Li xchanubtasel alab nichʼnabiletik ta jun balumil ti kʼusuk xa noʼox xichʼ pasele

¿MI OY aviloj junuk uni olol ti ta skʼanilan junuk yuni ixtol ti mu skʼan xmanbat yuʼun smeʼe? ¿O ti jaʼ noʼox batem ta yoʼonton ta anilajel xchiʼuk ta tajimol akʼo mi ta x-albat yuʼun stot ti akʼo tsʼijiluk noʼoxe? Jnaʼojtik lek ti kʼalal jech ta spasik li totil-meʼiletike, yuʼun jaʼ noʼox ta skʼanik ti akʼo lekuk noʼox li yalab xnichʼnabike. Pe ta skoj ti te noʼox x-iʼlajetik ta okʼele, jutuk mu jechtikuk onoʼox li totil-meʼiletike jaʼ ta spasik li kʼusi ta xkʼanbatike xchiʼuk li kʼusi yalojik toʼox ti mu skʼan spasike ta spasik.

Epal krixchanoetik ta snopik ti sventa la lekuk xichʼ tsʼitesel li ololetike, skʼan la xichʼ akʼbel jutuk mu skotoluk li kʼusi ta skʼanike. Li ta Estados Unidos, laj yichʼ jakʼbel 750 chex kerem tsebetik ta lajcheb xchiʼuk ta vuklajuneb sjabilalik. Kʼalaluk laj yichʼik jakʼbel kʼusi ta spasik ti kʼalal mu x-akʼbat yuʼun stot smeʼik li kʼusi ta skʼanike, jutuk mu 60% la stakʼik ti ta skʼanilanik-oe. Li 55% yilojik ti kʼalal jech ta spasike ta staik li kʼusi ta skʼanike. Li totil meʼiletik taje ta van snopik ti kʼalal ta xakʼ akʼo spasik kʼusi tskʼanik li alab nichʼnabiletike jaʼ jech chakʼik ta ilel ti skʼanojik li yalab xnichʼnabike, pe ¿mi jech van ta melel?

Jkʼelbetik batel smelolal li voʼneal pʼijubtasel liʼe: «Ti buchʼu sqʼueloj noʼox ti smosov cʼalal biqʼuit toe, tsʼacal to xchaʼnaʼ xa liquel un [o mu snaʼ stoj ta vokol, NM]» (Proverbios 29:21, Ch). Li ololetike melel ti maʼukik jun mosoile, pe ¿mi mu jechuk ti mantal taje xuʼ xichʼ tsakel ta venta sventa xichʼ tsʼitesel li alab nichʼnabiletike? Mi te noʼox kʼelbil li jun olole xchiʼuk mi ta xichʼ akʼbel skotol li kʼusi ta skʼane yikʼaluk van mi sta svaʼleje «mu snaʼ stoj ta vokol», jaʼ xkaltik, ta skʼan ti ta persa chichʼ pasel li kʼusi tskʼane, chpimub ta mantal xchiʼuk mu snaʼ kʼusi stoj ta vokol.

Li Vivliae toj jelel li mantal ta xakʼe: «Chanubtasic lec avalab anichʼnabic ti bu beal tscʼan tstam batele», xi (Proverbios 22:6). Li pʼijil totil meʼiletike ta xchʼunik li mantal liʼe, jaʼ yuʼun lek jamal mantaletik ta xakʼbeik li yalab xnichʼnabike, ti oy noʼox smelolale xchiʼuk ta xakʼbeik xchʼun li mantaletike, jech noxtok jpʼel-o li snopbenike. Mu jaʼuk tsnopik ti jaʼ kʼanelal kʼalal chakʼbeik kʼuk noʼox spasik li yalab xnichʼnabike, muʼyuk chakʼbeik smoton ta skoj ti te noʼox x-iʼlajetik ta okʼele, ti mu xchʼunike o ti te noʼox xvulvunike. Yuʼun jaʼ ta xchʼunik li pʼijil mantal laj yal komel Jesuse: «Meleluc me li cʼusitic chavalique. “Xuʼ”, me xachie, acʼo xuʼuc o; “Mu xuʼ”, me xachie, acʼo jechuc» (Mateo 5:37). ¿Kʼusi smakoj batel un chaʼa li xchanubtasel alab-nichʼnabiletike? Jkʼeltik junuk skʼelobil ti lek tajeke.

«Coʼol sʼelan sniʼ yolobetic ti oy ta scʼob ti jʼacʼ-letoe»

Ta sventa ti kʼuyelan xil sbaik li totil meʼiletik xchiʼuk li yalab xnichʼnabike, li Vivliae ta xakʼ jun skʼelobil ti jaʼ ta xakʼ ta ilel ti ta xtun yuʼunik li beiltasel ta xakʼ stot smeʼik li alab-nichʼnabiletike. Salmos 127:4, 5 ta Xchʼul Cʼop ti Jtotic Diose, ta skʼop Chamula, xi ta xale: «Ti calab jnichʼnabtic chlaj vocʼuc ta jqueremaltique, jun yutsil ta jʼechʼel, yuʼun  coʼol sʼelan sniʼ yolobetic [flechaetik] ti oy ta scʼob ti jʼacʼ-letoe. Muʼyuc cʼusi snaʼ ta jʼechʼel ti buchʼu oy yuʼun ep ti niʼ yolobetic jech cʼu chaʼal taje». Li alab-nichʼnabiletike ta xichʼik koʼoltasel ta sniʼ yolobetik, li totil meʼiletike kʼuchaʼal jun tsatsal j-akʼ leto. Jech kʼuchaʼal li jun j-akʼ flechae snaʼoj ti skʼan chanel lek sventa tukʼ xkʼot li bu kʼelbil batele, jaʼ jechik ek li jkʼanvanej totil-meʼiletike snaʼojik ti skʼan mu jechuk noʼox koltabil xkomik ti kʼuyelan chichʼ chanubtasel li ololetike. Ta skʼanik ti yalab xnichʼnabike akʼo staik ti bu kʼelbil batele: jaʼ ti kʼalal yijil krixchano xa oxe snaʼikuk ti kʼusi ta spasike xchiʼuk ti xmuyubajikuk noʼoxe. Ta skʼanik ti lekuk li kʼusitik ta snopike, ti lekuk pʼijike, ti mu stikʼ sbaik ta kʼope xchiʼuk staikuk ta xkuxlejalik li kʼusitik oy mas sbalile. Pe mu me jaʼuk noʼox oy sbalil mi jaʼ noʼox jech ta skʼanik li totil-meʼiletik taje.

¿Kʼusi skʼan pasel sventa tukʼuk xbat li flecha ti bu kʼelbil batele? Skʼan kʼunkʼun xichʼ chapanel, xichʼ chabiel lek xchiʼuk lekuk tsots xichʼ akʼel bal ti bu kʼelbile. Jaʼ noʼox jech ek, sventa lek xkʼotik ta yijil krixchanoetik li ololetike, skʼan kʼunkʼun xichʼik chapanel, xichʼik chabiel xchiʼuk xichʼik beiltasel. Jkʼelbetik batel smelolal ta jujuntal li oxtos ti kʼuxi xuʼ xichʼ chanubtasel li alab-nichʼnabiletike.

Kʼunkʼun chichʼ chapanel li flechae

Li flechaetik ta stunesik toʼox li j-akʼflechaetik ta skʼakʼalil Vivliae kʼunkʼun ta xchapanik. Li steʼele, ti jaʼ van pasbil-o ta jun teʼ ti bu xikit noʼoxe, ta kʼabal toʼox ta xichʼ chʼulel xchiʼuk lek tukʼ xichʼ iktael ti bu kʼalal xuʼe. Li sniʼe tskʼan lek tsʼubtsʼub tajek. Li ta xchak flechae ta xchukbeik batel kʼukʼum sventa tukʼuk xbat.

Li totil-meʼiletike jaʼ tskʼanik ti jechikuk li yalab xnichʼnabik kʼuchaʼal li flechaetike: lek tukʼik, ti muʼyukuk xotbenalike. Jaʼ yuʼun chaʼa, mi lek pʼijike, muʼyuk me te noʼox skʼelojbeik ta x-echʼ li stsatsal paltailtak yalab xnichʼnabike, ta skoltaik ta skoj ti skʼanojike sventa xkom yuʼunik li kʼusitik chopol ta spasike. Akʼo mi toj lek stalelal li jun olole, li abtelale jech-o onoʼox me toj mukʼ, yuʼun «oy sbolil yoʼntonic li ololetique» (Proverbios 22:15). Jaʼ yuʼun li Vivliae, ta xalbe li totil meʼiletik ti akʼo lek stsʼitesik li yalab xnichʼnabike (Efesios 6:4). Yuʼun li stsʼitesel lek ta mantale, jaʼ to jtunel sventa lekuk xchʼiik talel, lekuk chapal xtal li snopbenal yuʼunike xchiʼuk li stalelal li jun uni olole.

Jaʼ yuʼun mu labaluk li kʼusi ta xal Proverbios 13:24: «Li bochʼo mu xacʼbe nucul li xnichʼone yuʼun muʼyuc scʼanoj; yan li bochʼo tstaqʼui leque yuʼun lec scʼanoj». Li ta teksto liʼe, kʼalal chalbe skʼoplal nukul sventa chanubtasele jaʼ smelolal yakʼbel mantal o takʼiel, mu ventauk kʼuyelan xichʼ akʼel. Kʼalal ta slekil yoʼontonik ta xtakʼivanik li totil-meʼiletike, jaʼ sventa ta stukʼibtasbeik li xchopol talelal li olole, yuʼun mi stsʼun sba lek ta yoʼontonik li kʼusi chopole, ep me svokol ta x-akʼbat kʼalal mi pas ta yijil krixchanoe. Ta melel, jech kʼuchaʼal ta xal li lekil pʼijubtasele, li buchʼu mu xakʼbe nukul, jaʼ xkaltik spas ta mantal yalab xnichʼnabe jaʼ skʼan xal ti «muʼyuc scʼanoj» li xnichʼone, pe mi laj yichʼ akʼele jaʼ skʼan xal-o ti lek kʼanbile.

Li totil meʼiletik ti skʼanojik li yalab xnichʼnabike ta skoltaik ta yaʼibel smelolal ti kʼu yuʼun ta xakʼik mantaletike. Li takʼiel o yakʼel mantale maʼuk noʼox skʼan xal ti xichʼik albel kʼusi skʼan spasike xchiʼuk ti xichʼik kastigo mi mu xchʼunike, yuʼun —li kʼusi mas toj tunele— jaʼ ti xichʼuk kʼelel mi xaʼibeik smelolal li kʼusi ta xichʼik albele. Li Vivliae xi ta xale: «Li bochʼo chichʼ ta mucʼ smantal Diose jaʼ bijil nichʼonil» (Proverbios 28:7).

Li kʼukʼumetik ti ta xchuk batel ta sflecha li j-akʼ flechae jaʼ sventa tukʼuk xbat kʼalal mi la skolta echʼele. Jaʼ jech xtok, li xchanubtasel chakʼ ta Vivlia li Jpasvanej yuʼun utsʼ-alaliletike xuʼ xichʼ batel ta yoʼontonik li ololetike xchiʼuk xkoltaatik-o ti kʼu sjalil kuxulike, manchuk mi xlokʼik batel li ta snaik xtoke (Efesios 3:14, 15). Li avi une, ¿kʼuxi xuʼ xutik li totil-meʼiletik sventa snaʼikuk mi te tsʼakal ta xkom li chanubtaseletik ta yalab xnichʼnabike?

Jkʼeltik li kʼusi laj yal Dios ta skʼakʼalil Moisés ti jaʼ laj yalbe li totil-meʼiletik ta Israele: «Acʼo ta avoʼnton scotol li cʼusitic laj calbot liʼ ta orae. Chanubtaso scotol cʼacʼal li anichʼnabe», xi (Deuteronomio 6:6, 7). Jaʼ yuʼun li totil-meʼiletike oy kʼusi chaʼtos ti skʼan spasike. Li baʼyele, skʼan xchanik li kʼusi chal li sKʼop Diose xchiʼuk ti xakʼ ta xkuxlejalike, ti jaʼ jech chlik skʼanik smantaltak Diose (Salmo 119:97). Mi jeche xuʼ me spas yuʼunik li kʼusi chal ta xchaʼtosal li tekstoe: ti chchanubtas ta sventa mantaletik li ololetike. Taje jaʼ skʼan xal-o ti ta xichʼ tsʼunbel ta sjol ta yoʼontonik li sbaliltak li chanubtaseletike xchiʼuk ti jujulikel xichʼik alilanbele.

Ta melel lek chkakʼtik venta ti maʼuk ti chʼabal xa sbalil mi jaʼ chchanubtasvanik-o li beiltaseletik chakʼ li Vivliae o chichʼ akʼel mantal sventa chichʼ tukʼibtasel li kʼusitik muʼyuk leke. Ta melel, mi jech chichʼ pasele jaʼ me jech kʼunkʼun ta xichʼik chapanel  li «sniʼ yolobetic» sventa tukʼuk xbatik xchiʼuk lekuk spasik ta yijil krixchanoetik.

Xchabiel li sniʼ flechaetike

Jchanbetik-o batel li skʼelobil ta xakʼ Salmo 127:4, 5, ti laj xa kalbetik skʼoplale. Jvules ta joltik ti j-akʼ flechae «oy yuʼun ep ti niʼ yolobetic» ta skʼejobile. Kʼalal mi lek xa chapale, skʼan noʼox me kʼelel, jaʼ yuʼun li j-akʼ flechae yichʼoj batel ta skʼejobil, ti bu muʼyuk kʼusi spas mi jaʼuk skʼas ta jech noʼox. Labal sba ta kʼelel ti ta jun albil kʼop ta Vivliae te albil xa onoʼox skʼoplal ti Mesiase xkoʼolaj la kʼuchaʼal jun flecha ti lek tsʼubtsʼub sniʼ ti «la sna[kʼ] lec ta scajonal yabtejeb» li sTote (Isaías 49:2). Li Jeova Dios, li Totil ti toj echʼ noʼox ta xkʼanvane, la skʼel ti akʼo mu kʼusi chopol chkʼot ta stojolal li Mesiase —li xNichʼon ti skʼanoj tajek ti jaʼ li Jesuse— jaʼ to ti ikʼot skʼakʼalil ti laj yichʼ milel kʼuchaʼal xa onoʼox albil skʼoplale. Manchuk mi jech, li Diose muʼyuk laj yakʼ ti akʼo x-uʼninat-o ta lajel li xNichʼone, yuʼun laj yikʼ batel ta vinajel sventa chkuxi sbatel osil.

Jaʼ noʼox jechik ek, li lekil totil-meʼiletike ta svul yoʼontonik ta sventa xchabiel li yalab xnichʼnabik liʼ ta jun balumil ti toj sokem tajeke. Yuʼun xuʼ van mu xakʼbeik spas ti kʼusi xuʼ x-ilbajinatik-oe. Jaʼ yuʼun li pʼijil totil-meʼiletike ta stsʼakik lek ta venta li mantal liʼe: «Me ta jchiʼintic li bochʼotic chopolique, chisoquesbutic li jlequil taleltique» (1 Corintios 15:33). Xchabiel li alab-nichʼnabiletik ta stojolal li buchʼutik muʼyuk bu ta stsʼakik ta venta li mantaletik ta Vivliae xuʼ van jaʼ jech ta xchabi yalab xnichʼnabik sventa muuk kʼusi chopol spasik, o ti stojik ta xkuxlejalike.

Li alab-nichʼnabiletike mu skotoluk velta onoʼox ta stojik ta vokol ti chchabiatik yuʼun li stot smeʼike. Yikʼaluk van xtok xuʼ chopol chaʼiik ta skoj taje, yuʼun xchabiel li alab-nichʼnabiletike jaʼ skʼan xal-o ti muʼyuk ta xichʼ akʼbel skotol li kʼusitik ta skʼanike. Jun ants ti tstsʼiba livroetik sventa ti kʼuyelan ta tsʼitesel li alab-nichʼnabiletike, xi ta xale: «Akʼo mi mu xakʼik ta ilel xchiʼuk akʼo mi mu stojbutik ta vokol ta anil noʼox, ta melel li alab-nichʼnabiletike ta skʼanik ti lek xichʼik chapanel talele xchiʼuk ti xichʼuk chapanbel xa onoʼox li kʼusitik ta xtun ta xkuxlejalike. Xuʼ me spas kuʼuntik mi jpʼel li kʼusi ta xkaltike xchiʼuk mi ta xkakʼbetik noʼox spajeb li kʼusitik ta spasike».

Ta melel, ti ta jchabitik li kalab jnichʼnabtik sventa muʼyuk kʼusi xpojbat-o ti jech jun yoʼontonike, ti mu kʼusi chopol spasbatik ta skoj ti jaʼ to chchʼiik tale xchiʼuk ti lekuk-o oyik ta stojolal Diose, taje jaʼ me jech xuʼ xkakʼtik ta ilel ti kʼanbil tajek kuʼuntike. Ta tsʼakale, xuʼ van xaʼibeik smelolal ti kʼuchaʼal jech ta jpastike, vaʼun xuʼ van stojik ta vokol ti lek laj yichʼik chabiele.

 Ti bu ta jkʼantik chkʼot li flechae

Jech kʼuchaʼal chkiltik li ta Salmo 127:4, 5 li totile ta skoʼoltas kʼuchaʼal li ta «jʼacʼ-letoe». ¿Mi jaʼ van skʼan xal-o ti jaʼ noʼox stuk xuʼ lek spasvan ta mantal li totile? Moʼoj, yuʼun mu jechuk maʼ taje. Li beiltasel liʼe te stsakojbe-o sba skʼoplal li totil xchiʼuk li meʼile, jech kʼuchaʼal mi oy buchʼu ta stuk noʼox ta stsʼites tal li yalab xnichʼnabe (Proverbios 1:8). Ti «jʼacʼ-leto[...]» xi ta xale, jaʼ skʼan xal-o ti skʼan akʼel ep ipalil sventa xichʼ koltael lokʼel ta s-arkoal li flechae. Li ta skʼakʼalil Vivliae, li arkoetike ta toʼox xichʼ pixel ta kovre, xchiʼuk chichʼ alel ti soltaroetike ta la stekʼ ta yokik sventa oy yipal xbat li sflechaike (Jeremías 50:14, 29, NM). Ta melel, ta xtun ti oyuk lek yipalik xchiʼuk xakʼ yipik kʼalal ta xachʼbeik yakʼil li yijil arkoe xchiʼuk tukʼuk xkʼot li flecha ti bu skʼelojik batele.

Jaʼ jech ek, li yakʼbel mantal alab-nichʼnabiletike skʼan oyuk lek kipaltik ek. Ta melel, yuʼun li ololetike mu xuʼ yuʼunik spas sbaik ta mantal stukik, jech kʼuchaʼal li jun flechae mu xuʼ sten sba batel stuk ti bu kʼelbile. Kʼux ta alel, li avi kʼakʼale epal totil-meʼiletik muʼyuk ta xakʼ ta yoʼontonik ti skʼan xakʼ yipik sventa stsʼitesel li yalab xnichʼnabike. Jaʼ ta stamik batel li be ti bu mas kʼun ta tamel batele, vaʼun jaʼ ta xakʼik ti jaʼuk li television, chanob vun xchiʼuk yamigoik xchanubtasatik-o li yalab xnichʼnabik, ta sventa li mantaletik sventa talelale, xchiʼuk ta sventa li chiʼinejbail ta vayele, xchiʼuk yantik. Ta xakʼik ti oyuk skotol yuʼunik li kʼusitik ta skʼanik li yalab xnichʼnabike. Kʼalal ta snopik ti toj tsots ta pasel kʼalal mu xichʼik akʼbel li kʼusi ta skʼanike, ti kʼusi ta spasike jaʼ ti ta xakʼbeik li kʼusi ta skʼanike, vaʼun chlik spak skʼoplalik, chalik ti mu la skʼan syayijesbeik yoʼonton li yalab xnichʼnabike. Pe, ta melel li kʼusi ta x-akʼbat-o svokolik li yalab xnichʼnabike jaʼ ti xakʼbeik akʼo spas li kʼusi tskʼan yoʼontonike.

Stsʼitesel li alab-nichʼnabiletike maʼuk kʼunil abtel, yakʼel persa spasele xchiʼuk stsakel batel ta venta li kʼusi ta xal li sKʼop Diose skʼan xichʼ akʼbel batel yipal. Pe li kʼusitik lek chkʼot ta pasel ta tsʼakale muʼyuk kʼusi xkoʼolaj-o. Xi laj yal li revista Parents: «Li buchʼu chchanbeik skʼoplale [...] yakʼoj ta ilel ti ololetik ti tsʼitesbilik yuʼun stot smeʼik ti lek ta xkʼanvanike xchiʼuk ti mu jaʼuk ta xpasatik ta mantal yuʼun li yalabike —jaʼ xkaltik ta skoltaik li yalab xnichʼnabik pe snaʼ xakʼbeik spajeb xtoke— jaʼ pʼijil jchanunetike, lek xil sba xchiʼuk li yantike, jun noʼox yoʼonton chaʼi sbaik xchiʼuk xmuyubajik noʼox, jaʼ me mu sta jechik li buchʼutik tsʼitesbilik yuʼun totil meʼiletik ti lek xiik noʼox ta skotol li kʼusi ch-albat yuʼun yalabik xnichʼnabike o ti toj ven x-ilinike».

Pe oy to jun mukʼta matanal. Laj xa onoʼox jkʼelbetik talel skʼoplal li baʼyel jvokʼ li kʼusi ta xal Proverbios 22:6: «Chanubtasic lec avalab anichʼnabic ti bu beal tscʼan tstam batele». Li versikulo liʼe xi yan sba yutsil ta stsutse: «Jech mu scomtsanic o ti cʼalal mol meʼelic xae». ¿Mi skʼan van xal li pʼijil mantal liʼe ti solel lek xa ta xchʼi-o batel li alab nichʼnabile? Xuʼ van mu jechuk chkʼot ta pasel, yuʼun li alab-nichʼnabiletike oy snopbenal yuʼun stukik, vaʼun mi chʼiike te xa ta snopik ti kʼusi tskʼan tspasike. Pe li te ta versikuloe oy spatobil yoʼonton chakʼbe li totil-meʼiletike. ¿Kʼusi jaʼ taje?

Mi jech ta jchanubtastik tal kalab jnichʼnabtik jech kʼuchaʼal ta xal li mantaletik ta Vivliae, yakal me ta xkakʼbetik yipal sventa xkʼot ta pasel li kʼusi ta jkʼantik akʼo xkʼot ta pasele: ti xpasik ta yijil krixchanoetik ti xmuyubajik noʼoxe, ti lek chapalike xchiʼuk ti snaʼik ti kʼusi skʼan spasike (Proverbios 23:24). Jaʼ yuʼun chaʼa kakʼtik ti bu kʼalal xakʼ kiptik sventa jchapantik, jchabitik xchiʼuk jbeiltastik ti bu ta jkʼantik chkʼot li yan sba yutsil «sniʼ yolobeti[ke]». Muʼyuk me chopol chkaʼi jbatik ta mas jelavel ti mi jech ta jpastike.

[Lokʼol ta pajina 13]

¿Mi jaʼ van yakʼbel ta ilel ti jkʼanojtik li kalab jnichʼnabtik ti kʼalal ta xkakʼbetik skotol li kʼusi tskʼanike?

[Lokʼol ta pajina 15]

Li jkʼanvanej totil-meʼiletike ta xalbe yalab xnichʼnabik kʼu yuʼun oy mantal li ta jun utsʼ alalile

[Lokʼol ta pajina 15]

Li lekil totil-meʼiletike ta xchabiik li yalab xnichʼnabik li ta kʼusitik xibalik sbae li ta sokem balumil liʼe

[Lokʼol ta pajina 16]

Xchanubtaselik li alab-nichʼnabiletike maʼuk kʼunil abtelal, pe li sbaliltake mu albajuk yepal