1, 2. ¿Kʼuxi xkoʼolaj ta kʼokʼ li kokʼtike?

LI TA sjabilal 1871 kol kʼokʼ ti stuk xa noʼox jech kʼot ta pasel li ta Estados Unidose. Ta jlikel noʼoxe la xchikʼ chaʼmil miyon teʼetik xchiʼuk la smil mas ta 1,200 krixchanoetik. ¿Kʼuxi van kol li kʼokʼ taje? Yaʼeluke jaʼ la ta skoj ti chchʼit jutuk skʼakʼal li jkotkantik trenetik ti te ch-echʼ ta teʼtikaltike. Taje tsvules ta joltik li kʼusi chal Vivliae: «¡Kʼelo avilik ti ep chchikʼ batel teʼtikaltik li uni juteb noʼox kʼokʼe!» (Santiago 3:5). ¿Kʼu yuʼun jech laj yal li Santiagoe?

² Xi laj yal li Santiagoe: «Li kokʼtike jaʼ jun kʼokʼ» (Santiago 3:6). Jech kʼuchaʼal chakʼ vokolil li kʼokʼe, li kokʼtik eke, jaʼ xkaltik li jkʼopojeltike, xuʼ me chakʼ ep vokolil. Yuʼun xi chal li Vivliae: «Li jlajel jchameltic xchiʼuc jcuxlejaltique te ta jtatic ta sventa cʼu xʼelan chijloʼilaj» (Proverbios 18:21). Melel onoʼox ti muʼyuk ta xkiktatik kʼopojel ta skoj ti xuʼ jyayijestik li yantike, jech kʼuchaʼal li kʼokʼe, muʼyuk ta xkiktatik stunesel ta skoj noʼox ti xuʼ xijkʼakʼ yuʼune. Li kʼusi tsots skʼoplale jaʼ ti oyuk noʼox smelolal kʼuxi ta jtunestike. Mi oy smelolal ta jtunestik li kʼokʼe, ta xtun kuʼuntik sventa jpas jveʼeltik, xijkʼatinutik o sventa xkil jbetik ta ikʼ osil. Mi lek ta jtunes li kokʼtike, chtun  kuʼuntik sventa jmuyubtatik Jeova xchiʼuk sventa xijtun ta stojolal li jchiʼiltike (Salmo 19:14).

3. Mi ta jkʼan ta jpatbetik yoʼonton li yantike, ¿kʼusi skʼan jnaʼtik?

³ Li Jeovae laj yakʼ jpʼijiltik sventa xkaltik li kʼusi ta jnoptike xchiʼuk li kʼusi oy ta koʼontontike, taje xuʼ xkaltik kʼalal chijkʼopoje o chkakʼtik ta ilel ta senya kʼop. ¿Kʼuxi xuʼ jtunestik li jkʼopojeltik ti jaʼ jun matanal yakʼoj Dios sventa jpatbetik yoʼonton li yantike? (Kʼelo Santiago 3:9, 10.) Skʼan jnaʼtik bakʼin chijkʼopoj, kʼusi chkaltik xchiʼuk kʼuxi ta alel.

4. ¿Bakʼin skʼan xijtsʼiji?

⁴ Li Vivliae chalbutik ti ‹oy yorail chʼanxijchie› (Eclesiastés 3:7). Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal oy buchʼu ta xkʼopojike, skʼan me jtsʼet chikintatik li kʼusi chalike, yuʼun jaʼ jech chkakʼtik ta ilel ti chijtsakvan ta mukʼe (Job 6:24). Kʼalal oy kʼusi chkaʼitik ti mu stakʼ xichʼ alele, skʼan me mu xkalbetik batel li yantike (Proverbios 20:19). Kʼalal mi oy buchʼu chopol kʼusi laj yalbutike, skʼan me xijtsʼiji xchiʼuk mu jtakʼbetik (Salmo 4:4).

5. ¿Kʼuxi chkakʼbetik ta ilel Jeova ti ta jtojbetik ta vokol li matanal yakʼojbutik ti stakʼ xijkʼopoje?

⁵ Melel onoʼox ti oy yorail stakʼ xijkʼopoje (Eclesiastés 3:7). Xuʼ xijkʼopoj kʼalal ta jmuyubtatik Jeovae, kʼalal ta jpatbetik yoʼonton yantike, kʼalal chkaltik ti kʼu yelan chkaʼi jbatike xchiʼuk kʼalal chkaltik li kʼusi chtun kuʼuntike (Salmo 51:15). Kʼalal jech ta jpastike, chkakʼtik ta ilel ti ta jtojbetik ta vokol Jeova ti yakʼojbutik li jmotontik ti stakʼ xijkʼopoje. Kʼalal chakʼ jmotontik junuk kamigotik ti toj kʼupil sbae, ta jkʼan ta jtunestik lek li kʼusi laj yakʼbutike.

6. ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti jnaʼtik bakʼin skʼan xijkʼopoje?

⁶ ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti jnaʼtik bakʼin skʼan xijkʼopoje? Xi chal li Proverbiose: «Ti scʼotebal o cʼot ti cʼop bu stamoje, coʼol jech cʼu chaʼal jbej slocʼobbail mantsana meltsanbil ta oro, ti nichimtasbil ta platae [o «ti kajanbil ta jun charola ti pasbil ta platae», TNM]» (Proverbios 25:11, Ch). ¿Kʼusi skʼan xal taje? Li mantsana meltsanbil ta oroe toj kʼupil sba xvinaj. Pe mi la jkajantik ta junuk charola ti pasbil ta platae, mas to me kʼupil sba xvinaj. Jaʼ jech kʼalal chijkʼopoj eke, mi ta jkʼantik chkʼot ta oʼontonal li kʼusi chkaltike, skʼan me jnaʼtik bakʼin chijkʼopoj. ¿Kʼuxi ta pasel taje?

7, 8. ¿Kʼuxi la xchanbeik Jesus li ermanoetik ta Japone?

⁷ Mi jaʼo lijkʼopoj kʼalal maʼuk lek yoraile, xuʼ me mu xaʼibeik smelolal li kʼusi chkaltike o mu xchʼamik li kʼusi chkalbetike (kʼelo Proverbios 15:23). Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta marso ta 2011 la slajes jayibuk lumetik ta Japón li nikel echʼe xchiʼuk li tsunamie. Chamik mas ta 15 mil krixchanoetik. Ep cham yutsʼ yalalik xchiʼuk yamigotakik li stestigotak Jeovae, pe oy ta yoʼonton tskʼan tskoltaik ta Vivlia li slakʼnaike. Akʼo mi jech, muʼyuk laj yalbeik slakʼnaik ta sventa chaʼkuxesel kʼalal naka toʼox jech kʼot ta pasel taje. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun ep li krixchanoetik taje jaʼik jbudistaetik xchiʼuk jutuk tajek snaʼik kʼusi chal li Vivliae. Jaʼ yuʼun, jaʼ mas laj yakʼ ta yoʼontonik ti tspatbeik yoʼonton xchiʼuk ti xalbeik ti kʼu yuʼun chkʼot ta pasel li kʼusitik chopole.

⁸ Li Jesuse snaʼoj bakʼin chkʼopoj xchiʼuk bakʼin tstsʼiji (Juan 18:33-37; 19:8-11). Jun veltae xi laj yalbe yajtakboltak li Jesuse: «Oy to ep kʼusitik ta jkʼan chkalboxuk, pe mu stsʼik avuʼunik li avie»  (Juan 16:12). Li ermanoetik ta Japone la spasik kʼuchaʼal li Jesuse, la skʼelik bakʼin xuʼ chalbeik krixchanoetik ta sventa li chaʼkuxesele. Kʼalal echʼ xaʼox chib jabil xchiʼuk oʼlol li tsunamie jaʼ to laj yakʼik li tratado ¿Mi xuʼ to van xkuxiik yan velta li buchʼutik chamemike? Ep buchʼutik la xchʼamik li tratadoe xchiʼuk xkuxet yoʼonton komik yuʼun li aʼyej taje. Li voʼotik eke skʼan jnoptik ta sventa li stalelal xkuxlejalik xchiʼuk li kʼusi xchʼunojik li krixchanoetik ti bu nakalutike. Mi jech ta jpastike, ta jnaʼtik bakʼin xuʼ ta jchiʼintik ta loʼil.

9. ¿Butik yan skʼan xijtsʼiji?

⁹ ¿Butik yan skʼan xijtsʼiji? Yan bu skʼan xijtsʼijie jaʼo kʼalal oy buchʼu oy kʼusi chalbutik ti chopol chkaʼi jbatik yuʼune. Mi sujem xa ta jtakʼtike, xuʼ van oy kʼusi chopol xkaltik ti muʼyuk lek chkaʼi jbatik yuʼun ta tsʼakale. Jaʼ yuʼun skʼan xi jakʼbe jbatike: «¿Mi toj chopol van ta melel li kʼusi laj yalbun ti mu stsʼik kuʼune?». Mi muʼyuk toj tsots skʼoplale, jaʼ van lek ti tsʼijil xijkome. Pe mi persa skʼan xijloʼilaj xchiʼuk li krixchanoe, jaʼ me mas lek ti jaʼ to jchiʼintik ta loʼil kʼalal muʼyuk xaʼox chij-iline (kʼelo Proverbios 15:28). Yan ti bu skʼan jmalabetik yorail chijkʼopoje, jaʼo kʼalal ta jkʼan ta jtijbetik yoʼonton kutsʼ kalaltik ti akʼo xojtikinik Jeovae. Kʼalal muʼyuk to chlik jchiʼintik ta loʼile, oyuk smalael kuʼuntik, jnoptik lek li kʼusi chkalbetike xchiʼuk jmalabetik yorail kʼalal oy ta yoʼontonik chchikintaike.

10. 1) ¿Kʼu yuʼun skʼan jnoptik lek li kʼusi chkaltike? 2) ¿Kʼusitik kʼopal skʼan mu xkaltik mi jsetʼuk li yajtsʼaklomutik Kristoe?

¹⁰ Li kʼusi chkaltike xuʼ me lek chaʼi sbaik o chopol chaʼi sbaik kuʼuntik li krixchanoetike. Jaʼ yuʼun skʼan jnoptik lek li kʼusi chkaltike (kʼelo Proverbios 12:18). Junantik krixchanoetike muʼyuk xkʼuxul yoʼontonik, tsyayijesbeik yoʼonton yantik kʼalal chkʼopojike, yuʼun tstunesik kʼuchaʼal espada o flecha li skʼopojelike (Salmo 64:3). Chchanik ta pelikulaetik o ta programaetik ta television ti jech chkʼopojike. Pe li yajtsʼaklomutik Kristoe muʼyuk ta jyayijes ta jkʼopojeltik li yantike o ti muʼyuk xa xkʼuxul koʼontontik chijkʼopoj ta stojolalik akʼo mi ixtol loʼil noʼox li kʼusi chkaltike. Mu chopoluk ti chkaltik ixtol loʼile, yuʼun bakʼintike jaʼ chakʼbe smuil li jloʼiltike. Pe mu me xkaltik mi jsetʼuk ixtol loʼil sventa ta jchopol kʼoptatik o jlabantik yantik sventa stseʼinik li yantike. Li Vivliae chalbutik ti mu jtunestik chopol kʼopetik o bol kʼopetike, chalbutik ti jaʼ jtunestik li kʼopetik ti chkoltavane xchiʼuk ti tspatbe yoʼonton yantike (Efesios 4:29, 31).

11. ¿Kʼusi tskoltautik sventa lek noʼox chijkʼopoj xchiʼuk ta jpatbetik yoʼonton li krixchanoetike?

¹¹ Li Jesuse laj yal ti ‹jaʼ chlokʼ ta ketik li kʼusitik oy ta koʼontontike› (Mateo 12:34). Jech oxal li ta jkʼopojeltike jaʼ te chvinaj li kʼusi ta jnoptik ta stojolal li yantike. Mi jkʼanojtik ta melel li krixchanoetike, lek noʼox chijkʼopoj xchiʼuk ta jpatbetik yoʼontonik.

12. ¿Kʼusitik yan xuʼ skoltautik sventa jtʼujtik lek li kʼusi chkaltike?

¹² Akʼo mi toj pʼij li Salomone, laj onoʼox yakʼ persa snopel sventa lek chbat yuʼun li kʼusi la stsʼiba xchiʼuk ti oyuk lek stukʼile (Eclesiastés 12:9, 10). Taje chchanubtasutik ti skʼan xkakʼtik persa sventa jtʼujtik lek li kʼusi chkaltike. ¿Kʼusi xuʼ skoltautik? Xuʼ jchantik achʼ kʼopetik kʼalal ta jkʼel li Jvivliatike xchiʼuk kʼalal ta jkʼel li jvuntike. Xuʼ jsabetik mas smelolal mi oy kʼusi mu xkaʼitike. Xuʼ jchanbetik xtok li Jesuse. Laj yal ti jaʼ chanubtasat yuʼun Jeova sventa stsatsubtasbe yoʼonton  xchiʼuk spatbe yoʼonton li krixchanoetik kʼalal chil svokolike (Isaías 50:4). Jech xtok, skʼan jnoptik kʼu yelan chaʼi sba kuʼuntik yantik kʼalal oy kʼusi chkaltike (Santiago 1:19). Xuʼ xi jakʼbe jbatike: «Mi oy kʼusi laj kale, ¿kʼusi van smelolal chaʼibe li yantike xchiʼuk kʼu van yelan chaʼi sbaik kuʼun?».

13. ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti kʼunuk ta aʼibel smelolal li kʼusi chkaltike?

¹³ Toj me tstots skʼoplal ti kʼunuk ta aʼibel smelolal li kʼusi chkaltike. Jkʼelbetik junuk skʼelobil ti kʼu yuʼun tsots skʼoplale. Li j-israeletike la stunesik okʼes kʼalal oy kʼusi chakʼik ta aʼiele. Jtos senyail okʼese jaʼo kʼalal chakʼik ta aʼiel ti oy bu skʼan tstsob sbaike. Yan senyaile jaʼ jun mantal sventa soltaroetik ti chakʼ ta aʼiel ti skʼan chbat stsak sbaik ta kʼop xchiʼuk li yajkontraike. Mi mu xaʼibeik lek smelolal senyail okʼes li soltaroetike, xuʼ van mu snaʼ kʼusi tspasik. Jech chkʼot ta pasel ek kʼalal chijkʼopoje. Li Vivliae chalbutik ti kʼunuk ta aʼibel smelolal li kʼusi chkaltike. Yuʼun mi moʼoje, xuʼ van mu xaʼibeik smelolal kʼusi chkaltik li krixchanoetike. Akʼo mi kʼun ta aʼibel smelolal li kʼusi chkaltike, oyuk me spʼisol li kʼusi chkaltike xchiʼuk ichʼvankutik me ta mukʼ (kʼelo 1 Korintios 14:8, 9).

14. ¿Kʼuxi vinaj ti kʼun ta aʼibel smelolal kʼusi laj yal li Jesuse?

¹⁴ Kʼun ta aʼibel smelolal kʼalal kʼopoj li Jesuse. Jnopbetik skʼoplal li mantal laj yal ta Mateo kapitulo 5 kʼalal ta 7. Muʼyuk bu la stunes ep ta tos tsatsal kʼopetik ti vokol xa ta aʼibel smelolal sventa noʼox labal xa sba x-ilat yuʼun li krixchanoetike. Jech xtok, muʼyuk buchʼu chopol laj yaʼi sba yuʼun ta skoj li kʼusi laj yale. Kʼunik ta aʼibel smelolal li kʼusi laj yale, akʼo mi toj tsotsik skʼoplal. Li ta mantal laj yale la xchanubtas yajchankʼoptak ti mu svul yoʼontonik ti kʼusi tslajesik jujun kʼakʼale. Yoʼ xkom ta sjolik li mantale, laj yalbe yajchankʼoptak ti akʼo skʼelik kʼuxi chmakʼlinatik yuʼun Jeova li mutetike. Vaʼun xi la sjakʼe: «¿Mi mu jaʼuk mas tsots akʼoplalik li voʼoxuke, ti jaʼ mu sta li stukike?» (Mateo 6:26). Kʼun tajek ta aʼibel smelolal li kʼusi laj yale, pe la stsatsubtasbe-o yoʼonton xchiʼuk oy kʼusi tsots skʼoplal la xchanubtas li yajchankʼoptake.

15. ¿Kʼu yuʼun ta slekiluk koʼontontik skʼan xijkʼopoj?

¹⁵ Jech kʼuchaʼal laj xa jchantike, skʼan jnoptik lek kʼusi chkalbetik li yantike. Pe skʼan jnoptik xtok ti kʼuxi chkalbetike. Li krixchanoetike tskʼupinik xchikintael li kʼusi laj yal li Jesuse, yuʼun ta slekil yoʼonton kʼopoj (Lukas 4:22). Mi ta slekil koʼontontik chijkʼopoj li voʼotik eke, mas me chchikintaik kʼusi chkalbetik li krixchanoetike xchiʼuk mas chchʼamik li kʼusi chkalbetike (Proverbios 25:15). ¿Kʼusi xuʼ skoltautik sventa ta slekiluk koʼonton xijkʼopoj? Jaʼ ti jtsaktik ta mukʼ li yantike xchiʼuk ti kʼu yelan chaʼi sbaike. Taje jaʼ li kʼusi la spas Jesuse. Jun velta kʼalal laj yil jtsop krixchanoetik ti laj yakʼik persa sventa chtaat ta saʼele xchiʼuk sventa chchikintaik li kʼusi chale, ta sjunul yoʼonton la xchʼak yora xchiʼuk ep kʼusitik la xchanubtasan (Markos 6:34). Jech xtok, kʼalal chopol kʼoptaate, muʼyuk la spak jsetʼuk (1 Pedro 2:23).

16, 17. 1) ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik Jesus kʼalal chijloʼilaj xchiʼuk kutsʼ kalaltik o kamigotaktike? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale.) 2) ¿Kʼusi kʼot ta pasel koliyal ti ta slekil yoʼonton kʼopoj jun meʼile?

¹⁶ Jkotoltik jkʼanojtik tajek li kamigotaktike xchiʼuk li kutsʼ kalaltike. Pe ta skoj ti lek xkil jba jchiʼuktike, xuʼ van jnoptik ti mu toj persauk jtsaktik ta mukʼ kʼalal ta jchiʼinantik ta loʼile. Bakʼintike,  xuʼ van oy kʼusi xkaltik ti chopol chaʼi sbaik kuʼuntike. Jnopbetik skʼoplal li Jesuse. Skotol ora la stsak ta mukʼ li yamigotake. Kʼalal oy junantik la svulilan sbaik ta sventa ti buchʼu junukal mas mukʼ skʼoplal yuʼunike, ta slekil yoʼonton laj yalanbe mantal. Pe maʼuk noʼox taje, yuʼun laj to yikʼ tal jun uni olol sventa xuʼ sjel li stalelalike (Markos 9:33-37). Li moletik ta tsobobbaile skʼan me xchanbeik stalelal Jesus, skʼan ta slekiluk yoʼonton xtojobtasvanik (Galatas 6:1).

¹⁷ Pe ¿kʼusi ta jpastik mi oy buchʼu chopol kʼusi laj yalbutike? Jaʼ ti ta slekiluk koʼonton jtakʼbetike (Proverbios 15:1). Jkʼeltik kʼusi kʼot ta stojolal jun meʼil ti stuk tstsʼites jun xchex kereme. Li skereme mukul tspas kʼusitik chopol. Pe jun kʼakʼale, oy jun ermana laj yaʼi li kʼusi chopol tspas li kereme, vaʼun bat xchiʼin ta loʼil li meʼile, ta slekil yoʼonton xi laj yalbe yaloje: «¡Chakʼ at-oʼonton ti muʼyuk latojob ta yalbel mantal li akereme!». Baʼyel la snop kʼusi xuʼ chal li meʼile xchiʼuk laj yakʼ persa ti mu x-iline. Vaʼun ta slekil yoʼonton laj yalbe ti oy-o ta yoʼonton chakʼ batel persa stsʼitesel leke xchiʼuk ti chakʼ-o persa xchanubtasele. Koliyal ti ta slekil yoʼonton la stakʼe, yamiga-o sbaik. Li kereme laj yaʼi li kʼusi laj yal li smeʼe. Ta skoj ti laj yakʼ venta ti kʼanbil-o yuʼun li smeʼe, laj yikta spasel li kʼusitik chopole, laj yichʼ voʼ, ta mas tsʼakale tun ta Betel. ¿Kʼusi chchanubtasutik taje? Akʼo mi jaʼ yakal chijloʼilaj xchiʼuk ermanoetik, kutsʼ kalaltik o yan krixchanoetik, «oyuk me lek yatsʼamil» li jkʼopojeltike. Jaʼ xkaltik, skʼan xij-ichʼvan ta mukʼ ta skotol ora kʼalal chijkʼopoje (Kolosenses 4:6).

18. ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal li Jesuse?

¹⁸ Jaʼ jun kʼupil sba matanal yakʼojbutik Jeova ti stakʼ xkaltik li kʼusi ta jnoptike xchiʼuk ti kʼu yelan chkaʼi jbatike. Jaʼ yuʼun jchanbetik-o stalelal Jesus sventa jnaʼtik bakʼin chijkʼopoj, kʼusi chkaltik xchiʼuk kʼuxi ta alel. Skotol ora ta slekiluk koʼonton xijkʼopoj xchiʼuk jtunes jkʼopojeltik sventa jtsatsubtasbetik yoʼonton yantik xchiʼuk sventa xmuyubaj-o kuʼuntik li Jeovae.