KʼALAL tsjam stiʼ sna jun ants ti sob to tajeke, te tsta jun pakete. Tstam likel xchiʼuk tskʼel batel ta jujujot xokon, pe tsʼijil tajek li kayee. Te van buchʼu echʼ yikta ta akʼobaltik. Kʼalal yakal to tsjame tsut ochel ta anil ta yut sna xchiʼuk tsbaj komel li stiʼ snae. Mu labaluk chkaʼitik, yuʼun li pakete taje yichʼoj vunetik ti lokʼem ta Vivlia ti muʼyuk spermisoale. Chnochʼan ta stiʼ yoʼonton xchiʼuk ta yoʼonton noʼox tstojbe ta vokol Jeova ta skoj li veʼlil ta mantal ti toj ep sbalile.

Taje nopolik noʼox jech chkʼot ta pasel ta Alemania li ta sjabilaltik 1930. Kʼalal jaʼ lik spasik mantal li jnazietik ta 1933, muʼyuk xa x-akʼbat spasik yabtelik li stestigotak Jeova ta jutuk mu sjunuluk li lum taje. «Jchʼunojkutik ta melel ti mi junuk smantal ajvalil xuʼ smak ta be ti chichʼ akʼel ta ojtikinel li sbi Jeovae», xi chvul ta sjol Richard Rudolph, ti yichʼoj xa mas ta 100 jabile. * Xi chal xtoke: «Chtun kuʼunkutik sventa jchankutik xchiʼuk sventa ta jcholkutik mantal li vunetik ti lokʼemik ta Vivliae. Pe ta skoj ti muʼyuk xa spermisoale mu xa toj kʼunuk ta tael, vaʼun ta jakʼbe jbakutik kʼuxi chchʼi batel kuʼunkutik li abtelal sventa cholmantale». Vaʼun chaʼa, ta ora noʼox laj yakʼ venta Richard ti xuʼ yuʼun xkoltavan ti muʼyuk buchʼu jech spasoje: jaʼ ti tstunes li «snacʼubal vitseti[ke]» (Juec. 9:36).

Mi chatʼunbe batel yok ukʼum Elba ti bu chvokʼ tale, te chata batel Montes Gigantes (Krkonoše), ti jaʼ chtun ta stsʼak República Checa xchiʼuk Polonia li avie. Manchuk mi jaʼ noʼox 1,600 metro staylej li vitsetik taje ojtikinbil yuʼunik ti jaʼ li mas sik ta sjunul Europae. Jutuk mu j-oʼloluk jabile jutuk mu oxibuk metro spimil taiv chmuy li ta sjol vitsetike. Ta skoj ti mu stakʼ lek naʼel mi chyal taive oy jayvoʼuk te chʼayemik ta skoj yalemal tok kʼalal chbatik ta paxyal ti muʼyuk xchapanoj sbaike.

Oy xa ta sjayibal siglo tunem tal yuʼunik ta stsʼak estadoetik, ajvalilaletik xchiʼuk mukʼtik lumetik li vitsetik taje. Ta skoj ti muʼyuk lek beetike toj vokol chaʼiik ta xchabiel li stsʼak osile, vaʼun ep buchʼutik  xuʼ toʼox sjelubtasik kʼusitik ta mukul. Li ta sjabilaltik 1930, kʼalal jaʼ toʼox te stsʼak li Alemania xchiʼuk Checoslovaquiae, oy stestigotak Jeova lek tsots yoʼontonik ti jaʼ la stunesik li sbeik toʼox buchʼutik ta nakʼal kʼusitik tsjelubtasike. ¿Kʼusi sventa? Jaʼ sventa tsjelubtasik ta yan lum vunetik ti lokʼemik ta Vivliae. Jun ta skotol li buchʼutik lek tsots yoʼontonik taje jaʼ li kerem ti Richard sbie.

Xi chal li Richard: «Ta sabado xchiʼuk domingoe jkotolkutik ti mas keremunkutik toe chi-ochkutik batel ta vitsetik ti vukvoʼunkutik ta jujuvokʼe xchiʼuk ti jlapoj jkʼuʼkutik sventa chibatkutik ta paxyale». Xi to chale: «Kʼalal chilikutik batel ta Alemaniae te van oxibuk ora chichʼ batel kuʼunkutik sventa jtuchʼkutik li vitsetike, vaʼun chikʼotkutik ta Špindlerův Mlýn», ti bu oy ep oteletik ti te van 16 kilometro yiloj li Checoslovaquiae. Ep toʼox tajek te nakalik li buchʼutik likemik ta Alemaniae. June jaʼ jun j-abtel ta osil ti laj yal ti tskolta li ermanoetike. Ta jkot kareta ti jochbil ta kaʼe, ti jaʼtik onoʼox tstunes sventa chkuch batel jvulaʼaletike, chbat yichʼ talel te noʼox ta jun jteklum li paketeetik ti ichʼbil tal ta tren ti lokʼ tal ta Pragae, vaʼun chichʼ batel ta srancho, te tsnakʼ ta takin jobel veʼel vakax. Jaʼ te chbat yichʼik talel li ermanoetik ti chichʼik batel ta Alemaniae.

Xi to chal li Richard xtoke: «Kʼalal mi likʼotkutik li ta ranchoe ta jnojeskutik ta vunetik li jmochilakutike, ti pasbil sventa lek olik kʼusitik xkuch yuʼune. Te van 50 kilo ta jkuchkutik batel ta jujuntal». Ta akʼobaltik chanavik sventa mu x-ilatik. Jaʼo chlokʼik batel kʼalal chchʼay xa batel Kʼakʼale xchiʼuk skʼan to tsakub osil kʼalal chkʼotik yan velta ta snaike. Ernst Wiesner ti jaʼ toʼox jun jkʼelvanej ta sirkuito ta Alemania li vaʼ kʼakʼale, xi chalbe skʼoplal kʼusi tspasik sventa chchabi sbaike: «Chaʼvoʼ ermanoetik jbabe chbatik, kʼalal oy buchʼu tsnupik ta bee chakʼik ta ilel ta xojobal sfokoik. Kʼalal chilik li ermanoetik ti xkuchoj batel xmochilaik ti lek olik ti te van 100 metrouk ta patil xbatike jaʼ jech tsnaʼik ti skʼan smuk sbaik ta tsʼiʼleltike. Te tsmalaik tsutik batel li chaʼvoʼ ermanoetike xchiʼuk ti ch-albatik junuk senyail ti jaʼ noʼox snaʼ stukik xchiʼuk ti chjelilan jujun xemanae». Pe li polisiaetik ti asul skʼuʼ spokʼike maʼuk noʼox ti kʼusi skʼan xchabi-o sbaike.

 Xi chvul ta sjol li Richard xtoke: «Jun kʼakʼale mas to bat ora likom ta abtel, jaʼ yuʼun kʼalal lilokʼ batele batemik xaʼox ta Checoslovaquia li yantike. Toj ikʼ osil xchiʼuk jaʼo lek yalem tok. Chinik tajek ta sik ta skoj ti chakʼ voʼe. Vaʼun lichʼay ta yolon tojtik xchiʼuk echʼ jayibuk ora sventa jta yan velta li bee. Ep buchʼutik jech chamemik kʼalal chbatik ta paxyale. Muʼyuk xa la jta ta be li ermanoetike, jaʼ to ta yokʼomal kʼalal te xaʼox tsutik tale».

Te van oxibuk jabil te ch-echʼilanik jujun xemana ta vitstik li jtsop ermanoetik ti lek tsots yoʼontonike. Li ta yorail siktike oy kʼusitik tstunesik sventa chanavik ta ba taiv ti te xkuchojik batel li vunetike. Bakʼintike, tstsob sbaik te van jtobuk ermanoetik ti ta kʼakʼaltik chtuchʼik jelavel li stsʼak lumetike, ti jaʼ tstʼunik batel li batsʼi beetike. Sventa tsnopik ti jaʼ noʼox jpaxyaletik yilel ti mu xakʼik xiʼele, chikʼik batel junantik ermanaetik. Jaʼ jbabe chbatik, vaʼun mi oy kʼusi xibal sba chilike tsjip muyel xpixolik.

¿Kʼusi tspasik kʼalal mi sutik xaʼox li ermanoetik ti xanavik ta akʼobaltike? Chlik spukik ta anil li vunetike. ¿Kʼuxi tspasik? Ta xpixik sventa xkoʼolaj ta xavon yilel, vaʼun chichʼik batel ta skotleb tren ta Hirschberg. Vaʼun tstakik batel ta butikuk noʼox te ta yosilal Alemania, te une oy ermanoetik ti ta mukul kʼu yelan chchʼakik batel jech kʼuchaʼal laj yichʼ alel ta slikebal li mantal liʼe. Ti vaʼ yelan ta mukul chchʼakik batele jmoj tajek ch-abtejik, yuʼun mi vinaj junuke chakʼ ta vokol skotolik. Taje jaʼ jech kʼot ta pasel jun velta xchiʼuk chʼayem yoʼonton taatik.

Ta 1936 la staik ta nopol Berlín ti bu toʼox tstsobik li vunetike. Te la staik oxib pakete vunetik ti mu nabiluk buchʼu la stak tal ta Hirschberg. Kʼalal la xchanbeik lek skʼoplal buchʼu sletrae, li polisiae laj yakʼ venta buchʼu, vaʼun la xchukik batel jun li buchʼu chetʼes ta mukul vunetik ti tsots yabtele. Kʼalal mu toʼox jaluk yechʼel taje laj yichʼ chukel batel chaʼvoʼ noxtok ti oy smulik yilele, jun ti buchʼu laj yichʼ tsakel batele jaʼ Richard Rudolph. Ta skoj ti laj yal yoxvoʼalik ti jaʼ ta smulik skotole, li yan ermanoetike laj to yetʼesik kʼuk sjalil ta vitsetik li vunetike, akʼo mi mas xa toj xibal sba.

Li vunetik ti chichʼik batel ta xmochilaik li ermanoetik ti ch-echʼik ta Montes Gigantes, toj tsots skʼoplal sventa tsta sveʼelik ta mantal li stestigotak Jeova ta Alemaniae. Pe oy to yan beetik la stunesik sventa xichʼ jelubtasel li vunetike. Kʼalal ta sjabilal 1939, oy toʼox yan beetik ti jech chichʼ tunesel li ta stsʼak yosilal Checoslovaquiae, vaʼun li ta jabil taje och ta skʼob jnazietik li osile. Ta yan lumetik ti stsʼakinoj sba xchiʼuk Alemaniae, jech kʼuchaʼal Francia, Países Bajos xchiʼuk Suizae, laj yakʼ ta vokol xkuxlejalik li stestigotak Jeova sventa oyuk-o sveʼelik ta mantal li yermanotakik ti tstaik kontrainele.

Li avie, jutuk mu jkotoltikuk oy kuʼuntik epal vunetik xchiʼuk ti oy ta jayibuk formatoe. Kʼalal ta jchʼamtik jujun velta jlikuk achʼ vun xchiʼuk yan kʼusitik ta Salon sventa Tsobobbaile o mi ta jyalestik ta jpajinatik ta jw.org, teuk ta joltik li epal abtelal laj yichʼ sventa xkʼot ta jtojolaltike. Xuʼ van muʼyuk la xtuchʼik jelavel vitsetik ta oʼlol akʼobal ti pim staivale, pe ta melel ep van ermanoetik tsots abtejik xchiʼuk ta sjunul yoʼonton la spasik ta skoj ti teutik ta yoʼontonike.