchʼutik mas xa oy sjabilalike laj yakʼ ta ilel spʼijilal ti jechuke. Jaʼ yuʼun muʼyuk xa la sta koltael ta jutuk mu skotoluk li jteklume (1 Rey. 12:1-17). Mu me jechuk xapasik taje. Jaʼ lek albeik li kʼusi oy ta avoʼontonik li atot ameʼike; jambo li avoʼontonike. Tunesik me lek li tojobtasel chakʼboxuke xchiʼuk tabeik me sbalil li spʼijilalike (Prov. 13:20).

11. ¿Kʼusi xuʼ xkʼot ta pasel mi mu stakʼik chiʼinel ta loʼil li totil meʼiletike?

¹¹ Totil meʼiletik, mi mu xakʼanik ti jaʼ xalbeik  li kʼusi oy ta yoʼontonik li avalab anichʼnabik li buchʼu jmoj sjabilalik xchiʼuke, skʼan me xatakʼikuk kʼoponel xchiʼuk ti xanaʼikuk yaʼiel li kʼusi chalike. Xi la stsʼiba jun chex tsebe: «Kʼalal chkalbe sbi junuk kereme, chopol tsnopik ta anil li jtot jmeʼe. Jaʼ yuʼun chopol chkaʼi li voʼon eke xchiʼuk mu xa jkʼan xkalbe skʼoplal». Xi laj yal xtok yan tsebal ermanae: «Epal kerem tsebetike tskʼanik ti akʼo xtojobtasatik yuʼun li stot smeʼike, pe mi muʼyuk tstsakik ta ventae jaʼ chbat saʼik li buchʼu ch-aʼibatike, akʼo mi jaʼ li buchʼutik mu to masuk xtojobike». Mi jpʼel ta avoʼontonik chavaʼibeik ta slekil avoʼontonik li kʼusi chalboxuk li avalab anichʼnabik ti mu ventauk li kʼusi chalboxuke, xuʼ van xalboxuk li kʼusi oy ta yoʼontonike xchiʼuk xchʼamik li beiltasel chavalbeike.

12. Ti kʼuyelan stalelal li totil meʼiletike, ¿kʼuxi xuʼ jaʼ xmakatik sventa mu xchiʼin sbaik ta loʼil xchiʼuk li yalab xnichʼnabike?

¹² Oy to yan kʼusi chmakvan ta sventa ti mu xchiʼin sbaik ta loʼil li totil meʼil xchiʼuk li yalab xnichʼnabike, jaʼ ti ch-ilinik-o ta anil o ti chopol chaʼiik li kʼusi chal yalab xnichʼnabike. Ta skoj ti kuxulutik ta «slajebal cʼacʼale», ti solel noj ta kʼusitik ti xuʼ snamajesutik ta mantale, stalel onoʼox ti tskʼan chchabi yalab xnichʼnabik li totil meʼiletike (2 Tim. 3:1-5). Pe kʼalal ta slekil yoʼonton chchabi yaloj yalab xnichʼnabik li totil meʼiletike, xuʼ me makel chaʼi li yalab xnichʼnabike.

13. ¿Kʼu yuʼun mu lekuk ti ta anil noʼox tstakʼik li totil meʼiletike?

¹³ Kʼalal mu ta aniluk tstakʼik li totil meʼiletike ta me xakʼ ta ilel spʼijilik. Melel onoʼox ti mu kʼunuk ti te tsʼijil kʼalal oy kʼusi tsots chal li skerem o stsebike, pe toj tsots me skʼoplal ti baʼyuk xavaʼibeik lek smelolal li kʼusi chale, vaʼun jaʼ to xatakʼavik. Xi laj yal li pʼijil ajvalil Salomone: «Li bochʼo tstacʼ noʼox ta anil loʼil cʼalal muc to chaʼibe smelole jaʼ bol chcʼot, xchiʼuc jaʼ noʼox chacʼ sba ta qʼuexlal» (Prov. 18:13). Mi muʼyuk chatakʼ ta anile, jaʼ me jech lek chavaʼibe smelolal li kʼusi chalike, vaʼun jaʼ jech muʼyuk chpajik-o ta loʼil. Sventa xakoltavane, skʼan baʼyuk xavaʼi skotol li kʼusi kʼot ta pasele. Kʼalal oy buchʼu tsots chkʼopoje xuʼ me jaʼ xakʼ ta ilel ti tsvul yoʼontone (Job 6:1-3). Lek me tstunes xchikin li jkʼanvanej totil meʼiletik sventa xaʼibeik smelolal li kʼusi oy ta yoʼonton yalab xnichʼnabike xchiʼuk lek me tstunes yeik sventa chpoxtavanik.

14. ¿Kʼu yuʼun «mu [stakʼ xkʼopoj] ta anil» li jun kerem tsebe?

¹⁴ Kerem tsebetik, li voʼoxuk eke skʼan me ti «mu xacʼopojic ta [anile]», muʼyuk lek ti muʼyuk chachʼunik li kʼusi chalboxuk atot ameʼike, yuʼun jaʼ akʼbil sbainojik yuʼun Dios ti xalboxuk mantale (Prov. 22:6). Xuʼ van oy bu jech la snuptanik li kʼusi yakal chkʼot ta atojolale. Jech xtok, muʼyuk lek chaʼiik li kʼusitik chopol la spasike, jaʼ yuʼun oy tajek ta yoʼontonik ti mu jechuk xanuptan eke. Jech oxal, avamigouk me xavil li atot ameʼe, mu me avajkontrauk xavil xchiʼuk jaʼuk jtojobtasvanej xavil, mu me chopol krixchanouk xavil (kʼelo Proverbios 1:5). «Ichʼo ta mucʼ atot ameʼ» xchiʼuk akʼo ta ilel ti akʼanoj kʼuchaʼal skʼanojoxuke. Mi jech chapase mas me kʼun chaʼiik ti tukʼ xastsʼitesike, xastojobtasik xchiʼuk xaxchanubtasik lek ta sventa li Jeovae (Efes. 6:2, 4).

15. ¿Kʼusi tskoltautik sventa oyuk smalael kuʼuntik xchiʼuk ti mu xij-ilin ta anil ta stojolal li kutsʼ kalaltike?

¹⁵ Bakʼintike muʼyuk smalael kuʼuntik ta stojolal li buchʼutik jkʼanojtike. «Chajcʼopanotcutic tal ta carta [...] [voʼoxuk] ti yuʼuntacoxuc xa Dios te ta lum Colosas ti jun avoʼntonic ta stojol li Cristoe», xi la stsʼiba li Pabloe: «Viniquetic, cʼano me li avajnilique. Mu me toj simaronuc xapas abaic ta stojol. Voʼoxuc li totil meʼiloxuque, mu me xasaʼbeic scʼacʼal yoʼnton li avol anichʼonique, yuʼun jech mu xchibaj yoʼntonic ta spasel li cʼusi chavalbeique» (Col. 1:1, 2; 3:19, 21). Jech xtok, xi laj yalbe batel li yajtsʼaklomtak Cristo ta Efesoe: «Jipic loqʼuel ta atojolic li cʼusitic toj cʼuxic chavalbe abaique, li scʼacʼal avoʼntonique, li sbicʼtal avoʼntonique, xchiʼuc ti xacʼaqʼuet noʼox chacʼopojique,  xchiʼuc li chopolcʼoptavaneje» (Efes. 4:31). Ti ta jchʼiestik li smukʼul koʼontontike, ti mu jtoybautikuk xchiʼuk ti jnaʼtik spajesel jbatike —ti jaʼ yabteltak li chʼul espiritue— jaʼ me tskoltautik sventa mu xkap joltik ta anil akʼo mi toj ep kʼusitik ta jpastik (Gál. 5:22, 23).

16. ¿Kʼuxi la stukʼibtas yajtakboltak li Jesuse, xchiʼuk kʼu yuʼun toj lek ti kʼuyelan la stukʼibtase?

¹⁶ Skʼan xchanbeik stalelal Jesús li totil meʼiletike. Jnoptik noʼox avaʼi ti kʼu to yepal tsvul yoʼonton kʼalal la spasik li slajeb veʼel ta bat kʼakʼal xchiʼuk li yajtakboltake. Snaʼoj xa onoʼox ti toj jutuk xa skʼan xil svokol xchiʼuk ti toj echʼ noʼox kʼux chaʼi kʼalal kʼunkʼun chichʼ milele. Xchiʼuk snaʼoj xtok ti ta xichʼ chʼultajesbel sbi Stot xchiʼuk tsta spojel krixchanoetik mi tukʼ laj yakʼ sbae. Pe li jtakboletike «lic yutilan sbaic ta sventa bochʼo banquilal ta xcʼot yuʼunic» li ta veʼel taje. Li Jesuse muʼyuk lik sjajanta, yuʼun ta slekil yoʼonton la skolta. Vul ta sjol ti muʼyuk onoʼox x-iktaat kʼalal la snuptan vokoliletike. Akʼo mi chichʼik lilinel yuʼun Satanás sventa ch-akʼatik ta preva, li Jesuse laj yakʼ ta ilel ti tukʼ chakʼ sbaike xchiʼuk la spas jun trato xchiʼukik (Luc. 22:24-32).

17. ¿Kʼusi xuʼ xkoltaatik li alab nichʼnabiletik sventa oyuk smalael yuʼunike?

¹⁷ Muʼyuk me lek ti mu xa xmalaj yuʼunik li alab nichʼnabiletik eke. Taje jaʼ me xuʼ jech xkʼot ta atojolal kʼalal chex kerem tsebot xaʼoxe, yuʼun xuʼ van chanop ti tskʼan tsbeiltasoxuk batel ta skoj ti mu spat yoʼontonik ta atojolale. Akʼo mi jech chkʼot ta pasel bakʼintik yileluk, skʼan me xavakʼ venta ti jaʼ senyail ti skʼanojoxuk kʼalal chat yoʼontonik ta atojolale. Mi ta slekil avoʼonton chavaʼi li kʼusi chalboxuk xchiʼuk ti chapase, ta me spat yoʼontonik ta atojolal xchiʼuk jech me chiloxuk kʼuchaʼal jun krixchano ti snaʼ spasel li kʼusi oy ta sbae. Mi jech chapase xuʼ me mas kolemot yuʼunik. Li kʼusi xuʼ xapase jaʼ ti xachan spajtsanel abae, vaʼun jaʼ jech chavakʼ ta ilel apʼijilal. Xi chal jun mantal ta Proverbiose: «Li bochʼo bole mu xuʼ yuʼun spajesel li scʼacʼal yoʼntone; yan li bochʼo tucʼ yoʼntone xuʼ yuʼun tspajes sba» (Prov. 29:11).

18. ¿Kʼuxi chkoltavan li kʼanelal sventa lekuk xchiʼin sbaik ta loʼil li utsʼ alalile?

¹⁸ Jaʼ yuʼun totil meʼiletik xchiʼuk alab nichʼnabiletik, mu me xavul avoʼontonik mi mu jechuk chachiʼin abaik ta loʼil ti kʼuyelan chakʼanike. Jechuk-o me xapasik batel persa slekubtasel xchiʼuk kuxlebinik me li kʼusi melele (3 Juan 4). Ta me xijpas ta tukʼil krixchano li ta achʼ Balumile xchiʼuk lek xa me ti kʼuyelan ta jchiʼin jbatik ta loʼil xchiʼuk li yantike, yuʼun muʼyuk xa me kʼusi chopol chkaʼitik xchiʼuk jmoj xa me jnopbentik. Pe jaʼuk li avie, jkotoltik oy kʼusitik ta jpastik ti chopol chkaʼi jbatik yuʼun ta tsʼakale. Jaʼ yuʼun kʼanbo abaik perton xchiʼuk akʼbo abaik perton. «Jech coʼol chacʼanan aba acotolic.» (Col. 2:2.) Toj echʼ xa noʼox tsots yip li kʼanelale, yuʼun «oy smucʼul yoʼnton, lec yoʼnton, mu xtiʼetuc yoʼnton [...,] chchʼay noʼox ta yoʼnton scotol. Ta xchʼun scotol ti jaʼ melel cʼusi ch-albate, tsmala noʼox yil scotol, tstsʼic yuʼun scotol» (1 Cor. 13:4-7). Jechuk-o me xatsʼitesik li kʼanelale, vaʼun jaʼ jech chlekub batel ti kʼuyelan chachiʼin abaik ta loʼil sventa xmuyubaj noʼox li avutsʼ avalalike xchiʼuk ti chichʼ ichʼel-o ta mukʼ li Jeovae.