¿Mi anaʼoj xa?
¿Mi anaʼoj xa?
¿Bu bat li xkaxail smantal Diose?
¿Kʼusi senyail yuʼun j-israeletik li xkaxail smantal Diose? Jaʼ toʼox senyail ti te oy Dios ta stojolalike (Éxodo 25:22). Li chʼul kaxa taje —ti pasbil ta teʼ xchiʼuk ti pixbil ta kʼanal takʼine— jaʼ te tikʼil li chaʼpech ton bu tsʼibabil li Mantaletik akʼbat Moisese. Ti kʼu sjalil nakiik ta taki xokol balumil li j-israeletike, te toʼox tskʼejik li ta Batsʼi Lekil Chʼul Kuartoe, ti jaʼ jkʼol snail li chʼulna pasbil ta nukule (Éxodo 26:33). Ta mas tsʼakale te la laj yakʼik ta Batsʼi Lekil Chʼul Kuarto li ta chʼulna ti la svaʼan Salomone (1 Reyes 6:19).
Li slajeb velta laj yichʼ albel skʼoplal li xkaxail smantal Diose, jaʼ ta sjabilal 642 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, jaʼo kʼalal laj yal mantal ajvalil Josías ti akʼo stikʼik yan velta ta chʼulna, jech kʼuchaʼal chal 2 Crónicas 35:3. Pe, ¿buchʼu van la slokʼes xchiʼuk kʼu yuʼun? Xuʼ van jaʼ la slokʼes Manasés ti svalopatinoj Jeovae xchiʼuk ti chichʼ albel skʼoplal ti la stikʼ jun ibal sba lokʼol li ta chʼulnae. Li ajvalil taje echʼ ta ajvalilal kʼalal skʼan toʼox x-och ta ajvalil li Josiase. O yikʼaluk van la slokʼesik batel sventa mu kʼusi spas kʼalal la spasik abtelal ta chʼulna ti jaʼ oy ta sba li Josiase (2 Crónicas 33:1, 2, 7; 34:1, 8-11). Li Vivliae muʼyuk xa chal bu bat li xkaxail smantal Diose. Yuʼun xtok, kʼalal ochik ta Jerusalén ta sjabilal 607 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike li jbabiloniaetike ep kʼusitik laj yichʼik lokʼel, pe muʼyuk bu chichʼ albel skʼoplal mi laj yichʼik batel li kaxa taje (2 Reyes 25:13-17).
Li Vivliae muʼyuk bu chal ti yichʼ tikʼel yan velta li ta Batsʼi Lekil Chʼul Kuarto li ta chʼulna laj yakʼ ta chaʼmeltsanel li Zorobabele xchiʼuk muʼyuk chal ti laj yichʼ pasel yan xkaxail smantal Diose (Esdras 1:7-11).
¿Buchʼutik skʼoplal ti Santiago xi ta Vivliae?
Ta skoj ti chanvoʼ chalbe skʼoplal li ta Vivliae, yikʼaluk vokol ta aʼibel smelolal buchʼutik jaʼ. a Jun li ta xchanvoʼal taje, li kʼusi noʼox jnaʼojtike jaʼ ti jaʼ stot li jtakbol Judase (pe maʼuk li yan jtakbol ti Judas Iscariote sbie) (Lucas 6:16; Hechos 1:13).
Ta yan xtoke, chichʼ albel skʼoplal li jtakbol Santiagoe, li xnichʼon Zebedeoe xchiʼuk ti jaʼ xchiʼil ta vokʼel li jtakbol Juane (Mateo 10:2). Li smeʼe jaʼ yaʼeluk li Salomee ti jaʼ xchiʼil ta vokʼel li María, li smeʼ Jesuse (koʼoltaso Mateo 27:55, 56 xchiʼuk Marcos 15:40, 41 xchiʼuk Juan 19:25). Mi jech taje, li Santiagoe sprimo sbaik xchiʼuk li Jesuse. Li Santiago xchiʼuk li yitsʼin ti Juan sbie, xchiʼil sbaik ta tsak choy xchiʼuk li Pedro xchiʼuk Andrese (Marcos 1:16-19; Lucas 5:7-10).
Jech xtok, te oy li yan jtakbol Santiago xnichʼon Alfeoe (Marcos 3:16-18). Li ta Marcos 15:40 «itsʼinal Santiago» xi sbi, xuʼ van jaʼ ta skoj ti komkom noʼoxe o ti mas kerem toe, ti jaʼ mas bankilal li yan jtakbol Santiagoe.
Ta slajebe, te oy li xchaʼitsʼin Jesuse, li yol xnichʼonik María xchiʼuk Josee (Marcos 6:3; Gálatas 1:19). Li Santiago taje, muʼyuk pas ta jchʼunolajel kʼalal ay xchol mantal ta Balumil li Jesuse (Mateo 12:46-50; Juan 7:5). Pe li Vivliae chal ti kʼalal skʼan toʼox li Pentecostés ta sjabilal 33 ta jkʼakʼaliltike, te koʼol stsoboj sbaik ta skʼoponel Dios li smeʼe, li xchiʼiltak ta vokʼele xchiʼuk li yan jtakboletike, te oyik ta xchaʼkojal jolna te ta Jerusalén (Hechos 1:13, 14). Ta mas tsʼakale lek ojtikinbil kʼot ta tsobobbail li ta Jerusalene xchiʼuk la stsʼiba jun livro ti jaʼ yichʼoj sbie (Hechos 12:17; Santiago 1:1).
[Tsʼib ta yok vun]
a Junantik Vivlia ta tsotsile, li sbi li chanvoʼ viniketik taje Santiago xi jelubtasbil, pe li ta yantike Jacobo jelubtasbil xtok. Yan biil ti te likem tal li ta biil Jacoboe jaʼ Jacob, ti oy jayib velta ta Vivlia xi chichʼ taele: «Abraham, Isaac xchiʼuk Jacob». Li ta Mateo 1:16 te chichʼ albel skʼoplal yan Jacob xtok, jaʼ li stot «José[...] ti laj yicʼ li [Mariae]».