¿Mi te ch-ikʼvan batel ta stojolal Dios skotol li relijionetike?

«LI RELIJIONE toj echʼ noʼox lek tsʼunul ta yoʼonton li krixchanoetike», jech laj yal li jchanubtasvanej Alister Hard li ta livro The Spiritual Nature of Man (Ti stalel onoʼox ti oy kʼusi skʼan chichʼ ta mukʼ li krixchanoetike). Li kʼuyelan laj yichʼ chanbel skʼoplal jaʼtik toe jech ikʼot ta nopel yuʼunik ek, yuʼun laj yakʼ ta ilel ti 86% li jnaklejetik ta balumile ta xalik ti oyik ta jun relijione.

Ti kʼuyelan laj yichʼ chanbel skʼoplale te ta xal ti kʼuyepal li mukʼtik relijionetike jaʼ 19 ta vokʼ xchiʼuk oy la 37,000 ta tos relijionetik ti ta xalik ti jaʼik yajtsʼaklomtak Cristoe. Ta skoj taje, ¿mi mu tauk xa jakʼbe aba mi naka te ta x-ikʼvan batel ta stojolal Dios skotol li relijionetik jech kʼuchaʼal chalike? Ta melel, ¿mi tsots van skʼoplal ti kʼuyelan chkichʼtik ta mukʼ li Diose?

Ta sventa li jun sjakʼobil ti toj tsots skʼoplale jaʼ me toj jtunel ti mu jaʼuk xkakʼtik ti jaʼ xi yuʼuninutik li kʼusi oy ta jol koʼontontike xchiʼuk li kʼusi ta jnoptike. Li kʼusi onoʼox skʼan ta jpastike, jaʼ ti skʼan jnaʼtik kʼusi tsnop Dios ta sventa taje, jaʼ yuʼun, skʼan jkʼeltik li kʼusi ta xal li sKʼop Diose, li Vivliae. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li Jesucristo stuke xi laj yalbe li Diose: «Li acʼope jaʼ melel» (Juan 17:17). Li tukʼil jtakbol Pabloe laj yal: «Yuʼun scotol li scʼop Dios tsʼibabil comele jaʼ laj yacʼ ta naʼel ta sventa svuʼel stuc li Diose. Jech lec chtun ta sventa chanubtasel, ta sventa taqʼuiel, ta sventa tuqʼuibtasel» (2 Timoteo 3:16).

Li Vivliae ta xakʼ ta ilel ti Diose mu skʼan ti kʼuk noʼox yelan xichʼ ichʼel ta mukʼe. Li ta Vivliae te ta jtatik skʼelobiltak ta voʼne ti chakʼ ta ilel ti kʼuyelan lek laj yil ti kʼusi lek la spasik li relijionetike xchiʼuk yantik ti muʼyuk lek laj yile. Mi lek la jkʼelbetik batel smelolal taje ta me xi xchanubtasutik li kʼusi skʼan jpastike xchiʼuk li kʼusi mu stak jpastik sventa lekuk xi yilutik li Diose.

Jun pʼijubtasel sventa li kʼusi echʼ ta voʼnee

Ta stojolal li j-alkʼop Moisese, li Jeova Diose laj yakʼbe li j-israeletik jaytosuk mantaletik, ti jaʼ ojtikinbil ta sMantal Moisés, ti jaʼ te ta xchanubtasatik ti kʼuyelan ta skʼan xichʼ ichʼel ta mukʼe. Kʼalal ta xchʼunik li mantaletik taje, li Diose ta xchʼamatik kʼuchaʼal steklumal xchiʼuk ta xakʼbe toʼox sbendision (Éxodo 19:5, 6). Pe akʼo mi ep laj yakʼ ta ilel slekil yoʼonton li Jeovae, li lum ta Israele laj yiktaik spasel li kʼusi lek ta xil li Diose. Ep ta velta la svalopatinik komel li Jeovae xchiʼuk jaʼ laj xchanik ti kʼuyelan ta spasik li yan relijionetik ti jaʼ te nopol oyik ti bu nakalike.

Li ta skʼakʼalil j-alkʼopetik Ezequiel xchiʼuk Jeremías (ta svukubal siglo kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike), epal j-israeletike muʼyuk laj xchʼunbeik sMantal Dios xchiʼuk la skap sbaik xchiʼuk li yan lumetik ti te nopol oyike. Ti kʼalal jaʼ laj xchanbeik li kʼusitik nopem xaʼiik spasele xchiʼuk ti te laj skap sbaik li ta kʼinetik ta spasike, li j-israeletike laj skapik li ichʼel ta mukʼe. Ep xi ta xalike: «Jpastic jech chac cʼu chaʼal tspasic li yantic banamile, li yantic cristianoetique; jaʼ quichʼtic ta mucʼ ec li teʼ xchiʼuc li tonetique» (Ezequiel 20:32; Jeremías 2:28). Ta xalik ti jaʼ ta xichʼik ta muk li Jeova Diose, pe te noxtoke «jaʼ bat yichʼic ta mucʼ noxtoc li slocʼobal yan diosetique», kʼalal ta xakʼik ta matanal li xnichʼnabike (Ezequiel 23:37-39; Jeremías 19:3-5).

Li buchʼutik ta xchanbeik skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume (arqueólogos) ta xakʼbeik sbiin ti yichʼel ta mukʼ taje jaʼ la ta skʼanik ti jmojuk snopbenik li relijionetike (sincretismo religioso) —li yan diosetik ti koʼol chichʼik ta mukʼe—, o jaʼ noʼox ta xalbeik skʼoplal kʼuchaʼal jun relijion ti nopem xa xaʼiik li krixchanoetike . Li avi kʼakʼale, epal krixchanoetik ta xalik ti ta skoj ti toj eputik xae skʼan la jchʼamtik li kʼusitik ta xalik li jlome, ti  te kapal skʼoplal li relijione. Jaʼ yuʼun, ta noʼox snopik ti muʼyuk kʼusi chopol mi ta xichʼik ta muk li Dios ti kʼuyelan xal yoʼontonike. Pe, ¿mi jech van ta melel? ¿Mi jaʼ noʼox van skʼan xal-o ti chkakʼtik akʼo spasik li kʼusi ta skʼan ta spasike xchiʼuk ti lek chkiltik taje? Sventa jtakʼtik li sjakʼobiltak liʼe, jkʼeltik batel li kʼusitik toʼox ta spasik li ta relijion ta skʼakʼalil j-israeletik ti mukul sativanike, xchiʼuk jkʼeltik ti kʼusi chopol kʼot ta pasele.

La skapik li yichʼel ta mukʼ yuʼun j-israeletike

Li j-israeletike te la skapik li ichʼel ta mukʼe li ta «toyol cʼopojebaletic» sbi yuʼunike, ti jaʼ te spasojbeik skajleb li kʼusitik chʼul yuʼunike, skajleb pom, teltel chʼul tonetik xchiʼuk chʼul oyetik, yikʼaluk van jaʼ slokʼoltak ti pasbilik ta teʼ li Aserá, ti jaʼ jun meʼ dios sventa ti lekuk x-alaj xnichʼnajik li krixchanoetike. Li ta Judae ep tajek li yaviltak taje, yuʼun li ta 2 Reyes 23:5, 8 xi ta xale «toyol cʼopojebaletic te ta lumetic ta Judá xchiʼuc ta spat xocon lum Jerusalene. [...] Xlic ta Geba cʼalal to ta Beerseba [ta stiil to ta sur]».

Li ta toyol kʼopojebaletik taje, li j-israeletike ta «xchiqʼuic pom ta stojol li sdiosique, jaʼ li Baale, li cʼacʼale, li ue, li mucʼtic cʼanaletique, xchiʼuc li yantic cʼusitic oy ta vinajele». Jech noxtok, spasojbeik snail li «mulivajel yuʼun viniquetic [...] ta xchʼulna Mucʼul Diose» xchiʼuk ta xakʼik ta matanal li xnichʼnabik «ta stojol li sdiosic Moloque» (2 Reyes 23:4-10).

Li buchʼutik ta xchanbeik skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume staojik ep lokʼoletik ti patbilik ta achʼele ta Jerusalén xchiʼuk ta Judá, mas ep staojik li ta naetik noʼoxe. Li mas ep staojike jaʼ slokʼol jun tʼanal ants ti toj echʼ xa noʼox mukʼtik li xchuʼe. Li buchʼutik jaʼ yabtelik xchanbel skʼoplal taje ta xalik ti jaʼ la slokʼol Astoret xchiʼuk Aserá, jaʼ meʼ diosetik sventa ti lekuk x-alaj xnichʼnajik li krixchanoetike, xchiʼuk ta snopik ti lokʼoletik taje taʼ toʼox xtun kʼuchaʼal «talisman sventa lekuk xchiʼin xchiʼuk xvokʼ yol li jun antse».

¿Kʼu yelan toʼox chilik li j-israeletik li yaviltak bu chichʼik ta mukʼ li kapbil ichʼel ta mukʼe? Li jchanubtasvanej Ephraim Stern ta Universidad Hebrea, laj yil ti toyol kʼopojebaletike jaʼ van «akʼbil ta sventa li Yavé [Jeova]», yuʼun jaʼ jech ta xakʼ ta ilel li kʼusitik labal sba tsʼibabil tabilik ti bu chichʼ saʼel li kʼusitik te mukajtik ta buyuk noʼoxe. June xi ta xale: «Kakʼojbot bendision ta stojolal [ta sbi] Yavé ta Samaria xchiʼuk li aserá yuʼune», xchiʼuk ta yan xtoke xi ta xale: «Ta xkakʼbot bendision ta stojolal Yavé ta Teman xchiʼuk li aserá yuʼune».

Liʼe jaʼ ta xakʼ ta ilel ti kʼuyelan mukul sativanik li j-israeletike ti kʼalal la skapik li yichʼel ta muk li Jeovae xchiʼuk li kʼusi ta spasik li jecheʼ relijionetike. Li kʼusi chopol kʼot ta pasel ta skoj taje jaʼ ti sok li stalelalike xchiʼuk ti ta ikʼal osil ta mantal ikomike. ¿Kʼu yelan laj yil Jeova ti vaʼyelan la skapik li ichʼel ta mukʼe?

Ti kʼuyelan laj yil Dios ti laj skapik li ichʼel ta mukʼe

Li Diose laj yakʼ ta ilel ti muʼyuk lek laj yil ti kʼuyelan ta x-ichʼvanik ta muk li j-israeletike xchiʼuk laj yal ti ta xichʼik lajesele. Ta stojolal li yaj-alkʼop Ezequiel, xi laj yale: «Buyuc noʼox chanaquiic batel,  ta xichʼ jinesel li lumetic avuʼunique; xchiʼuc li scajleb matanaletic avuʼunique. Jʼechʼel chyavnaij o; xocol banamil chcom o li yavil scajleb matanal avuʼunique. Li slocʼobal diosetic avuʼunique ta xichʼ lilinel, ta xichʼ ulesel. Li scajleb xchicʼubiltac pom avuʼunique ta xichʼ vuqʼuesel. Scotol li cʼusitic pasbil ta acʼobique ta xchʼay scotol», xi (Ezequiel 6:6). Ta melel, li Jeovae muʼyuk la xchʼam li ichʼel ta mukʼ taje, vaʼun la spʼaj.

Li Jeova Diose laj xa onoʼox yal kʼuxi chkʼot ta pasel li lajesel taje: «Ta jtac tal ta atojolic [...] li cajtunel Nabucodonosor ajvalil ta Babilonae. Jaʼ chtal yochentaic li avosilale xchiʼuc li jnaclumetic liʼi, xchiʼuc li yantic lumetic liʼ ta spat xocone. Ta xcules o ta jʼechʼel [...]. Scotol li banamil liʼi tsoc o ta jʼechʼel; ta xacʼ xiʼelal o», xi (Jeremías 25:9-11). Li albil kʼopetik taje ikʼot ta pasel li ta sjabilal 607 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, ti kʼalal li jbabiloniaetik la sjoyubtaik li Jerusalén xchiʼuk ti laj slajesik ta j-echʼel li lum taje xchiʼuk li xchʼulnae.

Li jchanubtasvanej Stern —ti laj xa kalbetik skʼoplale— xi laj yal ta sventa li kʼusitik staojik sventa toʼox voʼnee «jaʼ toj lek ta xakʼ ta ilel li kʼusitik ta xal li tekstoetik ta 2 Reyes 25:8 xchiʼuk 2 Crónicas 36:18, 19, ti ta xalbe skʼoplal ti kʼuyelan yichʼ jinesel, yichʼ chikʼel xchiʼuk ti laj yichʼ lilinel li naetike xchiʼuk li muroetike. [...] Li kʼusitik staojik li buchʼutik ta xchanbeik skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume ti jaʼ toʼox ta xtunanan ta Jerusalén [...] jaʼ ti mas lek ta xalbe skʼoplal ti kʼusitik echʼem li ta skʼakʼalil Vivliae».

¿Kʼusi xuʼ jchantik li voʼotike?

Li kʼusi mas tsots skʼoplal xuʼ jchantike, jaʼ ti Diose mu skʼan ti jkaptik li ichʼel ta muk ti kʼuchaʼal ta xal li Vivliae xchiʼuk li chanubtaseletik li kʼusitik nopemik xaʼiik spasel o li kʼusi ta spasik li yantik relijionetike. Liʼe jaʼ li kʼusi la stsak lek ta venta li jtakbol Pabloe, ti te ichʼi kʼuchaʼal judío fariseo vinik xchiʼuk ti jaʼ te laj yichʼ chanubtasel li ta jtsop relijion taje. ¿Kʼusi la spas ti kʼalal la snaʼ xchiʼuk la xchʼam ti jaʼ Jesuse li Mesías albil skʼoplale? Laj yikta li kʼusi toʼox xchʼunoj ta voʼnee xchiʼuk la spas sba ta jun lekil yajtsʼaklom Cristo. Li Pabloe xi laj yale: «Li cʼusitic toj tsots toʼox scʼoplal laj caʼye, muʼyuc stu icʼot o cuʼun ti cʼalal la jchʼun li Cristoe» (Filipenses 3:5-7).

Koliyal ti ilokʼ ta misioneroale, li Pabloe xojtikinan li kʼusitik xchʼunojanik li relijionetike xchiʼuk ti kʼuyelan tsnopik li yantik lumetike. Ta skoj li kʼusitik snaʼoje, xi la stsʼibabe batel li yajtsʼaklomtak Cristo ta Corintoe: «¿Me xuʼ chchiʼin sbaic xchiʼuc sac osil li icʼ osile? ¿Me xuʼ coʼol cʼusi tsnop xchiʼuc Cristo li pucuje? Jaʼ noʼox jech ec li bochʼo xchʼunoj Diose ¿me xuʼ coʼol cʼusi tsnop xchiʼuc li bochʼo muʼyuc xchʼunoje? ¿Me xuʼ jun xchʼulna xchiʼuc Dios li locʼometic ti cuybilic ta diose? [...] Locʼanic me ta stojolic, vocʼo abaic loqʼuel; mu me xapiquic li cʼusi toj chopole, jech chaquicʼoxuc ta jtojol», xi (2 Corintios 6:14-17).

Ti jnaʼojtik xa ti tsots skʼoplal ta xil Dios ti kʼuyelan ta xkichʼtik ta mukʼe, xuʼ xi jakʼbe jbatike: «¿Kʼusi relijional chchʼam li Diose? ¿Kʼuxi xuʼ xi nopaj ta stojolal li Diose? Xchiʼuk, ¿kʼusi skʼan jpas sventa xkichʼ ta mukʼ ti kʼuyelan ta skʼan li Diose?».

Li yajrextikotak Jeovae ta sjunul yoʼontonik ta xa skoltaoxuk ta stakʼel li sjakʼobiltak taje xchiʼuk yan sjakʼobiltak ti jaʼ sventa li Vivliae. Ta xa jtakot kutik ta ikʼel ti akʼo xa vulaʼan li Salon sventa Tsobobbail ti yoʼ bu nakalote o xuʼ xa tsʼibabe batel li buchʼutik ta slokʼesik li revista liʼe, sventa xa kʼan junuk chanubtasel ta Vivlia ti muʼyuk bu tojbile, ti xuʼ xavichʼ chanubtasel ti kʼusi ora cha kʼane xchiʼuk ti bu jotukal xuʼ avuʼune.

[Lokʼol ta pajina 28]

Voʼneal chʼulna ti bu chichik ta muk jeche diosetik ta Arad (Israel)

[Stojel ta vokol]

Garo Nalbandian

[Lokʼol ta pajina 28]

Lokʼoletik yuʼun Astoret ti yichʼ tael ta voʼneal naetik ta Judea

[Stojel ta vokol]

Slokʼol © Israel Museum (Jerusalén); ta slekil yoʼonton Israel Antiquities Authority