1. ¿Kʼusi skʼan jpastik sventa tsotsuk li xchʼunel koʼontontike?

 EPAL krixchanoetike chalik ti jaʼ noʼox la chchʼunik ti oy li kʼusi xilike. ¿Kʼuxi chkakʼbetik xchʼunik ti oy ta melel Jeova ti «muʼyuc bochʼo yiloj» jech kʼuchaʼal chal li Vivliae? (Juan 1:18.) ¿Kʼuxi xuʼ tsotsuk lek xchʼunel koʼontontik ek ta stojolal «li Dios ti mu xquiltique»? (Col. 1:15.) Li kʼusi baʼyel skʼan jpastike jaʼ ti jkʼeltik kʼusitik chanubtasel tsokbe skʼoplal li kʼusi melel ta sventa li Jeovae. Li xchibale jaʼ ti xijtojobuk ta stunesel Vivlia sventa jlilintik li kʼusitik «tsmac ta be yotquinel li Diose» (2 Cor. 10:4, 5).

2, 3. ¿Kʼusi chaʼtos jecheʼ chanubtasel chmakbat sat li krixchanoetik sventa mu xojtikinik lek li Diose?

² Li jecheʼ chanubtasel ti jaʼ makal-o sat li krixchanoetik ta sventa li kʼusi melel ta stojolal li Diose, jaʼ li chanubtasel ti ta kʼunkʼun la kʼataj talel li kuxlejale. Taje mu jechuk kʼuchaʼal chal li Vivliae, pe maʼuk noʼox, yuʼun jaʼ ta skoj ti muʼyuk spatobil yoʼonton li krixchanoetike. Kʼalal chalik ti ta jech noʼox la vul ta lokʼel stuk li kuxlejale, jaʼ chakʼ ta aʼyel ti muʼyuk la mas sbalil li jkuxlejaltike.

³ Ta yan xtoke, jlom krixchanoetik ti xchʼunojik Diose chalik ti te to noʼox la jaymiluk jabil pasbil li vinajelbalumil xchiʼuk li kuxlejale. Akʼo mi chichʼik van ta mukʼ li kʼusi chal Vivliae, chalik ti ta vakib noʼox la kʼakʼal —ti 24 ora chjalij jujun kʼakʼale— la spas kʼusitik li Diose. Li kʼusitik chalik li sientifikoetik ti lek xchanojbeik skʼoplale batsʼi mu xchʼunik ta skoj ti jelel snopbenike. Jaʼ yuʼun li jecheʼ chanubtasel taje chchibal kʼopta li Vivliae, yuʼun chakʼ ta aʼiel ti muʼyuk la srasonal li kʼusi chale xchiʼuk ti mu la meleluke. Jaʼ van chvul ta joltik li krixchanoetik ta baʼyel siglo ti ta sjunul yoʼonton chichʼik ta mukʼ Diose, pe ti «mu snaʼbeic smelol cʼu xʼelan xuʼ  chtunic» ta stojolale (Rom. 10:2). ¿Kʼuxi ta jtunestik Skʼop Dios sventa xkakʼtik ta ilel ti mu jechuk ti ta kʼunkʼun kʼataj tal stuk li kuxlejale o li buchʼutik mu jechuk kʼusi chakʼik ta chanele? ¿Kʼuxi ta jlajesbetik «scʼoplal sbijilic, srazonic li bochʼotic bij scuyoj sbai[k]» ta sventa taje? Li kʼusi skʼan jpastike jaʼ ti xkakʼtik persa ta yojtikinel lek li kʼusi chal ta melel li Vivliae.

4. ¿Bu skʼan xlik tal li xchʼunel koʼontontike?

⁴ Chalbutik Vivlia ti skʼan oyuk sbalil xkiltik li yojtikinobile (Prov. 10:14). Tskʼan Jeova ti oyuk lek sprevail xchiʼuk srasonal li kʼusitik jchʼunojtike, maʼuk jchʼuntik li kʼusi chchanubtasvanik li krixchanoetike xchiʼuk li kʼusitik nopem xaʼi tspas li relijionetike (kʼelo Hebreos 11:1). Pe sventa lekuk tsots li xchʼunel koʼontontik ta stojolal Jeovae skʼan jchʼuntik ti kuxul ta melele (kʼelo Hebreos 11:6). Pe maʼuk noʼox ta jchʼuntik ta skoj ti jech ta jkʼantike, yuʼun jchʼunojtik ta skoj ti ta jsabetik lek smelolale xchiʼuk ti xijtojob ta snopele (Rom. 12:1, TNM).

5. ¿Kʼusi srasonal oy kuʼuntik sventa jchʼuntik ti kuxul ta melel li Diose?

⁵ Li jtakbol Pabloe chakʼbe lek srasonal ti xuʼ jchʼuntik ti kuxul ta melel li Diose, akʼo mi mu xkiltik. Xi laj yale: «Ta xvinaj ti oy jun Dios ta sventa ti yabtel spasojane. Cʼalal lic meltsajuc talel ti banomile, xvinaj lec ta qʼuelel [ti oy li] Diose, ti sbatel osil muʼyuc stsutseb ti oy smucʼul stsatsale» (Rom. 1:20, Ch). ¿Kʼuxi xuʼ xakolta jun krixchano ti mu xchʼun lek ti kuxul ta melel li Diose? Sventa xkʼot ta yoʼonton ti melel li kʼusi akʼbat snaʼ yuʼun Dios li jtakbol Pabloe, xuʼ xakoltae jaʼ ti xatunes li kʼusitik pasbile, ti jaʼ te chakʼ ta ilel li sjuʼel xchiʼuk spʼijil li Diose.

6, 7. ¿Kʼuxi chaʼtos chakʼ ta ilel sjuʼel li Jeovae?

⁶ Oy chaʼtos ti bu xuʼ xkilbetik sjuʼel li Jeova ti chchabiutike. June jaʼ li jkʼol xpix Balumil ti atmósfera sbie xchiʼuk li yip Balumil ti campo magnético sbie. * Li jkʼol xpix Balumile maʼuk noʼox chakʼ li ikʼ chkichʼtike, yuʼun jaʼ tsmak ta be xtok li tonetik ti te chlik tal ta vinajele. Li tonetik ti xuʼ smilutike ta be noʼox tslilin tal li jkʼol xpix Balumile, toj yan sba yutsil xvinaj ta vinajel ta akʼobaltik kʼalal chlilije.

⁷ Li kʼusi yan chchabiutik xtoke jaʼ li yip Balumile, ti ta yut to Balumil chlokʼ tale. Li jkʼol yut Balumil ti núcleo externo sbie naka ulesbil takʼin ti toj tsots chakʼ yip sventa chpix spʼejel li Balumile xchiʼuk toj nom to smakoj echʼel li yipe. Jaʼ chchabiutik sventa mu xilbajinutik li xojobal Kʼakʼal ta skoj ti oy kʼusitik chtʼomanuk lokʼel li ta sat Kʼakʼale. Li kʼusitik chtʼomanuke ep kʼusitik xibal sba tsjip tal ta Balumil. Pe ta skoj ti lek chabibil li Balumile, muʼyuk chkʼakʼ li kʼusitik kuxajtike. Li kʼusi tspas li yip Balumile jaʼ ti chakʼbe slajeb li jlome, pe li yane tsjip sutel. Akʼo mi mu xkiltik li yip Balumile jnaʼojtik ti oye, yuʼun xkiltik ti chakʼ ep xojobal ta sniʼ xchiʼuk ta yok Balumil kʼalal chvul li kʼusitik chlokʼ tal ta sat Kʼakʼale. Ta melel, «toj echʼem svuʼel» li Jeovae (kʼelo Isaías 40:26).

8, 9. ¿Kʼuxi chakʼ ta ilel spʼijil Jeova kʼalal chichʼ chaʼtunesel li kʼusitik chtun sventa kuxlejale?

⁸ Jaʼ chakʼ ta ilel spʼijil Jeova li kʼusitik spasoj sventa oyuk-o li kuxlejal liʼ ta Balumile. ¿Kʼuxi? Nopbo avaʼi skʼoplal jun jteklum ti noj ta krixchanoetik ti lek  joybil ta muroe. Li smuroale jaʼ mu xakʼ x-och-o tal voʼ xchiʼuk mu stakʼ lokʼesel li kʼaʼepe. ¿Mi mu jechuk ti ta anil ta xnoj ta kʼaʼepe xchiʼuk ti mu xa stakʼ te xijnakie? Jaʼ jechtik li Balumil kʼuchaʼal li jteklum taje. Oy noʼox kʼuyepal li voʼe xchiʼuk mu kʼusi stakʼ jpastik sventa jiptik lokʼel li kʼaʼepe. Pe li Jbalumiltike xkuxi yuʼun ta smiyonal noʼox kuxlejaletik. Taje jaʼ koliyal ti chchaʼtunes li kʼusitik chtun sventa kuxlejale, akʼo mi oy jaykʼoluk echʼem tal li kuxlejale.

⁹ Nopbo avaʼi skʼoplal ti kʼuyelan ta jchaʼtunestik li ikʼ (oxígeno) chkichʼtike. Ta smiyonal xa noʼox krixchanoetik xchiʼuk chonbolometik chichʼik ikʼ, vaʼun tslokʼesik dióxido de carbono, jaʼ xkaltik, kʼaʼep. Akʼo mi jech, muʼyuk ta xlaj li ikʼe xchiʼuk muʼyuk ta xnoj ta kʼaʼep li jkʼol xpix Balumile. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li kʼusitik yoxik yanale jaʼ tstokʼ ochel li dióxido de carbono sbie, vaʼun li xojobal Kʼakʼal xchiʼuk li voʼe tspasik ta ikʼ ti chkichʼtike xchiʼuk ta yan kʼusitik. Jaʼ to te chpaj yabtel kʼalal chkichʼtik li ikʼe. Li teʼetik xchiʼuk li tsʼiʼleletik spasoj Jeovae jaʼ tstunes sventa «chijcuxiutic, xchiʼuc [sventa] quichʼtic icʼ» (Hech. 17:25). ¡Toj yan sba yutsil li spʼijile!

10, 11. ¿Kʼuxi chakʼbe ta ilel spʼijil Jeova li pepen xchiʼuk li tulixe?

¹⁰ Te chkilbetik spʼijil Jeova xtok li ta kuxlejaletik ti ep ta tos spasoj liʼ ta Balumile. Oy la mas ta chib miyon ta tos yaʼeluk li kʼusitik kuxajtike, jlome chalik ti oy la yaʼeluk sien miyone (kʼelo Salmo 104:24). Jkʼelbetik kʼu to yelan spʼijil Jeova kʼalal ta jkʼelbetik skʼoplal junchibuk li kʼusitik spasoje.

¹¹ Jech kʼuchaʼal li xchinab pepene (mariposa monarca) jaʼ jech smukʼul kʼuchaʼal li sniʼ lapise. Akʼo mi jech, chlik viluk tal ta Canadá kʼalal to ta jun bikʼit teʼtikaltik ta yosilal México, ti jutuk mu oxmiluk kilometro snamale, jaʼ tsbeiltas-o sba tal ti bu chanav tal li Kʼakʼale. ¿Kʼuxi chut? Yuʼun li Jeovae la spasbe yuni chinab sventa jaʼ stijluik tal li Kʼakʼale. Nopbo avaʼi skʼoplal xtok li uni tulix o li turichʼe. Toj ep kʼusitik xil ta skoj li sbekʼ sate, yuʼun xil li kʼusitik smelol chbakʼanuk ta spat xokone.

12, 13. ¿Kʼusi ti labal sba chavil ti kʼuyelan spasojbe selulail jbekʼtaltik li Jeovae?

¹² Pe mas to yan sba yutsil li selulailtak kʼusitik kuxajtike. Jech kʼuchaʼal li jbekʼtaltike yichʼoj van sien biyonuk (100,000,000,000,000) ta selula. Oy ADN (ácido desoxirribonucleico) ta jujun li selulae, te nitajtik tal skʼoplal jutuk mu skotoluk li kʼusitik chtun sventa xichʼ pasbel sjunul sbekʼtal li kʼusi kuxule.

¹³ ¿Kʼu van yepal mantaletik yichʼoj li ADN? Sventa xkaʼibetik smelolale jkoʼoltastik ta jun disko. X-och yuʼun sliklej li kʼusi chal diksionarioe, toj yan sba yutsil ta aʼiel, yuʼun jaʼ noʼox uni jayal plastiko li  diskoe. Pe jaʼuk li jun gramo ADN xkʼej yuʼun ti kʼuyepal kʼejbil kʼusitik ta jun biyon diskoe. Jaʼ xkaltik, ti jluchtik ta jun uni neneʼ kuchara li ADN spas-o yuʼun 350 ta velta ti kʼuyepal li jnaklejetik ta balumil li avie.

14. Kʼalal chavil li kʼusi staojik ta ilel li sientifikoetike, ¿kʼusi chanop ta sventa li Jeovae?

¹⁴ Li ajvalil Davide laj yal ti te xa onoʼox tsʼibabil xkaltik ta jlik livro li kʼusi chtun sventa xichʼ pasbel sbekʼtal li jun krixchanoe. Xi laj yal ta sventa li Jeovae: «Li sbekʼ asate laj yil ti kʼalal likom ta chʼutile, tsʼibabil avuʼun ta alivro skotol li kʼusitik yuʼune, li skʼakʼaliltak kʼalal meltsaj tale xchiʼuk kʼalal chʼabal toʼox mi junuk li kʼusitik ta jbekʼtale» (Sal. 139:16, TNM). Xkaʼibetik lek smelolal ti kʼu yuʼun lokʼ ta yoʼonton skʼupil kʼoptael Jeova kʼalal laj yakʼ venta ti kʼuyelan yan sba yutsil pasbile. Toj labal sba chkiltik li kʼusitik tsta ta chanbel skʼoplal li siensia avie, jaʼ yuʼun jaʼ jech chkaltik kʼuchaʼal li jtsʼibajom yuʼun salmoe: «Ta xcal alequilal, yuʼun xchʼay coʼnton chcaʼay, yuʼun toj labal sba ti cʼu xʼelan apasojune; jnaʼoj lec ta coʼnton ti voʼot avabtelune» (Sal. 139:14). Li kʼusitik pasbile chakʼ ta ilel ti kuxul ta melel li Diose. ¿Kʼuxi xa noʼox ti mu xakʼ venta li krixchanoetike?

15, 16. 1) ¿Kʼuxi chkoltavan li jvuntik ti chalbe lek smelolal ti kʼu to yelan spʼijil Jeova ta sventa li kʼusitik spasoje? 2) ¿Bu jtosukal mantal toj yan sba yutsil aviloj li ta revista ¡Despertad! ti «¿Casualidad o diseño?» sbie?

¹⁵ Ta sjaylajunebal xa jabil skoltaoj ep krixchanoetik li revista ¡Despertad! sventa xojtikinik li kuxul Dios ta sventa li kʼusitik spasoje. Jech kʼuchaʼal liʼe, li revista ta septiembre ta 2006, xi sbi lokʼ tale: «¿Existe un Creador?». Taje jaʼ sventa tsjambe sat li buchʼutik xchʼunojik ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale xchiʼuk li buchʼutik muʼyuk lek chchanubtasvanike. Xi tsʼibaj batel jun ermana ta Betel ta Estados Unidose: «Li kampanya sventa chichʼ akʼel li revista ti stuk noʼox jech lokʼe toj lek kʼusi kʼot ta pasel yuʼun. Jun maestra sventa Biología la skʼan jtob revista. Yuʼun tskʼan chakʼbe jujulikuk li buchʼutik chchanubtasane». Xi laj yal yan ermanoe: «Lik jchol mantal leʼ xa ta slajebaltik 1940, jutuk xa mu 75 jabil kichʼoj li avie, pe muʼyuk toʼox bu jech jkʼupinoj li cholmantal kʼuchaʼal li u kʼalal lokʼ li revista ¡Despertad! ti stuk noʼox jeche».

¹⁶ Lik lokʼuk tal ta 2008 ta junantik revista ¡Despertad! li mantal ti jaʼ sbi: «¿Casualidad o diseño?» (¿Mi ta jech noʼox tal stuk o mi oy buchʼu la spas?). Li bikʼtal mantaletik taje chakʼ ta ilel ti yan sba yutsil li kʼusitik pasbile xchiʼuk ti tskʼan chchanbeik spasbentak Jeova li krixchanoetike. Li ta 2010 laj kichʼtik li foyeto ¿Es la vida obra de un Creador?, sventa jkoltatik li krixchanoetik ta skʼupil kʼoptael li Diose. Li yan sba yutsil lokʼoletik xchiʼuk li divujoetik ti chalbe lek smelolale jaʼ sventa xaʼibeik lek smelolal ti kʼu to yelan spʼijil Jeova ta sventa li kʼusitik spasoje. Li sjakʼobiltak ta slajeb jujuvokʼe jaʼ sventa snopbeik lek smelolal li kʼusitik la xchanike. ¿Mi oy atunesoj li foyeto kʼalal chachol mantal ta naetik, ta kayeetik xchiʼuk li ta buyuk noʼoxe?

17, 18. 1) ¿Kʼusi skʼan spas li totil meʼiletike? 2) ¿Kʼuxi atunesoj ta yichʼel ta mukʼ Jeova ta avutsʼ avalal li foyetoetik ti chalbe skʼoplal li kʼusitik pasbile?

¹⁷ Totil meʼiletik, ¿mi oy achanojik li kʼupil sba foyeto xchiʼuk avalab anichʼnabike? Jaʼ me jech chakoltaik sventa stsatsub lek xchʼunel yoʼontonik ta stojolal li kuxul Dios Jeovae. Xuʼ van oy akerem o atseb ti chchanunaj toe. Yuʼun li buchʼutik chakʼik ta chanel ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale chakʼbeik xchan ti muʼyuk la Jpasvaneje. Li sientifikoetik,  li maestroetik, li kʼusitik chlokʼ ta television ta sventa li kʼusitik oye xchiʼuk li pelikulaetike chakʼ ta chanel ti ta kʼunkʼun la kʼataj talel li kuxlejale. Chanubtasik ta stunesel li foyeto El origen de la vida. Cinco cuestiones dignas de análisis, sventa spakbeik skʼoplal li kʼusitik melele, ti laj yichʼ lokʼesel ta 2010. Jaʼ jech li foyeto ek ti ¿Es la vida obra de un Creador? sbie tstijbe yoʼonton kerem tsebetik ti akʼo xtojobik ta snopele (Prov. 2:10, 11). Taje jaʼ chkoltaatik sventa snaʼik mi jech ta melel li kʼusi chchanubtasatike.

¹⁸ Li foyeto El origen de la vida jaʼ sventa xichʼ koltael li jchanunetik ta snopel lek kʼalal oy kʼusi chalik ti labal xa sbae, yuʼun jaʼ la chakʼ ta ilel ti melel ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale. Ch-albatik yuʼun foyeto ti akʼo skʼel lek stukik mi jech ta melel ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li krixchanoetike. Xchiʼuk chchanubtasatik kʼuxi chtakʼavik kʼalal chalik sientifikoetik ti ta jech noʼox la vul ta lokʼel stuk li kuxlejale. Totil meʼiletik, tunesik li foyetoetik sventa xakolta avalab anichʼnabik yoʼ xal ta sjunul yoʼontonik ti xchʼunojik ta melel ti oy jun Jpasvaneje (kʼelo 1 Pedro 3:15).

19. ¿Kʼusi mukʼta matanal jtaojtik?

¹⁹ Li vunetik ti lek chapanbil chakʼbutik li s-organisasion Jeovae, jaʼ tskoltautik ta xchanbel lek skʼoplal li kʼusitik spasoj sventa xkilbetik li stalelaltak ti toj kʼupilik sbae. Li sprevailtake jaʼ chakʼ ti akʼo jkʼupil kʼoptatik ta sjunul koʼontontik li Jeovae (Sal. 19:1, 2). ¡Jaʼ jun mukʼta matanal chkaʼitik ti chkichʼtik ta mukʼ li Jpasvanej yuʼun vinajelbalumile, yuʼun sta-o ti chkichʼtik ta mukʼe! (1 Tim. 1:17.)