Melel kolebal yuʼun li jmayaetike

JUTUK mu sjunuluk balumil yabinojbeik skʼoplal li jmayaetike. Yuʼun jujun jabil ta smilal xa noʼox chkʼotik ta vulaʼal ta Península de Yucatán (México) sventa chbat skʼelik li pirámide ti jaʼ sbi Chichén Itzá, Cobá, xchiʼuk yantik. Tana un, li jmayaetike maʼuk noʼox ivinaj skʼoplalik ta sventa ti spasojanik kʼusitik mukʼtike, yuʼun lek chanemik xtok ta sventa tsʼib, matematika xchiʼuk snaʼik xchanbel skʼoplal li jeltos kʼanaletike. Jech kʼuchaʼal liʼe, la slikesbeik skʼoplal li tsʼib jeroglífico sbie, la slikesbeik skʼoplal li seroe xchiʼuk la spasik jun kalendario ti yichʼoj 365 kʼakʼaletike.

Pe kʼalal ta jkʼeltik kʼuyelan toʼox ta xichʼ ta mukʼ sdiosike, li jteklum ti lek chaneme jutuk noʼox xal koʼontontik. Jaʼ toʼox jun jteklum ti oy jayib sdiosike, ti kʼusiuk noʼox stsak ta sdiosike, jech kʼuchaʼal Kʼakʼal, U, voʼ xchiʼuk sat ixim. Jech xtok, ta skoj ti xchʼunojik labtael o metsʼtaele, li paleetike tskʼelik li kʼanaletike sventa tsnabeik skʼoplal li kʼusitik nakʼalike. Kʼalal chichʼik ta mukʼ sdiosike ta stunesik pom, lokʼoletik xchiʼuk yolbaj chtuchʼilan sbekʼtal stukik, tsmalik chʼichʼ, tsmilik krixchanoetik, jech kʼuchaʼal li jchukeletike, li mosoetike xchiʼuk li ololetike.

Kʼalal kʼotik li j-españoletike

Jaʼ jech kʼot taatikuk yuʼun j-españoletik li ta slikebal siglo 16 li jteklum ti lek chanem taje. Li j-españoletike chib li kʼusi snopojike: june jaʼ ti tskʼan chuʼuninik li balumile xchiʼuk li kʼulejaletike; li xchibale jaʼ ti tskʼan tskʼatajesik ta katoliko li jmayaetike, sventa skolesik lokʼel ta spasel li kʼusi nopem xaʼiik ti tsmalik chʼichʼe. Tana un, ¿mi la staik melel kolebal li jmayaetike?

Voʼne xa onoʼox talel, li jmayaetike ta xabtelanik li skomon osilike, nopem xaʼiik ta sbojik-chchikʼik li teʼetik xchiʼuk li tsʼiʼleletike. Pe li j-españoletike —ti chiʼinbilik yuʼun paleetike— laj yuʼuninik li osiletike, li senoteetike, ti jaʼ natil posoetik ti jaʼ noʼox te tsta yaʼalik sventa chuchʼik li jmayaetik ta Yucatane. Ta skoj ti kʼuyelan svokol la staik li jmayaetike chʼi ta yoʼontonik yiltael li j-españoletike. Sventa mas to sta svokolike, li jnitvanejetik ta katolikoe lik skʼanbeik to patan sventa jujun jabil —lajcheb xchiʼuk oʼlol real sventa li viniketike xchiʼuk baluneb sventa li antsetike—, a pe parte to li patan tstojbeik ajvalil ti toyol tajeke. Sventa mas stabeik sbalile, li jkʼulej  españoletike jaʼ tstojbeik spatanik ta chʼulna li jmayaetike, vaʼun ta tsʼakale ta sujik ta tsatsal abteletik sventa stoj li yilike. Jaʼ jech ikʼatajik ta mosoil ta stojolal li j-españoletike.

Li paleetik ta katolikoe, la skʼanik takʼin xtok kʼalal chakʼik ichʼ-voʼe, nupunele, xchiʼuk sventa smukel li animaetike. Ta skoj li kʼuyepal takʼin tslokʼesik tee, li osiletik chuʼuninike, li patan tskʼanike, li jkatolikoetike jaʼ la sta-o ep skʼulejalik. Ta yan xtoke, li jbabeetik ta relijion xchiʼuk li yan buchʼutik oy yabtelike, ta skoj ti tsnopik ti jech xa onoʼox chvokʼik tal ti xchʼunojik labtael o metsʼtael xchiʼuk ti mu kʼusi snaʼik li jmayaetike, ta stsitsik sventa la oyuk lekilal xchiʼuk ti xichʼik pojel lokʼel li ta labtael o metsʼtael xchʼunojike.

Pas kʼop yuʼun jmayaetik xchiʼuk j-españoletik

Ta slikebale, li jmayaetike mu ox skʼan stojik li patan tskʼan chʼulnae, xchiʼuk la slokʼes li yalab xnichʼnabik li ta chanob vun yuʼun jkatolikoetike, xchiʼuk mu skʼan xbatik ta katesismo xchiʼuk mu skʼan xbat abtejikuk li ta sna jkʼulejetike. Pe li taje jaʼ noʼox mas tstsatsaj-o ti kʼuyelan ch-ilbajinatike. Ta 1847, kʼalal echʼ xaʼox oxib sien jabil ti oyik ta mosoil yuʼun j-españoletike, li jmayaetike lik stoy sbaik ta stojolal li «sakil viniketike», vaʼun jaʼ te lik spasik kʼop li jmayaetik xchiʼuk j-españoletike.

Li jnitvanejetik ta pas kʼope nopem xaʼiik tstsob sbaik ta stsʼel jun Krus ti Chkʼopoje, jun lokʼol ti tunesbil yuʼun jun vinik ti chkʼopoj xa yuʼun yileluke, sventa tstijbe yoʼonton li jmayaetik yoʼ spasik-o kʼop manchuk mi xlajike. Pe li ta pas kʼop taje jaʼ noʼox la sta-o mas svokolik. Kʼalal laj-o skʼoplal li pas kʼop ta 1853, lajemik xaʼox 40% li buchʼutik te vokʼemik ta Península de Yucatane. Maʼuk noʼox te paj-o li svokolike, jaʼ to te paj kʼalal echʼ xaʼox 55 jabile. Jaʼ to te ilokʼik-o ta mosoil ta stojolal li j-españoletike, xchiʼuk laj yichʼik chaʼchʼakbel li yosilike. Vaʼun, ¿mi laj van sta skolebalik ta sventa li relijione?

Muʼyuk sta li smelel kolebalike

Li jmayaetike mi jaʼuk la sta smelel kolebalik kʼalal laj yichʼik tal relijion Katolika li j-españoletike, mi jaʼuk ti la spasik kʼop li jmayaetik xchiʼuk j-españoletike. Yuʼun onoʼox li avie, jutuk mu skotoluk kapal li kʼusi chchʼunike: xchʼunojik li kʼusi nopem toʼox xaʼiik spasel ta voʼnee xchiʼuk li chanubtasel yuʼun relijion Katolikae.

Li livro Los mayas: 3000 años de civilización, chal ti avi kʼakʼale, «li jmayaetike chichʼik-o ta mukʼ ta osiltik, ta chʼenetik xchiʼuk ta vitsetik li svoʼneal diosike xchiʼuk li smoltotakik ta voʼnee, [...] xchiʼuk xtok chichʼ ta mukʼ li santoetik ta chʼulnae». Tskoʼoltasik ta Jesús li dios Quetzalcóatl —o Kukulcán—, li virgen Mariae jaʼ la tskoʼoltasik ta meʼdios U. Jech xtok mu xa bu chichʼik ta mukʼ li yaxteʼe (o ceiba, jpʼej teʼ ti chʼul yuʼunike), jaʼ xa chichʼik ta mukʼ li kruse. Manchuk mi jech, li kʼusi nopem toʼox xaʼiik spasel taje jech-o tsots chakʼ yip ta stojolalik, yuʼun li jmayaetike xkoʼolaj kʼuchaʼal jtekʼ teʼ chilik li kruse yuʼun ta xatʼesik o tsmaltaik xchiʼuk chnichimtasik ta xnich yaxteʼ. Li kʼusi noʼox jelel li ta skrus jkatolikoetike, jaʼ ti chʼabal te jokʼol yuʼunik li Jesuse.

Jaʼ to kʼot li smelel kolebalike

Li achʼtik to tale, li ta Mexicoe, li yajrextikotak Jeovae ep xa xchanubtasojik ta Vivlia li jmayaetike. Sventa tskoltaik ta yaʼiel li kʼusi snopoj tspas Dios ta sventa li krixchanoetike, jelubtasbil ta skʼopik epal vunetik lokʼemik ta Vivlia, jech kʼuchaʼal li revista liʼe. ¿Kʼusitik van lek kʼotem ta pasel? Kʼalal laj yichʼ tsʼibael li loʼil liʼe, oy toʼox 6,600 jchol mantaletik li ta Península de Yucatán ta 241 tsobobbailetike. ¿Mi kʼun van yaʼiojik ta yiktael komel li kʼusitik toʼox nopem xaʼiik spasele xchiʼuk ti xlik xchʼunik li melel chanubtaseletik ta Vivliae?

Mu toj kʼunuk chaʼiik maʼ yantike. Marcelino xchiʼuk li yajnil ti Margarita sbie, jech laj yaʼiik. Li stukike chalik ti jaʼik toʼox batsʼi jkatolikoetike, xchiʼuk jujun jabil tspasbeik toʼox skʼinal li kruse, chbat yichʼik tal ta chʼulna sventa chichʼik batel ta snaik. Te tsmilik chonbolometik, ti tstiʼik ta tsʼakal xchiʼuk li yutsʼ yalalike xchiʼuk li yamigotakike. Jun veltae, ivulaʼanatik yuʼun liyajrextikotak Jeovae xchiʼuk lik xchanik Vivlia xchiʼukik. «Jnaʼojkutik ti jaʼ melel li kʼusi yakalunkutik xchanele —xi chalik—, pe chi xiʼkutik mi chlik yilbajinunkutik li chʼulelaletik mi laj kiktakutik li kʼusitik jchʼunojkutik toʼoxe.» Manchuk mi jech, muʼyuk laj yikta sbaik xchanel. «Kʼunkʼun ikʼot ta koʼontonkutik li meleletik ta Vivliae—xi chal li Marcelinoe—. Taje jaʼ laj yakʼ stsatsal koʼontonkutik sventa xkalbekutik kʼusitik yakal ta jchankutik li kutsʼ kalalkutik xchiʼuk kamigotakkutike. Li avi une, xi muyubajkutik tajek, yuʼun li kolkutik xa ta sventa li labtael o metsʼtaele. Maʼuk xa smosounkutik. Jaʼ noʼox chkalkutik ti kʼu yuʼun mu voʼneuk lik jchankutik tale. Sventa mu xa jecheʼuk ta jchʼaykutik kʼakʼale, chkalbekutik batel li alakʼ sba aʼyejetik sventa sKʼop Dios skotolik ti bu kʼalal xuʼ kuʼunkutik yalbele.»

Alfonso, ti yichʼoj 73 jabile, jaʼtoʼox batsʼi jkatoliko ek. Jaʼ toʼox sbainoj xchapanel li kʼinetik ta slumale, jech kʼuchaʼal mixaetik, akʼot, epal veʼlil xchiʼukuchʼbajel, xchiʼuk xtok li kʼin bu tskoltaik vakaxetike. «Li kʼinetik taje mu skotoluk velta lek ch-echʼ —xi chal—, yuʼun chyakubik tajek li krixchanoetike xchiʼuk jutuk mu skotoluk velta oy majbail.» Akʼo mi kʼupil toʼox chil li kʼinetik taje, xi jamal chale: «Oy toʼox kʼusi skʼan chkaʼi li ta jrelijione». Jaʼ yuʼun, kʼalaluk cholbat mantal yuʼun li yajrextikotak Jeovae, la xchʼam li chanubtasele. Akʼo mi toj ip xa noʼox chaʼi sba, lik batuk li ta tsobajeletik ta Salon sventa Tsobobbaile. Li Alfonsoe yiktaoj xa li kʼusitik nopem toʼox xaʼi spasel ta srelijione, li avi une chakʼbe yipal yalbel yantik li kʼusitik achʼ xchʼunoj kʼalaluk chichʼ vulaʼanel ta snae.

Loʼiletik kʼuchaʼal liʼe chakʼ ta ilel ti yakal tsta skolebalik ta melel ta sventa relijion li jmayaetike. Leʼike jaʼ te likem talel stsʼunbalik ta stojolal li buchʼutik la svaʼanik li labalik sba pirámide ta Yucatane. Koʼol chkʼopojik kʼuchaʼal li smoltotakik xchiʼuk syameʼik ta voʼnee xchiʼuk koʼoltik li xkuxlejalike, nakalik ta uni pakʼbal naetik ti xan akʼbil ta sjole. Xchiʼuk xtok yakal chabtelanik li ixim xchiʼuk tuxnukʼkʼuchaʼal nopem onoʼox xaʼiik ta voʼne ti ta sbojik-chchikʼik li teʼetik xchiʼuk li tsʼiʼleletike. Pe oy kʼusi yakal chjel: koliyal li melel chanubtaseletik ta sKʼop Diose, jaʼ to un yakal chkolik lokʼel li ta labtael o metsʼtaele xchiʼuk li ta jecheʼ chanubtaseletik yuʼun relijione. Ta melel, li jmayaetike oy tajek ta yoʼontonik li kʼusi lek ojtikinbil laj yal Jesús, ti xie: «Jech chavotquinic o li cʼusi melele. Ta sventa li cʼusi melele chaloqʼuic o ta mozoil» (Juan 8:32).

[Tsʼib ta yok vun]

[Mapa ta pajina 14]

Golfo de México

MÉXICO

Chichén Itzá

Península de Yucatán

GUATEMALA

EL SALVADOR

Cobá

BELICE

HONDURAS

Li bu toʼox oyik li voʼneal jmayaetike

Skomenal voʼneal kʼusitik ta Chichén Itzá

 [Lokʼol ta pajina 16]

Marcelino xchiʼuk Margarita yakalik ta chol mantal ta Yucatán