LI TA oʼloltik batel ta sjabilal 1970, jaʼo yakalun ta abtel ta soldadoal, 20 jabil kichʼoj. Taje jaʼo tikʼilun ta jun ospital ta skoj ti tsots ipune. La jkuch jtos chamel, jaʼ yuʼun te chchabiikun ta Hospital General Valley Forge ta Pensilvania (Estados Unidos). Ta 30 minutotik, jun enfermero chkʼot tskʼel kʼu yelan xbat li jpresione. Ta jujukoj chkʼot tskʼelune mas xa yalem chkʼot sta. Li kereme jbankil to jutuk, pe xvinaj ti xiʼem tajeke, jaʼ yuʼun xi la jakʼbee: «Muʼyuk aviloj xcham jun krixchano, ¿mu jechuk?». Solel sakpakʼan xvinaj li sate xchiʼuk xi laj yalbune: «Muʼyuk, chʼabal kiloj-o».

Kʼuchaʼal chkiltike, xuʼ xibal sba kʼusi chkʼot ta pasel yileluk. Pe, ¿kʼuxi ti tsots li-ipaje, ti jutuk xa mu lichame? Ta jkʼan ta jloʼiltabot.

Li tsatsal chamel taje jaʼo la jkuch talel kʼalal oy paskʼop li ta Vietname. Te la jta kʼalal jaʼo chikoltavan ta spasbel operasion li soltaroetike. Ta jkʼupin tajek skoltael li buchʼutik ipike xchiʼuk li buchʼutik yayijemike. Oy ox ta koʼonton ti jnaʼuk spasel operasione. Ta julio ta 1969 likʼot li ta Vietname. Ta skoj ti jaʼ to likʼote, jun xemana la skoltaikun sventa xnop xkaʼi ti jelel yoraike xchiʼuk ti toj kʼixin tajeke.

Ta tsʼakale, libat ta abtel ta ospital ti bu tspasik operasionetik ta Dong Tam, ta stsʼel ukʼum Mekong. Mu ta sjaliluke, nopajtik noʼox lik kʼotanuk elikopteroetik ti xkuchojik talel animaetik xchiʼuk li buchʼutik yayijemike. Li voʼone jkʼanoj tajek li jlumale xchiʼuk baxbolun ta abtel, jaʼ yuʼun ta anil noʼox lik koltavankun. Ta jchapankutik li buchʼutik yayijemike, vaʼun ta jtikʼkutik ta anil ta junantik bikʼit na kʼuchaʼal skajail trailer ti yichʼoj aire acondicionado ti chtun sventa te jpaskutik operasione. Toj bikʼit tajek li bu chipoxtavankutike, jaʼ yuʼun smelol chjoyij li doktor ti tspasvan operare, li buchʼu chakʼ anestesiae xchiʼuk li chaʼvoʼ enfermeroetike. Oy ta yoʼonton tskoltaik krixchanoetik ti bu kʼalal xuʼ yuʼunike. La jta ta ilel ta yut elikoptero ti oy mukʼtik ikʼal volsaetik ti muʼyuk buchʼu tsyalese. Laj yalbeikun ti noj ta xchʼuchʼulil sbekʼtal soltaroetik ti te lajik li ta paskʼope. Jaʼ jech kʼot ta pasel kʼalal nakatik toʼox likʼot ta Vietname.

Kʼalal skʼan toʼox jayib jabil xibat li ta paskʼope, laj kaʼi ta sba velta ta sventa li stestigotak Jeovae. Li jmeʼ ti ep jkʼanoje la xchan kʼuk sjaliluk li Vivliae, pe  muʼyuk laj yichʼ voʼ. Ta jkʼupin tajek xchikintael li kʼusi ch-akʼbat xchan li jmeʼe. Jun veltae, te nopol li-echʼkutik yoʼ bu oy li Salon sventa Tsobobbail xchiʼuk li jchaʼtote, vaʼun la jakʼbe kʼusi sventa li na leʼe. Xi la stakʼbune: «¡Mu me xanopaj ta stojolal li mu krixchanoetik ti te tstsob sbaik leʼe!». Ta skoj ti jkʼanoj xchiʼuk jpatoj koʼonton ta stojolal li jchaʼtote la jchʼun li kʼusi laj yalbune, jech oxal muʼyuk xa la jchiʼin ta loʼil li stestigotak Jeovae.

Kʼalal lilokʼ talel ta Vietname, ayan mas ta koʼonton saʼel li Diose. ¡Solel yayijem tajek kom li koʼontone! Muʼyuk buchʼu xchʼun yaʼeluk li kʼusitik yakal chkʼot ta pasel li ta lum taje. Vinaj loʼil ti te ta Vietname li soltaroetik ta Estados Unidose yakal tsmilik ololetik ti muʼyuk smulike. Xvul ta jol ti oy la spasik marcha li krixchanoetik sventa stikʼbeik smul li soltaroetik ti tsmilik ololetike.

Ta skoj ti oy ta koʼonton xchanel li Vivliae, lik batkun ta epal chʼulnaetik. Jkʼanoj onoʼox li Diose, pe muʼyuk la jkʼupin li kʼusi laj kil li ta chʼulnaetike. Ta slajeb xae libat ta Salon sventa Tsobobbail yuʼun Stestigotak Jeova ti te xkom ta Delray Beach (Florida). Xvul ta jol ti jaʼo skʼakʼalil domingo li ta yuilal fevrero ta 1971.

Kʼalal likʼote tstsuts xaʼox li mantal sventa skotol krixchanoetike, vaʼun likom li ta xchanel Li Jkʼel osil ta toyole. Mu xvul ta jol li kʼusi laj yichʼ chanele, pe li kʼusi xvul lek ta jole, jaʼ li kʼoxetik ti tsaʼ ta Svivliaik li tekstoetike. ¡Jachʼal to kom ke yuʼunik! Jaʼ noʼox te jkʼeloj li kʼusitik tspasike xchiʼuk chkaʼi li kʼusitik chalike. Kʼalal chilokʼ xaʼox batele, la skʼoponun jun ermano ti Jim Gardner sbi ti te xa van 80 sjabilale. Yichʼoj kʼotel li livro La verdad que lleva a vida eterna sbie, vaʼun xi la sjakʼbune: «¿Mi chakʼan li livro liʼe?». Te noʼox la jchap jkʼopkutik ti chkil jbakutik ta sob jueves sventa jchankutik li livroe.

Chi-abtej toʼox ta urgencias ta jun klinika ta Boca Ratón ta Florida. Li vaʼ domingo ti li-ay ta tsobajele jaʼo li-abtej ta akʼobaltik. Chi-och ta buluchib ora ta akʼobaltik xchiʼuk chilokʼ ta vukub ora ta sob. Ta skoj ti muʼyuk mas abtele, lik jkʼel li livro li-akʼbate. Te nopaj tal jun enfermera xchiʼuk la xjochbun ta anil ta jkʼob li livroe, la skʼelbe li sbie xchiʼuk xi tsots laj yalbune: «¿Mi chakʼan chatikʼ aba avaʼi li ta mu relijion taje?». La jpojbe sutel li livroe xchiʼuk xi laj kalbee: «Kʼajomal to oʼlol xibat skʼelel, pe jamal xkaltike, tana». Lokʼ batel li enfermerae, vaʼun la jtsutses skʼelel li livro vaʼ akʼobale.

Xi baʼyel la jakʼbe li ermano Gardner kʼalal kʼot li ta juevese: «¿Kʼusi ta jchantik un?». Xi la stakʼbune: «Jaʼ li livro laj kakʼbote». Xi laj takʼbee: «Pe jkʼeloj xa skotol une». Vaʼun xi la stakʼbune: «Lek oy, jkʼeltik noʼox li baʼyel kapituloe chaʼa». Chʼayal to koʼonton kʼot ta skoj li kʼusitik muʼyuk toʼox jchanoje. La skʼanbun ti akʼo jsaʼ ep tekstoetik ta Jvivlia jtuke. Li Jvivliae jaʼ toʼox li Versión del Rey Jacobo sbie. Jaʼ to laj kakʼ venta buchʼu jaʼ li melel Diose, ti jaʼ li Jeovae. Li vaʼ sob juevese, oxib to kapitulo la jchankutik xchiʼuk li Jime (jech toʼox chkalbe ta skoj ti jkʼanoj li ermano Gardnere). Oxib onoʼox kapitulo ta jchankutik jujun jueves li  livroe. ¡Solel la jkʼupin tajek xchanel! Xchiʼuk, ¡jaʼ jun mukʼta matanal la jta ti jaʼ la xchanubtasun jun yajtsʼaklom Kristo ti tʼujbil chbat ta vinajel ti laj yojtikin li ermano Russelle!

Ta sjayibal noʼox xemanae ta xaʼox jchol mantal xchiʼuk li tsobobbaile. Ta slikebale ep la skoltaun li Jime, yuʼun chixiʼ tajek, mas to kʼalal ta jcholkutik mantal ta jujupʼej naetike (Echos 20:20). Pe jech-o la jchol mantal xchiʼuk, vaʼun lik jkʼupin tajek li cholmantale. Li avi tanae, ta jnop ti jaʼ li matanal mas ep sbalil jtaoje. ¡Stuk xa noʼox jech li matanal jtaoj ti ta jchiʼin ta abtel li Diose! (1 Korintios 3:9.)

Li avie chlik jloʼiltabot li kʼusi stuk noʼox jech chkaʼie, jaʼ li kʼanelal kuʼun ta slikebal ta stojolal Jeovae (Apokalipsis 2:4). Li kʼanelal taje jaʼ skoltaojun sventa xchʼay xkaʼi li kʼusitik chopol laj yiktabun ta jkuxlejal li paskʼope xchiʼuk li yan epal vokoliletik la jnuptane (Isaías 65:17).

Oy jun kʼakʼal ti mu xchʼay xkaʼie. Jaʼo ta sjabilaltik 1971. Jaʼtik toʼox snutsojun lokʼel jchaʼtot li ta na ti bu toʼox yakʼoj naklikune. Yuʼun chopol chil ti te chnaki jun stestigo Jeova ta snae. Jutuk tajek jtakʼin, xchiʼuk li ta kabtele ta chabchab to xemana tstojikun. Jaʼtik toʼox la jman-o jkʼuʼ jpokʼ sventa cholmantal jutuk mu skotoluk li jtojol laj yakʼbeikune, yuʼun ta jkʼan ti lekuk xivinaj kʼalal chkalbe skʼoplal li Jeovae. Oy toʼox jkʼejoj juteb jtakʼin, pe te toʼox tikʼil ta jun vanko li ta estadoal Michigan ti te xkom ta snorteal li lum ti bu lichʼie. Ta skoj taje persa te linaki jayibuk kʼakʼal li ta jkaroe. Te chkʼot jmeltsan jba li ta svanyoaltak gasolineraetike.

Jun kʼakʼal kʼalal jaʼo jech chkʼot ta jtojolal taje, skʼan toʼox jayibuk ora sventa xilokʼkutik li ta  cholmantal kʼalal likʼot li ta Salon sventa Tsobobbaile. Taje jaʼo lisut tal ta kabtel, vaʼun te la jkotan jkaro li ta spat salon ti bu mu xiyilikune. Jaʼo te lik taluk ta jol li kʼusitik laj kil li ta paskʼop ta Vietname: li yikʼ anima kʼalal chichʼ chikʼele, li chʼichʼ ta jpat jxokone. Melel xa tajek chkil yilel ti xi xvokoletik li soltaroetike: «¿Mi mu jechuk ti ta to xikuxie? ¡Koltaun avokoluk!». Li voʼone jnaʼoj ti muʼyuk xa chkuxiike, pe laj kakʼbe yipal ta spatbel yoʼontonik xchiʼuk laj kakʼ persa yoʼ mu xilik ta jsat ti ta xchamike. Lajem likom laj kaʼi.

Xi-okʼolet lik jpas orasion (Salmo 56:8). Vaʼun lik jnopbe skʼoplal li chaʼkuxesele. Ta ora noʼox lik kaʼibe smelolal li kʼusi tspas Jeovae: tstunes li chaʼkuxesel sventa xakʼbe slajeb li kʼusitik chopol laj kile xchiʼuk ti chchʼayes li at-oʼontonal chkaʼi jech kʼuchaʼal epal krixchanoetik snuptanojik eke. Li Diose chchaʼkuxes skotol li keremetik ti chamik ta paskʼop sventa xuʼ xchanik ta stojolal li Diose (Echos 24:15). Lik jkʼan tajek ta koʼonton li Jeovae. Toj kʼotel tajek ta koʼonton li kʼusi kʼot ta pasele xchiʼuk te nakʼal-o ta koʼonton li vaʼ kʼakʼal taje. Kakʼoj tajek persa sventa mu xchʼay li kʼanelal kuʼun ta slikebal ta stojolal Jeovae, mas to kʼalal ta jnuptan prevaetik xchiʼuk vokoliletike.

Kʼalal oy paskʼope, li krixchanoetike tspasik li kʼusitik toj chopole, li voʼone la jpas ek. Li kʼusi skoltaojun yoʼ mu toj chopoluk chkaʼi jbae jaʼ ti ta jnopbe skʼoplal chib teksto ti toj kʼupil sba chkaʼie. Li baʼyele jaʼ li Apokalipsis 12:10, 11, yuʼun te chal ti Diabloe laj xa yichʼ tsalel ta sventa li aʼyejetik chkaltik batele xchiʼuk ta sventa li xchʼichʼel Chʼiom Chije. Li xchibale jaʼ Galatas 2:20, yuʼun li teksto taje chakʼ jchan ti Jesukristoe cham «ta jtojolal». Li Jeovae chʼabal xa jmul chilun ta skoj li xchʼichʼel Xnichʼone, xchiʼuk spasojbun xa perton li kʼusi la jpase. Kʼalal chkaʼibe smelolal taje jaʼ tskoltaun sventa lekuk li jol koʼontone; jaʼ tstijbun koʼonton ta skoltael bu kʼalal xuʼ kuʼun li krixchanoetik ta yojtikinel li jkʼuxubinvanej Jdiostike (Evreos 9:14).

Kʼalal ta jnop ta sventa kʼu yelan echʼ tal li jkuxlejal ta voʼnee, chkakʼ venta ti xchabiojun onoʼox tal li Jeovae. Jun skʼelobile jaʼ kʼalaluk naka noʼox laj yaʼi Jim ti te chivay li ta jkaroe, la stakun batel ta sna jun ermana ti chakʼ ta chʼom skuartotake. Jnaʼoj lek ti Jim xchiʼuk li uni ermana ti laj yakʼbun lek jvayebe jaʼ tunesatik yuʼun li Jeovae. ¡Toj echʼ noʼox lek yoʼonton li Jeovae xchiʼuk lek chchabi li yajtuneltake!

Li ta mayo ta 1971 oy kʼusi kʼot ta pasel ti persa libat ta Michigane. Kʼalal skʼan toʼox xilokʼ batel li ta tsobobbail Delray Beache, la jnojes batel ta livroetik xchiʼuk ta revistaetik li skajuelail jkaroe. Lilokʼ batel li ta lum Floridae xchiʼuk jaʼ la jtam batel li autopista 75 ti chbat li ta snorteale. Mu toʼox sta oʼlol be xibat kʼalal xokob xaʼox li jkajuelae. Yuʼun ti bu stakʼ chkile ximuyubaj chipaj yoʼ xkalbeik krixchanoetik ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose. La jchol mantal ta jayib chukinabetik xchiʼuk laj kakʼbeik komel tratadoetik li viniketik ta jta ta vanyo ti butik chpajulan li karoetik sventa kuxob oʼontonale. Bateltike ta jakʼbe jba mi oy van junuk chʼiem ta mantal ti buchʼu la jcholbe mantale (1 Korintios 3:6, 7).

Akʼo mi jech, jnaʼoj onoʼox ta melel ti kʼalaluk naka toʼox li-och ta mantale muʼyuk chkakʼ ta ilel slekil koʼonton kʼalal chikʼopoje, mas to ta stojolal li kutsʼ kʼalale. Li kʼanelal kuʼun ta slikebal ta stojolal li Jeovae solel tsanem tajek ta koʼonton, jaʼ yuʼun oy stsatsal koʼonton la jchol li mantale, pe tsots lisujvan xtok. Ta skoj ti jkʼanoj tajek li jchiʼiltak ta vokʼele, ti jaʼ li John xchiʼuk Rone, la jsujik toʼox sventa xchʼamik li mantale. Melel onoʼox ti la jkʼan perton ta tsʼakal ta skoj ti lisujvan ta persae. Pe ta jkʼanilan ta orasion sventa xchʼamik ta jelavel li mantale. Vaʼun te laj kakʼ venta ti xchanubtasojun talel Jeova xchiʼuk lek xa chkakʼ ta ilel jtalelal kʼalal ta jcholmantale xchiʼuk kʼalal ta jchanubtas li krixchanoetike (Kolosenses 4:6).

Ta skotol ora chvul ta jol ti jkʼanoj li Jeovae, pe muʼyuk xchʼay xkaʼi xtok li yan buchʼutik jkʼanojane. Jun ti buchʼu jkʼanoj xtoke jaʼ li kuni ajnil Susane. Ta onoʼox jkʼan junuk jchiʼil ti skoltaun sventa xitun-o batel ta stojolal li Diose, li Susane jaʼ li buchʼu xuʼ skoltaune. Li stuke muʼyuk bikʼit yoʼonton xchiʼuk lek tsots ta mantal. Jun velta ti mu xchʼay xkaʼi kʼalal jlekom toʼox jbakutike, jaʼo kʼalal ay jkʼel ta sna stot smeʼ ta Cranston (Rhode Island). Te laj kil ta yamakʼil snaik ti yakal tskʼel li revista Li Jkʼel osil ta toyole. Li kʼusi labal sba laj kile jaʼ ti jaʼ yakal tskʼel li yan mantaletik chtal li ta revistae xchiʼuk yakal tsaʼ skotol li tekstoetik ta Vivliae. Xi laj kalbe jbae: «¡Li tseb liʼe lek yij ta mantal!». Linupunkutik ta disiembre ta 1971, ti kʼu xa sjalil taje te xchiʼinojun-o xchiʼuk skoltaojun, taje ta jtoj tajek ta vokol. Li kʼusi mas lek chkil ta sventa li kajnile jaʼ ti ep skʼanojune, pe jaʼ mas ep skʼanoj li Jeovae.

Laj kil chaʼvoʼ kalab jnichʼnabkutik xchiʼuk li Susane, jaʼik Jesse xchiʼuk Paul. Li Jeovae te xchiʼinojan-o li jkeremtak ti kʼu sjalil kuxulike (1 Samuel 3:19). Ta skoj ti la xchanik skʼanel ta sjunul yoʼontonik li melele, lek xa jkʼoplalkutik xvinaj li totil meʼilunkutike. Tukʼ-o chtunik ta stojolal Jeova li jkeremtak ta skoj ti muʼyuk xchʼay xaʼiik li kʼanelal yuʼunik ta slikebal ta stojolal Jeovae. Xchaʼvoʼalik oy xa mas ta jtob jabil tspasbeik yabtel Dios ta tsʼakal ora. Jech xtok, ximuyubaj ti jaʼ molniʼilun yuʼun li chaʼvoʼ alakʼ sba tsebetik  ti jaʼik yajtsʼaklomtak Kristo ti jaʼik li Stephanie xchiʼuk Racquel ti xkoʼolajik kʼuchaʼal jtsebetake. Li Jesse xchiʼuk Paule jaʼ la stʼuj ta yajnilik li tsebetik ti skʼanojik ta sjunul yoʼontonik li Jeovae (Efesios 6:6).

Kʼalal laj kichʼ voʼe bat tunkun vaklajuneb jabil ta s-estadoal Rhode Island. Te la jta lek kamigotak. Oy kʼusitik lek xvul ta jol ti kʼot ta jtojolalkutik xchiʼuk li moletik ti koʼol li-abtejkutike. Jech xtok ta jtojbe tajek ta vokol li jkʼelvanejetik ta sirkuito ti ep la stij koʼontonkutik kʼalal ay svulaʼanunkutike. Jaʼ jun mukʼta matanal chkaʼi ti koʼol chi-abtej xchiʼuk viniketik ti solel skʼanojik-o Jeova kʼuchaʼal ta slikebale. Li ta sjabilal 1987 libatkutik ta naklej ta s-estadoal Carolina del Norte sventa jkoltakutik ta cholmantal li ermanoetike, te la jtakutik yan kamigokutik xtok ti solel lek tajek laj kil jbakutik xchiʼukike. * (Kʼelo li tsʼib ta yok vune.)

Li ta agosto ta 2002, li Susan xchiʼuk voʼone laj kichʼkutik takel ta ikʼel ta abtel ta Betel ta Patterson (Estados Unidos). Li voʼone te li-abtej ta Departamento sventa cholmantal, li Susane te abtej li bu chchukʼik kʼuʼile. Tskʼupin tajek li yabtel tee. Pe ta agosto ta 2005, laj kichʼ akʼbel jun matanal, jaʼ ti xitun li ta Jtsop Jbeiltasvaneje. Solel mu jta-o laj kaʼi li abtelal taje. Li kajnil eke mu spas yuʼun laj yaʼi li mukʼta abtelale xchiʼuk ti chibatkutik ta junantik mukʼtik lumetike. Mu toʼox skʼupin xmuy ta avion, pe avie nop xa xkaʼikutik. Li Susane chal ti ep koltaat li kʼusitik albat yuʼun li yajnilik yan ermanoetik ti te chtunik ta Jtsop Jbeiltasvaneje. Xuʼ xkal ta jamal ti lek skoltaojun li kajnile, ta skoj taje jaʼ mas jkʼanoj-o.

Li j-ofisinae noj kuʼun ta lokʼoletik ti ep sbalil chkile. Yuʼun jaʼ tsvules ta jol ti toj echʼ xa noʼox labal sba echʼem li jkuxlejale. Ep xa onoʼox jtaoj bendisionetik ta skoj li kʼanelal kuʼun ta slikebal ta stojolal Jeovae.