KʼALAL ta xut sbaik li buchʼutik nupul tsʼakalike, ¿mi jaʼ van skʼan xal-o ti mu xa skʼan sbaike? Mu jechuk maʼ taje. Jech kʼuchaʼal li Fernando xchiʼuk Sarae chaʼa —li buchʼutik naka to laj kalbetik skʼoplalike— ep tajek skʼanoj sbaik. Yuʼun onoʼox, manchuk mi lek tajek xkuxlejalik li buchʼutik nupul tsʼakalike bakʼintik ta onoʼox xlik skʼopik.

Pe, ¿kʼu yuʼun chlik li kʼopetike, xchiʼuk kʼusi xuʼ xa pas sventa mu sokes li anupunele? Jech un chaʼa, ta sventa ti jaʼ Dios buchʼu la slikes li nupunele, skʼan jkʼeltik li sKʼope, li Vivliae, sventa jnaʼtik kʼusi chal ta sventa taje (Génesis 2:21, 22; 2 Timoteo 3:16, 17).

Jutuk mu skotoluk li buchʼu nupul-tsʼakalike, mu skʼan xilta sbaik, jaʼ noʼox tskʼan ta xkʼuxubin sbaik. Pe, li Vivliae lek jamal ta xal ti «scotol cristiano [jaʼ] jpasmuliletic, batsʼi nom oy ta stojolic slequilal li Diose» (Romanos 3:23). Jech oxal, kʼalal mu jmojuk snopbenal yuʼunik ta jtos kʼusie, yikʼaluk van mu kʼunuk ta spajtsan sbaik ta slokʼesel li xchopolal yoʼontonike. Xchiʼuk mi lik kʼope, oy van buchʼu yikʼaluk toj tsots chaʼi yiktael kʼusitik chopol nopem spasel, jech kʼuchaʼal chopol kʼoptael o tsatsal utbail (Romanos 7:21; Efesios 4:31). Ta na un, ¿kʼusitik yan xuʼ xlik-o kʼop?

Baʼyel, stalel onoʼox ti jelel kʼuyelan snaʼ xkʼopojik li buchʼutik nupul tsʼakalike. Jech kʼuchaʼal, li Sandrae xi chale: «Kʼalal jaʼ toʼox li nupunkutike lik onoʼox kakʼ tal venta ti jelelik kʼuyelan chlik jloʼiltakutik li kʼusitik chkʼot ta pasele. Li voʼone mu jaʼuk noʼox lek xkaʼi yalel li kʼusi kʼot ta pasele, moʼoj, lek xkaʼi yalel xtok kʼu yuʼun xchiʼuk kʼuxi ikʼot ta pasel. Pe, li jmalale jaʼ noʼox tskʼan chaʼi kʼuyelan itsuts».

Mu stukuk noʼox li Sandrae. Ep ti buchʼutik nupul tsʼakalike, yikʼaluk li june tskʼan chchol tajmek li kʼusi ikʼot ta pasele, pe li jun xtoke mu van skʼan sloʼilta. Bateltike, kʼalal mas tskʼan chkʼopoj li june, mas tspajtsan sba li june. ¿Mi jech yakal chkʼot ta pasel chavil li ta anupunele? ¿Mi oy jun avuʼunik ti buchʼu persa skʼan chkʼopoje, ti jaʼ mu noʼox skʼan li june?

 Yan xtok ti kʼusi skʼan tsakel ta ventae jaʼ ti kʼuyelan ichʼi talel ta jujuntale, yuʼun ta skoj taje xuʼ van ta snop ti kʼuyelan skʼan skʼopon sbaik li buchʼutik nupul tsʼakalike. Javier, ti voʼob xa sjabilal nupuneme, xi chale: «Li ta kutsʼ kalale, jkotolkutik mu noʼox jnaʼ lek xi kʼopojkutik xchiʼuk vokoltik chkaʼikutik yalel li kʼusi oy ta koʼontonkutike. Taje jaʼ chopol chil li kajnile. Li ta yutsʼ yalale lek snaʼ xloʼilajik, jech oxal mu vokoluk chaʼi chalbun li kʼuyelan chaʼi sbae».

Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal nupuneletike yilojik ti kʼusi chakʼ ta naʼel mi lek chbat snupunelik li buchʼu yikʼoj sbaike maʼuk ti «Jkʼanojot» xutilan sbaike. Maʼuk xtok ta skoj li muyubajel tstaik kʼalal chchiʼin sbaik ta vayele xchiʼuk mi jaʼuk ta skoj ti kʼuyepal stakʼinike. Moʼoj, li kʼusi chakʼ ta ilel mi lek chbat xkuxlejalike jaʼ mi xtojobik xchapanel xchaʼvoʼalik li skʼopike.

Ta yan xtoke, li Jesuse laj yal ti kʼalal chikʼ sbaik jun vinik xchiʼuk jun antse, maʼuk tspasatik ta jun yuʼun li vinike, moʼoj, jaʼ tspasatik ta jun yuʼun li Diose (Mateo 19:4-6). Jech oxal un chaʼa, jun lek nupunele tskʼupil kʼopta li Diose. Pe mi mu xakʼbe iluk ti skʼanoj xchiʼuk ti chichʼ ta venta yajnil li jun vinike, mu me bu ch-aʼibat s-orasion yuʼun li Jeova Diose (1 Pedro 3:7). Mi jaʼ mu xichʼ ta venta smalal li antse, ta melel jaʼ me mu xichʼ ta venta li Jeovae, yuʼun li Stuke jaʼ la svaʼan kʼuchaʼal jolil ta utsʼ-alalil li vinike (1 Corintios 11:3).

Mu ventauk ti kʼuyelan xa naʼ xa kʼopoje xchiʼuk ti kʼuyelan la chʼi tale, oy kʼusitik xuʼ xyayij-o yoʼonton anup achiʼil ti skʼan xavikta komel mi cha kʼan cha pas batel ta kuxlejal li mantaletik ta Vivliae xchiʼuk mi cha kʼan cha chapan batel li akʼopike. Xi xa jakʼbe abae:

«¿Mi ta jpajtsan jba sventa mu jpak sutel?»

Li Vivliae xi chale: «Me yipal chamaj aniʼe, ta xlocʼ xchʼichʼal, me chasaʼilanbe sjol achiʼile, ta xlic cʼop» (Proverbios 30:33). ¿Kʼusi skʼan xal taje? Jkʼeltik jun skʼelobil: chlik yichʼ chapanel kʼuyelan skʼan chabiel mas li takʼin chlaj yuʼun utsʼ-alalile («Skʼan mu epuk jlajestik li takʼine) xuʼ van te xlik-o jpakilantik sutel («¿Mi mu jaʼuk lek ti xa kʼel voʼot kʼuyelan cha lajes li takʼine?»). Jech ta melel, kʼalal ta smaj aniʼ li anup achiʼile, jaʼ xkaltik ti chlik yalbot kʼusi mu xa tun o mu xa tojob spasele, yikʼaluk van xkʼot ta avoʼonton smajbel sniʼ ek, jaʼ xkaltik spakbel sutel. Pe bakʼin, li spakel sutele jaʼ noʼox mas chi jkʼixnaj yuʼun xchiʼuk mas ta stsatsub yuʼun li kʼope.

Lek onoʼox la sta ta alel Santiago, jun jtsʼibajom ta Vivlia: «¡Yuʼun yepal noʼox teʼtic xuʼ ta xcacʼ ta uni juteb noʼox cʼocʼ! Jaʼ jun cʼoc, maʼ ti cocʼtique», xi (Santiago 3:5, 6, Ch). Kʼalal mu xichʼik ta venta kʼusi chalik li buchʼutik nupunemike, xuʼ van xtil batel ta anil ta mukʼta tsatsal kʼop li kʼusitik bikʼitik noʼoxe. Kʼalal jech tsatsal kʼokʼ chtil jujulikel li ta jun nupunele, mas vokol ta chʼiesel li kʼanbaile.

¿Mi mu jaʼuk lek ti mu xa pak sutele? ¿Mi mu van jaʼuk lek ti xa chanbe stalelal li Jesuse? Li Vivliae chal ti «cʼalal laj yichʼ chopolcʼoptaele, muʼyuc xchopolcʼoptavan ec» (1 Pedro 2:23). Li kʼuyelan xuʼ xichʼ tupʼel ta anil jun utbaile, ti xkoʼolaj ta jun kʼokʼe jaʼ kʼalal cha tsak ta venta li kʼusi tsnop anup achiʼile xchiʼuk xa kʼan perton ta skoj li amul eke.

«¿Mi muʼyuk ta jtsak ta venta ti kʼuyelan chaʼi sba yoʼonton li jnup jchiʼile?»

Li sKʼop Diose xi tstij koʼontontik ta spasele: «Koʼoluc me avoʼnton ta acotolic. Cʼux me xavaʼay abaic, cʼano me abaic» (1 Pedro 3:8). Jkʼeltik chib srasonal ti kʼu van yuʼun muʼyuk to pasem avuʼun li kʼusi chal li teksto liʼe. Baʼyel, yikʼaluk skʼan to xavakʼ lek venta li kʼusi tsnop o kʼusi chal li anup achiʼile. Jech kʼuchaʼal, mi oy jtosuk kʼusi muʼyuk chavat-o avoʼonton jech kʼuchaʼal li anup achiʼile, yikʼaluk van xi xavalbee: «Chkil voʼone chavakʼ tajek ta avoʼonton li kʼope». Manchuk mi jaʼ noʼox oy ta avoʼonton skoltael achiʼil sventa skʼelbe lek smelolal li kʼope, ¿mi oy xa onoʼox van buchʼu tspat-o yoʼonton kʼalal jech chichʼ albel taje? Mi malalil o mi ajnilal skʼan kʼanbil chaʼi sbaik  xchiʼuk ti xuʼ chakʼ ta yoʼonton li kʼusi oy ta sjol ta yoʼonton li snup xchiʼile.

Veno, ¿pe kʼu van yuʼun mu xichʼ ta venta kʼusi oy ta sjol ta yoʼonton snup xchiʼil li jun nupul tsʼakale? Xuʼ van jaʼ ta skoj mi toj mukʼ tajek xaʼi sba li vinik o li antse. Yuʼun li buchʼu jech taje ta sbikʼtajesbe skʼoplal li yantike sventa tstoy sba li stuke. Yikʼaluk van tstunes ixtol biil ti toj chopol ta aʼyele o ti chkoʼoltasvan ta kʼusitik ti kʼexlalik sbae. Jech kʼuchaʼal liʼe, jnoptik kʼuyelanikil li jtoyba jchanubtasvanejetik xchiʼuk fariseoetik ta skʼakʼalil Jesuse. Mi oy buchʼu ta xchibal kʼopta sutel li kʼusi chalik stukike —manchuk mi xchiʼil noʼox sbaik— chopol xa chlik stakʼik xchiʼuk chtikʼvanik ta kʼexlal (Juan 7:45-52, Ti Achʼ Rextomento yuʼun ti Jesucristoe, ta skʼop Chamula). Pe li Jesuse jelel, yuʼun lek tajek yoʼonton ta stojolal li buchʼutik tsaʼike vaʼun chlik yalbeik kʼuyelan chaʼi sbaik (Mateo 20:29-34; Marcos 5:25-34).

Voʼote, ¿kʼusi cha pas kʼalal chalbot anup achiʼil ti oy kʼusi chat-o yoʼontone? Li ta kʼusitik chavale, li ta yechʼomal avee xchiʼuk li ta asate, ¿mi xvinaj ti cha tsak ta venta li anup achiʼile? ¿O mi muʼyuk cha tsak ta venta kʼuyelan chaʼi sba yoʼonton li anup achiʼile?

«¿Mi ta jnop ti oy kʼusi ta snakʼ ta yoʼonton li jnup jchiʼile?»

«Muc jechuc noʼox ti lec yichʼojot ta mucʼ li Jobe. Jaʼ ta sventa ti lec asetuoj ta coral xchiʼuc yajnil xnichʼnabe xchiʼuc scotol li cʼusitic oy yuʼune.» (Job 1:9, 10.) Kʼalal jech laj yal li Satanase, laj yakʼ ta aʼiel ti oy kʼusi tsnakʼ ta yoʼonton li Jobe, jun vinik ti tukʼ ta stojolal Diose.

Mi mu skʼel sbaik li buchʼutik nupul tsʼakalike, xuʼ van jech chlik snopik ek. Jech kʼuchaʼal, mi oy kʼusi lek cha spasbot anup achiʼile, mi cha jakʼbe aba, ¿kʼusi van tskʼan leʼe o mi oy van kʼusi tsnakʼ ta yoʼonton? Mi buchʼuuk noʼox junukal avuʼunik oy kʼusi chopol kʼot ta pasel yuʼune, ¿mi cha nop ta anil ti jaʼ noʼox tskʼel kʼusi chtun yuʼun stuke xchiʼuk ti jaʼ noʼox chichʼ sba ta venta stuke? Li kʼusi chopol kʼot ta pasel yuʼune, ¿mi cha tsakbe ta anil skʼoplal xchiʼuk li kʼusitik yan voʼne xa muʼyuk lek pasem yuʼune?

Li jtakbol Pabloe xi laj yale: «Li bochʼo chcʼanvane [...] mu xacʼ ta venta li cʼusi chopole» xi (1 Corintios 13:4, 5). Melel onoʼox kʼalal oy melel kʼanbaile maʼuk skʼan xal ti mu xa xichʼ ilel li kʼusitik chopol chkʼotanuk ta pasele, pe jech noxtok maʼuk skʼan xal ti chichʼ xa chapilanel batel jujutos kʼusitik mu lekuk chkʼot ta pasele. Li Pablo laj yal xtok ti kʼanbaile «ta xchʼun scotol ti jaʼ melel cʼusi ch-albate» (1 Corintios 13:7). Liʼe maʼuk skʼan xal ti jech xa noʼox solel ta xchʼun skotole; pe maʼuk skʼan xal-o xtok ti solel te xnopnun ti kʼusi tspas li snup xchiʼile. Moʼoj, jaʼ tstij koʼontontik sventa jpat koʼontontik li ta jnup jchiʼiltike. Li Vivliae stij koʼontontik sventa akʼo jchʼiestik li kʼanelal ti chapal noʼox sventa chakʼ pertone xchiʼuk ti chapal noʼox sventa mu chopoluk kʼusitik chakʼ jnoptik ta stojolal li jnup jchiʼiltike (Salmo 86:5; Efesios 4:32). Mi jech tskʼan sbaik li malalil xchiʼuk ajnilale, jun me yoʼonton ch-echʼ-o yuʼunik li ta snupunelike.