¿Mi lek van xil sbaik xchiʼuk li kʼusi chal Vivliae?

LI DIOSE, ¿mi jech van ti kʼunkʼun lik skʼatajes tal ta krixchanoetik li chonetike? Li Diose, ¿mi jech ti laj yakʼ chʼiuk bacteria (bikʼtal kuxlejal ti mu xvinaj ta kʼelel ta jsatike) sventa xkʼataj ta choyetik, ta mas tsʼakale ta chonetik ti tskil sbaik ta balumile, vaʼun xtok ta tsʼakale ti chkʼataj ta chonetik ti chchuʼunike, sventa xkʼatajik ta jtos maxetik ti kʼataj ta krixchanoetike? Oy sientifikoetik xchiʼuk jnitvanejetik ta relijion ti jech xchʼunojik ti kʼunkʼun ikʼataj talel li krixchanoetike, pe chalik xtok ti xchʼunojik li kʼusi chal Vivliae. Chalik ti jaʼ la jun lokʼolkʼop li kʼusi chal Génesis ta Vivliae. Yikʼaluk van oy ajakʼojbe aba ek mi lek xil sbaik xchiʼuk sKʼop Dios li chanubtasel ti chal kʼunkʼun la ikʼataj talel ta krixchanoetik li chonetike.

Snaʼel kʼuxi li j-ayanutik ta Balumile tsots skʼoplal sventa jnaʼtik buchʼuutik, bu chi jbat xchiʼuk kʼuyelan skʼan xi jkuxiutik. Jaʼ noʼox mi la jnaʼtik kʼuxi lik stsʼunubal li krixchanoetike, xuʼ xkaʼibetik smelol kʼu yuʼun yakʼoj oyuk vokolil li Diose xchiʼuk kʼusi snopoj tspas sventa jkuxlejaltik ta mas tsʼakal. Mi mu jchʼuntik ta melel ti jaʼ Jpasvanej kuʼuntik li Diose, mu me xuʼ lek xkil jbatik xchiʼuk. Jech oxal, jchantik kʼusi chal Vivlia ta sventa kʼuxi iʼayan talel li krixchanoetike, kʼu yuʼun jechutik tana xchiʼuk kʼusi chkʼot ta stojolal li krixchanoetik ta mas tsʼakale. Jech taje chkakʼtik venta mi lek xil sbaik xchiʼuk Vivlia li chanubtasel ti chal ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoe.

Kʼalal kʼajomal jun toʼox li krixchanoe

Jutuk mu skotoluk li buchʼutik chchanubtasvanik ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike chalik ti jtsop chonetike kʼunkʼun ipas talel kʼalal to ta krixchanoetik, pe taje kontra chil ti kʼajomal noʼox jun krixchano oy toʼox li voʼnee. Yan li Vivliae jelel tajmek li kʼusi chale, yuʼun chal ti ta jun noʼox vinik ti jaʼ sbi Adán li j-ayanutik tale. Jech ek te chal ti Adane melel krixchano kuxi ta voʼne, chalbe sbi yajnil xchiʼuk jayibuk xnichʼnabtak. Chalbutik kʼusitik la spas, kʼusitik laj yal, bakʼin ikuxi xchiʼuk bakʼin icham. Li loʼil taje, li Jesuse muʼyuk bu laj yal ti jaʼ jun loʼil maxil sventa krixchanoetik ti muʼyuk bu ep chanunajemike. Jun velta kʼalal la xchiʼin ta loʼil jnitvanejetik ta relijion ti ep tajmek chanunajemike, xi laj yalanbee: «¿Me muʼyuc aqʼuelojic [...] ti jun vinic xchiʼuc jun ants la spas Dios cʼalal la spas cristiano ta sliquebe?», xi (Mateo 19:3-5). Vaʼun, li Jesuse lik yal li kʼusi chal ta Génesis 2:24 ta sventa li Adán xchiʼuk Evae.

Li Lucas ti jaʼ jun jtsʼibajom ta Vivlia xchiʼuk j-al-loʼil ti lek tajmek chaneme, laj yal ti Adane jaʼ jun melel krixchano jech kʼuchaʼal li Jesuse. Li Lucase laj yalbe skʼoplal smoltotak Cristo kʼalal to li ta baʼyel vinike (Lucas 3:23-38). Jech noxtok, kʼelo li kʼusi laj yal jtakbol Pablo kʼalal la xchiʼin ta loʼil jtsop filosofoetik ti ichanunajik li ta mukʼtikil chanob vun yuʼun jgriegoetike: «Ti Dios ti laj smeltsan ti banomile xchiʼuc scotol ti cʼusitic oye, leʼe, jaʼ yajval vinajel, banomil. [...] Ta sventa jun vinic, ayan talel mucʼtiquil lumetic [...,] yoʼ ta xnaqui[ik] ta sjoylej banomil» (Hechos 17:24-26, Ch). Jech kʼuchaʼal chal li Vivliae, lek jamal ta aʼiel ti ta stojolal «jun vinic» li j-ayan talel jkotoltike. Vaʼun chaʼa, li kʼusi chal Vivlia ta sventa kʼuyelan ayan talel li krixchanoetike, ¿mi lek xil sbaik xchiʼuk li chanubtasel ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike?

Li vinike chnamaj li ta tukʼil-lekilale

Jech kʼuchaʼal chal li Vivliae, li Jeovae tukʼil-lekil krixchano la spas li baʼyel vinike. Yuʼun mi  jaʼuk spas jtosuk kʼusi ti oy xchopolale. Ti kʼuyelan chal Vivlia ti laj yichʼ pasel li krixchanoe xi chale: «La spas cristiano li Diose, jaʼ la slocʼta sba jech cʼu chaʼal stuc. [...] Scotol li cʼusitic pasbil yuʼun Diose toj lec laj yil» (Génesis 1:27, 31). ¿Kʼuxi ti tukʼil-lekil krixchano toʼox laj yichʼ pasel li Adane?

Tukʼil-lekil krixchano toʼox, yuʼun xuʼ toʼox snop stuk kʼusi ta spas xchiʼuk xuʼ toʼox lek tajmek xchanbe stalelaltak li Diose. Li Vivliae xi chale: «Li cristianoe lec tucʼ yoʼnton pasbil yuʼun li Diose, pero jaʼ xa stuc ta sbolibtas sbaic batel», xi (Eclesiastés 7:29). Jech, jaʼ li Adán buchʼu yolbaj la stoy sba ta stojolal Diose. Vaʼun, jech la xchʼay li stukʼil-lekilale xchiʼuk muʼyuk xa bu xakʼbe skʼupin ek li xnichʼnabtake. Jaʼ yuʼun oy toj chopol tajmek chkaʼi jbatik kʼalal mu xkʼot ta pasel kuʼuntik li kʼusitik lek ta jkʼan ta jpastike. Jaʼ jech kʼuchaʼal la stsʼiba li jtakbol Pabloe: «Mu jaʼuc chcʼot ta pasel cuʼun li cʼusi ta jcʼan ta jpase; jaʼ chcʼot ta pasel cuʼun li cʼusi chopol chquile» (Romanos 7:15).

Jech kʼuchaʼal chal li Vivliae, li jun krixchano ti oy stukʼil-lekilale xuʼ lek tajmek sbekʼtal stakopal chkuxi sbatel osil. Ta skoj li kʼusi albat yuʼun Dios li Adane, xuʼ xkaʼitik ti muʼyuk bu xcham jechuk ti lajuk xchʼun mantale (Génesis 2:16, 17; 3:22, 23). Jech noxtok, li Jeovae muʼyuk laj yal jechuk ti «toj lec» li krixchano la spas ti tauk onoʼox x-ipaj o tstoy sbae. Ti chʼay li tukʼil-lekilale jaʼ chalbe skʼoplal kʼu yuʼun, manchuk mi lek tajmek pasbil sbekʼtal stakopal li krixchanoe, toj kʼun tajmek ta sok xchiʼuk chil chameletik. Jech oxal chaʼa, li chanubtasel ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike mu lekuk xil sbaik xchiʼuk li Vivliae. Li chanubtasel chal ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike chakʼ ta aʼiel ti jun krixchano avie jaʼo la jun chon ti naka noʼox lekubtasbile, yan li Vivliae, chal ti jun krixchano avie jaʼ snitilul jun voʼneal krixchano ti kʼunkʼun sok talel li stukʼil-lekilale.

Li snopbenal xtok ti kʼunkʼun la la skʼatajes tal kʼusitik sventa tspas krixchano li Diose mu xkʼot-o li kʼusi chal Vivlia ta sventa stalelal li Diose. Ti jechuk la spas li Diose, jaʼ skʼan xal jechuk un bi ti jaʼ ta smul ti kʼuyelan abol sba chil svokol tana li krixchanoetike. Pe li Vivliae, xi chalbe skʼoplal li Jpasvaneje: «Jaʼ Jchabivanej cuʼuntic; li stuque lec yabtel. Tucʼ cʼusi tspas; lec scotol li yabtele. Jaʼ Dios ti mu snaʼ xʼepalcʼopoje. Muʼyuc cʼusi chopol oy ta yoʼnton. Tucʼ yoʼnton, melelic scotol cʼusi chal». Xi chal xtoke: «Jaʼ yolbaj stukik chopol kʼusi spasojik; maʼuk xnichʼnabtak, li xchopolalike jaʼ yuʼun stukik noʼox», xi (Deuteronomio 32:4; 32:5, NM). Jech oxal un chaʼa, li svokoltak li krixchanoetik avie maʼuk ta skoj ti kʼunkʼun la skʼatajes talel krixchano li Diose. Moʼoj, jaʼ ta skoj ti la stoy sba jun vinike xchiʼuk ti la xchʼay li stukʼil-lekilale, vaʼun jech muʼyuk xa laj yilik stukʼil-lekilalik ek li snitilultake. Ti kʼusi laj xa kaltik tale jaʼ noʼox skʼoplal li Adane; tana un kalbetik skʼoplal ek li Jesuse. Li snopbenal ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike, ¿mi lek xil sbaik xchiʼuk li kʼusi chal Vivlia ta sventa li Jesucristoe?

¿Mi xuʼ van xa chʼun ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike xchiʼuk ti xa chʼun Cristo xtoke?

«Ta scoj jmultic icham li Cristoe.» Ti voʼote anaʼoj van ti liʼe jaʼ jun mukʼta chanubtasel li ta relijionetik ti chchʼunik ta sventa Cristoe (1 Corintios 15:3; 1 Pedro 3:18). Sventa xkaʼitik kʼu yuʼun mu lekuk xil  sbaik li chanubtasel liʼe xchiʼuk li chanubtasel ti chal kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike, baʼyel skʼan jnaʼtik kʼu yuʼun chal Vivlia ti jpas mulilutike xchiʼuk ti kʼuyelan tsokesutik li mulile.

Jkotoltik jsaʼ mulilutik, yuʼun mu xkʼot ta chanbel kuʼuntik lek ta jyalel li slekil talelaltak Diose, jech kʼuchaʼal li kʼanele xchiʼuk li tukʼilale. Jech oxal xi chal li Vivliae: «Scotol cristiano jpasmuliletic, batsʼi nom oy ta stojolic slequilal li Diose», xi (Romanos 3:23). Li Vivliae chchanubtasvan ti lajelale jaʼ ta skoj li mulile. «Ti oy [...] ti chamel lajele, jaʼ ta scoj ti mulile» xi chal ta 1 Corintios 15:56 ta XChʼul Cʼop ti Jtotic Diose, ta skʼop Chamula. Ti ta jnuptantik chameletik xtoke jaʼ ta skoj ti jkuchojtik xa talel li mulile. Ta sventa liʼe, li Jesuse laj yakʼ ta ilel ti snitoj sbaik li chamel xchiʼuk li mulile, yuʼun kʼalal la xpoxta jun vinik ti alubem yakane, xi laj yalbee: «Pasbilot xa perdón yuʼun scotol amul», xut (Mateo 9:2-7).

¿Kʼuxi ta jbalinbetik li slajelal Jesuse? Li Vivliae chal kʼusi jelelik-o ta xchaʼvoʼalik li Adán xchiʼuk li Jesucristo kʼalal xi chale: «Jech chac cʼu chaʼal ta sventa Adán chijchamutic jcotoltique; jaʼ jech ta sventa Cristo chijchaʼcuxiutic jcotoltic», xi (1 Corintios 15:22). Kʼalal laj yakʼ sba ta milbil matanal li Jesuse, jech la stoj li mulil la jkuchinbetik tal Adane. Jech taje, skotol li buchʼu chakʼ xchʼunel yoʼonton ta stojolal Jesucristoe xchiʼuk ta xchʼunbe li smantaltake ta staik li kʼusi la xchʼay Adane: li kuxlejal sbatel osile (Juan 3:16; Romanos 6:23).

¿Mi xavakʼ venta kʼu yuʼun mu lekuk xil sbaik li chanubtasel ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike xchiʼuk li kʼusi chal Vivlia ta sventa li Jesucristoe? Mi ta jchibalkʼoptatik ti jaʼ «ta sventa Adán chijchamutic jcotoltique», ¿kʼuxi xuʼ jmalatik ti «chijchaʼcuxiutic jcotoltic» ta sventa li Cristoe?

¿Kʼu yuʼun ep buchʼutik lek chilik li chanubtasel ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike?

Li Vivliae chal kʼu yuʼun toj lek ilbil li chanubtaseletik kʼuchaʼal taje: «Yuʼun ta to sta scʼacʼalil ti mu scʼan xchʼunic li lequil chanubtasele, ch-echʼ yoʼntonic ta yaʼyel. Yuʼun jaʼ lec chaʼyic li cʼusi tscʼan stuquique, jech ta stsobic ep jchanubtasvanej yuʼunic sventa ta xchanubtasatic o li cʼusi lec chaʼyique. Jaʼ ta svaʼlupatinic comel li cʼusi melele. Jaʼ lec chaʼyic li loʼiletic noʼoxe» (2 Timoteo 4:3, 4). Manchuk mi ta skʼop sientifikoetik chichʼ alel li chanubtasel ti chal kʼunkʼun kʼataj talel li kʼusitik kuxajtike, jaʼ jun chanubtasel sventa relijion. ¿Kʼu yuʼun jech chkaltik taje? Yuʼun chal jun chanubtasel sventa kuxlejal xchiʼuk chal kʼuyelan skʼan xkiltik li Diose. Li krixchanoetike, ta skoj ti stalel onoʼox oy ta yoʼonton spasel li kʼusi tskʼane xchiʼuk saʼel li kʼusi jaʼ noʼox sventa stukike, ta nakʼal chnitat batel ta xchʼunel ti kʼunkʼun ikʼataj talel li kʼusitik kuxajtike. Ep ti buchʼu xchʼunojik ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike chalik ta melel xtok ti xchʼunojik Diose. Pe jech noxtok, lek chalik ti muʼyuk la kʼusitik spasojan li Diose, ti muʼyuk tstikʼ sba li ta kʼusitik sventa krixchanoetike xchiʼuk ti muʼyuk la ta xchapanvan ta tsʼakale. Jaʼ jun chanubtasel ti jaʼ noʼox chal li kʼusi tskʼan chaʼiike.

Li buchʼu chchanubtasvanik ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike li kʼusi chtijbat yoʼontonik ta xchʼunel jech taje jaʼ ti oy ta yoʼontonik xichʼik ichʼel ta mukʼ yuʼun li epal sientifikoetike, ti bu jutuk mu skotolik chchʼunik ti kʼataj talel li kʼusitik kuxajtike, manchuk mi muʼyuk sprevailtak. Li bioquímico Michael Behe ti lek tajmek ojtikinbile, ti jutuk mu skotoluk xkuxlejal la xchan talel kʼuyelan labal sba ch-abtej ta yut li selulae, laj yal ti buchʼutik la chchanubtasvanik ti kʼunkʼun kʼataj talel li kʼusitik ta yut jun selulae mu kʼusi xut chakʼik ta ilel mi jech ta melel. ¿Mi xuʼ van kʼunkʼun xkʼataj talel kʼusitik toj bikʼitik ta jyalel jech kʼuchaʼal ta jun molekulae? Xi tstakʼ li Michael Behe: «Ti kʼataj talel li molekulaetike, muʼyuk sprevail yuʼunik li sientifikoetike. Li ta sloʼilal xkuxlejal sientifikoetike muʼyuk junuk svunalik —ta revistaetik ti lek ichʼbilik ta mukʼe, vunetik ti mas xa tsotsik skʼoplale o livroetik— ti chal kʼuxi van ikʼataj talel li molekulaetik sventa chtun ta kʼusuk jtosukal li kʼusitik kuxajtike». Xi chal xtoke: «Li chanubtasel yuʼun Darwin ti kʼataj talel li molekulae naka noʼox loʼil».

Mi muʼyuk sprevail yuʼunik li sientifikoetike, ¿kʼu yuʼun ep tajmek jech ta xchanubtasvanik? Li bioquímico Michael Behe jech ta xal xtok: «Epal krixchanoetike, jech kʼuchaʼal epal sientifikoetik ti tsots skʼoplalike xchiʼuk ti lekik ichʼbil ta mukʼe, mu skʼan staik ta naʼel ti jaʼ ta jun mukʼta juʼelal laj yichʼ pasel li kʼusitik oye».

Li chanubtasel ti kʼunkʼun kʼataj li krixchanoetike jaʼ tstijbe sjol yoʼonton epal paleetik ti pʼij xa  tskʼan chakʼ sbaik ta ilele. Xkoʼolajik kʼuchaʼal laj yalbe skʼoplal Pablo li ta skarta la stakbe batel yajtsʼaklomtak Cristo ta Romae: «Yilojic ta satic cʼu sʼelan ta ojtiquinel ti Diose. [...] Mi nijil chimil ta snopilane, ta xvinaj ti oy jun Dios ta sventa ti yabtel spasojane. Cʼalal lic meltsajuc talel ti banomile, xvinaj lec ta qʼuelel oy ti Diose, ti sbatel osil muʼyuc stsutseb ti oy smucʼul stsatsale. Laj scʼoplal maʼ ti stacʼ spac scʼoplal ti buchʼu muʼyuc xchʼulel xaʼi sbae. Acʼo mi snaʼic ti oy Diose, mu sbisic ta Dios, mu xichʼic ta mucʼ, mi jaʼuc ta xalbeic colyalbun. Cʼajomal noʼox batem ta yoʼntonic ta snopel ti cʼusi muʼyuc smelole, ti yacʼojbeic yipal ta spasel ti cʼusi xtal ta sjolique. Laj ta alel maʼ ti oy lec snopbenal yuʼunic une. Acʼo mi ta xalic ti bijique, pimuneb xaʼi sbaic ta jʼechʼel» (Romanos 1:19-22, Ch). Li voʼote, ¿kʼusi xuʼ xa pas sventa mu xa sloʼlaot li jecheʼ jchanubtasvanejetike?

Li xchʼunel ti oy Jpasvaneje oy sprevailtak

Li Vivliae chal kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti oyuk sprevail li kʼusi ta jchʼuntik kʼalal chalbe skʼoplal kʼusi jaʼ li xchʼunel oʼontonale, yuʼun xi chale: «Li xchʼunojel coʼntontique jaʼ chacʼ ti jbel scʼoplal ta jtatic o li cʼusi ta jmalatic ti muʼyuc to quilojtique», xi (Hebreos 11:1). Ta melel, li buchʼu chchʼun Diose skʼan oyuk sprevail yuʼun ti chakʼ ta ilel ti oy jun Jpasvaneje. Li Vivliae chalbot bu xuʼ cha tabe li sprevailtake.

David ti jaʼ jun jtsʼibajom ta Vivliae, xi laj yale: «Ta xcal alequilal, yuʼun xchʼay coʼnton chcaʼay, yuʼun toj labal sba ti cʼu xʼelan apasojune», xi (Salmo 139:14). Kʼalal ta jnoptik kʼuyelan toj jun yutsil pasbil li jbekʼtal jtakopaltike xchiʼuk sbekʼtal stakopal li yan kʼusitik kuxajtike, labal to sba chkaʼitik kʼuyelan spʼijil li Jpasvaneje. Jujuntal li jaymiluk kʼusitik ch-abtej ta jbekʼtaltik ti kuxulutik yuʼune stuk noʼox jech pasbil. Jech ek li vinajel-balumile chakʼ ta ilel ti lek chapal xchiʼuk ti lek akʼbil ta yavil li kʼusitike. Ta sventa liʼe, xi laj yal li Davide: «Li vinajele chacʼ ta naʼel smucʼul tsatsal li Diose; ti cʼu smucʼul yox ta toyole chacʼ ta ilel cʼusitic spasoj li Diose», xi (Salmo 19:1).

Li ta Vivlia xtoke oy ep tajmek sprevail yichʼoj talel ti oy jun Jpasvaneje. Mi cha chʼakbe lek yorail sventa cha kʼel kʼuyelan snitoj sba sloʼilalik li 66 livroetik yichʼojan tale, ti kʼuyelan mu kʼusi xkoʼolaj-o li mantaletik sventa talelal te tsʼibabile xchiʼuk xtok kʼuyelanikil chkʼot ta pasel li albil kʼopetik tee, xuʼ chavakʼ venta ta jyalel ti jaʼ te likem talel ta stojolal li Jpasvaneje. Li yaʼibel smelolal li chanubtaseletik yichʼoj tale cha skoltaot noxtok sventa xuʼ xa chʼun lek ti ta melel jaʼ sKʼop Dios li Vivliae. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal mi la avaʼibe skʼoplal kʼusi chchanubtasvan Vivlia ta sventa bu chlik talel li vokolile, ti kʼusi jaʼ li Ajvalilal yuʼun Diose, kʼusi xuʼ sta ta xkuxlejal ta mas tsʼakal li krixchanoetike xchiʼuk kʼuxi ta tael li jun oʼontonale, chavojtikin ti toj ep spʼijil li Diose. Xuʼ van jech xavaʼi aba ek kʼuchaʼal li jtakbol Pablo ti xi laj yale: «Batsʼi muʼyuc spajebal scʼulejal, sbijil, xchiʼuc snopubil yuʼun li Diose. Mu stacʼ naʼel cʼusi oy ta yoʼnton li Diose; mu xlaj ta nopel cʼusi snopoj tspas», xi (Romanos 11:33).

Ti jech kʼunkʼun cha kʼel batel li sprevailtake xchiʼuk ti kʼunkʼun ta xchʼi batel li xchʼunel avoʼontone, ta xkʼot ta avoʼonton ti jaʼ yakal chavaʼibe ta melel skʼop Jpasvanej kʼalal cha kʼel li Vivliae. Xi chalbutik li stuke: «Vuʼun laj cacʼ ayinuc li banamile xchiʼuc li cristianoetic te nacajtique; ta jcʼob jtuc la jlichʼan batel li vinajele xchiʼuc li cʼusitic yan te laj caqʼue», xi (Isaías 45:12). Mu me xchibetuk noʼox avoʼonton; muʼyuk me chopol chavaʼi aba ti la avakʼbe yipal sventa xa kʼel atuk ti jaʼ spasoj vinajel-balumil li Jeovae.

[Lokʼol ta pajina 14]

Li jtakbol Pabloe xi laj yalbe jgriegoetik ti lek chanunajemike: «Ta sventa jun vinic, ayan talel mucʼtiquil lumetic yuʼun [li Diose]»

[Lokʼol ta pajina 15]

Li chanubtasel chal ti kʼunkʼun kʼataj talel li krixchanoetike chakʼ ta aʼiel ti junkrixchano avie jaʼo la jun chon ti naka noʼox lekubtasbile, yan li Vivliae, chal ti jun krixchano avie jaʼ snitilul jun voʼneal krixchano ti kʼunkʼun sok talel li stukʼil-lekilale.

[Lokʼol ta pajina 16]

«Ti kʼataj talel li molekulaetike, muʼyuk sprevail yuʼunik li sientifikoetike»

[Lokʼol ta pajina 17]

Kʼalal ta jnoptik kʼuyelan toj jun yutsil pasbil li kʼusitik kuxajtike, labal to sba chkaʼitik kʼuyelan spʼijil li Jpasvaneje