KʼALAL skʼan toʼox chib jabile, li jchiʼil Evelyn Trabert xchiʼuk li voʼone ayemunkutik xaʼox ta xchanibal Chanob vun sventa Vivlia ta Galaad yuʼun Watchtower xchiʼuk kichʼojkutik xaʼox takel batel ta Santa Ana. Pe yoʼ to mu jchap talel skotol li kʼusitik la jpas ti 29 jabil litun ta misionerae, ta jkʼan chkalboxuk ti kʼu yuʼun jech kʼot ta nopel kuʼun taje.

Livokʼ ta Spokane (Washington, Estados Unidos). Akʼo mi jaʼik luterano li jtot jmeʼe, mu xchʼamik li chanubtasel ta sventa li kʼatinbake. Vokol chaʼiik xchʼunel ti jun Dios ti chkʼanvane chakʼanbe kastigo jech li krixchanoetike (1 Juan 4:8). Li jtote te ch-abtej ti bu chchonik pane, jun akʼobale albat yuʼun xchiʼil ta abtel ti muʼyuk ta xchanubtasvan Vivlia ta sventa kʼatinbak ti bu chil svokol li krixchanoetike. Ta tsʼakal jutuke, li jtot jmeʼe lik xchanik Vivlia xchiʼuk li stestigotak Jeovae xchiʼuk la xchanik li kʼusi chchanubtasvan ta melel Vivlia ta sventa mi lijchamutike.

Kʼajomal toʼox baluneb jabilal, pe xvul ta jol ti xmuyubajik noʼox jtot jmeʼ ta sventa li kʼusi chchanik batele. Mas to muyubajik kʼalal laj yakʼik venta ti Jeova sbi li Diose xchiʼuk ti muʼyuk te tsakal skʼoplal li ta Trinidade. Lik jchʼam skotol li kʼusitik melel  taje, xkoʼolaj kʼuchaʼal jun esponja li jole, jech kʼuchaʼal chal Juan 8:32 chijkolutik yuʼun li kʼusi melele. Muʼyuk onoʼox chakʼ chʼaj laj kaʼi xchanel li Vivliae. Moʼoj, yuʼun lek tajek la jkʼupin. Akʼo mi xitsʼijet noʼox ta onoʼox jchiʼin lokʼel ta cholmantal li jtot jmeʼe. Li stukike laj yichʼik voʼ ta 1934, li voʼone ta 1939 kʼalal 16 toʼox jabilale.

Li ta julio ta 1940, li jtot jmeʼe la xchonik li jnakutike, vaʼun libatkutik ta naklej ta Coeur dʼAlene (Idaho), ti bu lik tunkunkutik ta prekursor koxvoʼalkutike. Te la jchʼamunkutik jun apartamento ta yakʼol ti bu tsmeltsanik karoetike. Li ta kuni nakutik taje te chjelav li tsobajeletike. Li vaʼ kʼakʼale, chʼabal toʼox ep Salonetik sventa Tsobobbail, jutuk mu skotol li tsobobbailetike ta stsob toʼox sbaik ta naetik o butik chʼamunbil.

Li ta 1941 li-aykutik ta asamblea ta San Luis (Misuri). Li ta domingo kʼalal jaʼo yorail «día de los hijos» (skʼakʼalil alab nichʼnabiletik) sbie, li buchʼutik voʼob xchiʼuk vaxaklajuneb jabilalkutike laj kichʼkutik albel ti xichotikutik ta yeloval plataformae. Ta slajeb xaʼox li mantale xi laj yalbunkutik ermano Joseph Rutherford: «Ololetik, voʼoxuk ti [...] chakʼan chachʼunbeik smantal li Diose xchiʼuk li Ajvalil yuʼune, avokolikuk vaʼlanik». Vaʼun livaʼi jkotolkutik. Xi laj yalbunkutike: «¡Kʼelo avilik, oy mas ta voʼlajunmil achʼ stestigotak yuʼun li Ajvalile!». Jaʼo te kʼot ta nopel kuʼun ti chitun ta prekursora ta sjunlej li jkuxlejale.

Kʼalal jayib to noʼox u yechʼel li vaʼ asambleae, libatkutik ta naklej ta Oxnard, jun lum ti te xbat ta sural Californiae. Li kʼusi oy ta koʼontonkutike jaʼ ti xlik jun tsobobbail tee. Te linakikutik ta jun uni bikʼit na ti oy syantailtak ti jun noʼox stemale. Baʼyuke oy toʼox jkuarto, pe li avie jujun akʼobal xa skʼan jkʼi jtas ta sba mexa. ¡Ep kʼusi jel!

Li ta 7 yuʼun disiembre ta 1941, li Japone la stsak ta kʼop li Pearl Harbor (Hawái), li ta yokʼomale li Estados Unidose lik xaʼox yuʼunik li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Taje jaʼo libatkutik ta California. Li submarino ti likemik ta Japone ta onoʼox xchabiik li tiʼ nabe, li buchʼutik oy yabtelike laj yalbunkutik ti akʼo jtupʼ jluskutik li ta akʼobaltike. Kʼalal ikʼmutsʼan xaʼoxe jaʼ mu xilik bu chakʼik batel li svombaike.

Te van jayibuk u ta tsʼakale, li ta septiembre ta 1942 li-aykutik li ta Asamblea Teocrática del Nuevo Mundo ti laj yichʼ pasel ta Cleveland (Ohio). Te laj kaʼikutik laj yal jun mantal Nathan Knorr ti «Paz... ¿será duradera?» sbie. Te laj yalbe smelolal li kapitulo 17 ta Apocalipsise, ti bu chalbe skʼoplal li «jtiʼvanej Bolom» ti «jaʼ toʼox, pero tana mu xa jaʼuc. Ta xa xlocʼ tal ta natil xab sventa chbat ta lajel» (Apoc. 17:8, 11). Laj yal ti «jtiʼvanej Bolom» xie jaʼ li Sociedad de Naciones xchiʼuk ti te laj skʼoplal li ta 1939. Li Vivliae yaloj xa onoʼox ti chtal xkʼexole xchiʼuk laj yal ti chtal jutuk jun oʼontonale. Taje jech onoʼox kʼot ta pasel. Li ta 1945 jaʼo tsuts li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile xchiʼuk vul ta lokʼel yan velta li «jtiʼvanej bolom» ti jaʼ xa Naciones Unidas sbie. Ti vaʼ orae la xcholik batel mantal ta epal lumetik li stestigotak Jeovae. ¡Ep chʼiem talel ti kʼu xa sjalil taje!

Li albil kʼop taje jaʼ laj yakʼ kil ti ep to abtelal skʼan pasele. Jaʼ yuʼun kʼalal laj yichʼ albel skʼoplal li Chanun ta Galaad ti jaʼo chichʼ pasel li xtal jabile, lik ayanuk ta koʼonton ta jkʼan chitun ta misionera. Li ta 1943 laj kichʼ takel batel ta prekursora ta Portland (Oregón). Li vaʼ jabiletike, chikʼotkutik ta naetik xchiʼuk fonografoetik (xkoʼolaj kʼuchaʼal  tokadiskoetik). Li krixchanoetike ta xaʼiik jun mantal, mi laje chkakʼbekutik vunetik ti chalbe skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose. Skotol li jabiletik taje mu xchʼay-o ta jol ti skʼan chitun ta misionerae.

¡Solel limuyubaj kʼalal laj kichʼkutik ikʼel ta chanun ta Galaad ta 1944 xchiʼuk li kamiga Evelyn Traberte! Li buchʼutik la xchanubtasunkutike laj yakʼ kilkutik kʼuxi xuʼ jkʼupinkutik li xchanel Vivliae. Li kʼusi labal sba laj kil ta stojolalike jaʼ ti bikʼit chakʼ sbaike. Bakʼintike, kʼalal jaʼo chiveʼkutike jaʼ chakʼik tal jveʼelkutik li ta mexae. Li ta 22 yuʼun enero ta 1945 ti jalij voʼob ue, tsuts kuʼunkutik li chanune.

Li voʼon xchiʼuk Evelyn xchiʼuk Leo xchiʼuk Hester Mahan, likʼotkutik ta El Salvador ta junio ta 1946. «Sacuben xa ta taquijel li trigoe; jaʼ xa yorail ta tuchʼel» la jtakutik (Juan 4:35). Te van jayibuk u ta mas tsʼakale, echʼ kuʼunkutik li baʼyel asamblea ta sirkuito li ta Santa Anae. La jtakkutik ta ikʼel skotol krixchanoetik bu kʼalal xuʼ kuʼunkutik sventa xaʼiik li mantale xchiʼuk limuyubajkutik kʼalal laj kilkutik ti kʼotik voʼob sien krixchanoetike. Taje mas kap-o sjolik li jnitvanejetik ta relijione, jun xemana ta tsʼakale, ti jaʼ la slikesik li kʼop laj kalbetik skʼoplal ta slikebale. Pe, muʼyuk onoʼox lilokʼkutik batel li ta lume. Yuʼun mas jpʼel koʼontonkutik ta jkoltakutik li krixchanoetik ti oy ta yoʼontonik ta melele. Li paleetike mu skʼanik ti skʼelik Vivlia li krixchanoetike xchiʼuk jutuk ti buchʼu xman yuʼunike. Jaʼ yuʼun ep ti buchʼutik tskʼan chojtikinik li kʼusi melele. Jech xtok, tstojik ta vokol ti chkakʼkutik persa xchanel li españole xchiʼuk ti chkalbekutik ta sventa li Jeovae xchiʼuk ti tskʼatajes ta jun paraiso li Balumile.

Li Rosa Ascencioe jaʼ li buchʼu baʼyel laj kakʼbe chanubtasel ta Vivliae. Kʼalal lik xchan Vivliae la xchʼak sba xchiʼuk li vinik ti xchiʼuk toʼox ta nakleje. Ta tsʼakale, lik xchan Vivlia ek li vinike. Vaʼun nupunik xchiʼuk laj yichʼik voʼ xchiʼuk kʼotik ta stestigotak Jeova ti lek baxbolike. Li Rosae jaʼ li buchʼu baʼyuk och ta prekursora li ta Santa Anae. *

Li Rosae oy jun smukʼta tienda ti bu chchon kʼusitik stakʼ lajesele. Kʼalal jaʼo chlokʼ ta cholmantal jujukoje tsmak li stiendae xchiʼuk tspat yoʼonton ti jaʼ chakʼ Jeova li kʼusitik chtun yuʼune. Kʼalal mi laj xaʼox sjame ta anil noʼox chnoj ta krixchanoetik li stiendae. Laj yil ti melel li kʼusi chal Mateo 6:33 xchiʼuk tukʼ laj yakʼ-o sba jaʼ to ti kʼuxi chame.

Jun veltae, li pale ti bu nakalunkutike la svulaʼan li vinik ti jaʼ chakʼ jchʼamunkutik na xchiʼuk li voʼob misioneroetike. Albatik mi muʼyuk la snutsunkutik lokʼele ta la xichʼik nutsel lokʼel xchiʼuk yajnil li ta xchʼulnaike. Li buchʼu chakʼ ta chʼom li jnakutike, jun yajval empresa ti lek ojtikinbile, leʼ xa onoʼox ti kapem tajek sjol ta stojolal pale ti jech la spase, jaʼ yuʼun muʼyuk xiʼ yuʼun. Yuʼun laj yalbe ti mu kʼusi sventa mi laj yichʼ lokʼesel li ta chʼulnae xchiʼuk laj yalbunkutik ta jamal ti xuʼ xikomkutik ti kʼu sjalil ta jkʼankutike.

Li ta kapital ta El Salvadore, li yajnil jun injeniero ti Baltasar Perla sbie yakal chchan Vivlia xchiʼuk yan misionera. Li vinike toj lek yoʼonton, pe chʼabal xaʼox xchʼunel yoʼonton ta stojolal Dios kʼalaluk laj yil ti chopol kʼusi tspasik li jnitvanejetik ta relijione. Akʼo mi maʼuk toʼox stestigo Jeova, laj yal ti jaʼ tspasbe splanoal xchiʼuk ti tskolta sba ta smeltsanel li jbetelkutik ti ta moton tspase.

Kʼalal abtej xchiʼuk ermanoetik ta svaʼanel li Betele, li Baltasare laj yakʼ venta ti laj xa sta li kʼusi melele. Laj yichʼ voʼ ta 22 yuʼun julio ta 1955 xchiʼuk ta mas tsʼakale laj yichʼ voʼ yajnil ti Paulina sbie. Li chaʼvoʼ xnichʼnabtake tukʼ chtunik ta stojolal Jeova. Oy jun skerem ti Baltasar Perla sbi eke, oy xa ta 49 jabil yakal chtun ta Betel ta Brooklyn xchiʼuk te to tskolta sba talel ta sventa li cholmantal chichʼ pasel ta spʼejel Balumile. Li avie ta xtun ta Komite sventa Betel ta Estados Unidos. *

Kʼalal lik jpaskutik mukʼta asambleaetik ta San Salvadore, li ermano Perlae la skoltaunkutik ta saʼel jun mukʼta jimnasio ti bu xuʼ jtsob jbakutike. Ta baʼyele, kʼajomal noʼox jaychol tajek ta jmakutik, pe ta skoj ti laj yakʼbunkutik bendision li Jeovae jujun jabil li-epajkutik batel, vaʼun mu xa xi-ochkutik li ta jimnasioe. Ximuyubaj tajek yuʼun li ta tsobajeletik taje, yuʼun te la jta krixchanoetik ti la xchanik Vivlia xchiʼuk voʼone. Nopo noʼox avaʼi kʼu yelan laj kaʼi jba kʼalal laj yakʼbeikun kojtikin jmamobtak, jaʼ xkaltik, li buchʼutik naka to laj yichʼik voʼ ti laj yakʼbeik chanubtasel li buchʼu laj toʼox jchanubtas ta voʼnee.

Jun li ta asamblea taje nopaj talel jun ermano ta jtojolal xchiʼuk laj yalbun ti oy kʼusi chalbune. Solel ta jkʼan xa ta jnaʼ li kʼusi chalbune, yuʼun mu xkojtikin li ermanoe. Xi laj yalbun ta jamale: «Jun li kerem ti la sjipboxuk ton ta Santa Anae jaʼ voʼon». ¡Solel limuyubaj kʼalal laj kaʼi ti chtun xa ta stojolal li Jeova eke! Li loʼil taje jaʼ laj yakʼbun jnaʼ ti kʼusi xuʼ lek jpas ta jkuxlejaltike, jaʼ ti xijtun ta tsʼakal orae.

Litun jutuk mu 29 jabil li ta misioneroal ta El Salvador. Baʼyuk litun ta Santa Ana, laje ta Sonsonate,  vaʼun libat ta Santa Tecla xchiʼuk li ta slajeb xae ta San Salvador. Ta slajebal xae, kʼalal ep xaʼox jpasoj orasione, li ta 1975 la jnop ti chisut batel ta Spokane. Li jtot jmeʼ ti tukʼ toʼox tunik ta stojolal li Jeovae malubik xaʼox xchiʼuk tskʼanik koltael.

Li jtote cham ta 1979. Vaʼun te la jkʼel li jmeʼe, ti kʼunkʼun lubtsaj batele jaʼ to ti kʼuxi chame, vaxakib jabil yiloj sbaik xchiʼuk li jtote, 94 sjabilal kʼalal cham li jmeʼe. Toj tsots laj kaʼi ti kʼusitik kʼot ta jtojolale, jaʼ yuʼun solel lilub yuʼun xchiʼuk lilub ta jnopben. Ta skoj ti sujomun xchiʼuk mu xa noʼox jnaʼ kʼusi ta jpas ta jkuxlejale la stsakun jtos chamel ti toj kʼux tajek ti herpes zóster, o culebrilla sbie. Pe koliyal li orasion xchiʼuk ti skʼanojun li Jeovae jaʼ la skoltaun ti xkoʼolaj kʼuchaʼal stsakojbun jkʼobe, vaʼun tsal kuʼun li preva taje. Jech kʼuchaʼal yaloj Jeova liʼe: «Cʼalal [sak xaʼox ajolike]. [...] Vuʼun ta jcoltaoxuc, vuʼun ta jpojoxuc» (Is. 46:4).

Li ta 1990 libat ta naklej ta Omak (Washington). Te la jcholbe mantal krixchanoetik ti chkʼopojik ta españole, taje oy jbalil laj kaʼi jba yuʼun yan velta. Jlom li buchʼutik la jchanubtase laj yichʼik voʼ. Ta tsʼakale mu xa xkʼel kuʼun laj kaʼi li jna ta Omake, jaʼ yuʼun libat ta naklej ta jun apartamento ti nopol xil lum Chelan li ta noviembre ta 2007. Ta skoj ti jtuk noʼox stestigoun Jeova ti meʼelun xae, li ermanoetik li ta tsobobbail ta españole chalik ti jaʼ la syayaikune. Ta jtojbeik ta vokol tajek skotol li kʼusi spasojik ta jtojolale.

Sventa xitun ta stojolal Jeova ti ‹muʼyuk kʼusi tsmakune›, muʼyuk linupun xchiʼuk muʼyuk laj kil kalabtak (1 Cor. 7:34, 35). Bakʼintike mu xuʼ oy kuʼuntik skotol li avie, jaʼ yuʼun laj kakʼ ta koʼonton li kʼusi mas tsots skʼoplale: ti xitun ta stojolal Jeova ta sjunul koʼontone. Ep jkoltaojan krixchanoetik ta yojtikinel li kʼusi melele, taje kʼotemik kʼuchaʼal ta kalabtak. Li ta Paraisoe oy xa ep xokol jkʼakʼal sventa jpas li kʼusitik kʼupilik chkaʼi spasele. Li jkʼupil tekstoe jaʼ li Salmo 145:16 ti bu chal Jeova ti «[tsbusanbe] yalel tal [bendision] scotol li cʼusitic cuxajtique».

Akʼo mi 91 xa jabilal, ta skoj ti muʼyuk mas chi-ipaje xuʼ to xitun ta prekursora. Li prekursorale tskoltaun sventa tsebun noʼox chkaʼi xchiʼuk oy sbalil li jkuxlejale. Kʼalal likʼot ta El Salvadore, naka toʼox ta xlik li cholmantal tee. Pe li avie, akʼo mi yakal chakʼ persa Satanás ta spajtsanel, oy xa mas ta 39 mil jcholmantaletik li ta lume. ¡Toj echʼ noʼox stsatsubtasoj xchʼunel koʼonton taje! Ta melel, li Jeovae yakʼojbe xchʼul espiritu li slumale.