¿Mi jamal kʼusi chal ta sventa Jesús li Vivliae?

¿Mi melel ti kol batel li Jesuse ti mu teuk icham ta Gólgota jech kʼuchaʼal chal Vivliae? ¿Mi melel ti laj yikʼ sbaik xchiʼuk María likem ta Magdala li Jesuse xchiʼuk ti laj yil yalab xnichʼnabike? ¿Mi melel ti la smil sba ta yichʼel ta mukʼ Dios ti la spʼaj skotol li kʼusitik xuʼ skʼupin liʼ ta Balumile? ¿Mi oy van kʼusitik jelel ichanubtasvan ti mu jechuk kʼuchaʼal chkiltik ta Vivliae?

TI VAʼ snopbenaltak taje mas stsakoj talel yip leʼtik to ta sjayibaluk jabile, taje jaʼ ta skoj novelaetik xchiʼuk pelikulaetik ti lek tajek ilbilike. Pe maʼuk noʼox taje, yuʼun oy ep vunetik xchiʼuk livroetik ti chchanbeik skʼoplal tsʼibetik ti laj yichʼik tsʼibael ta siglo 2 xchiʼuk 3 ti tsʼibetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose. Ta alel noʼoxe, jaʼ la chalbe skʼoplal kʼusitik ta sventa xkuxlejal Jesús ti muʼyuk la chal li ta Evanjelioetike. ¿Mi xuʼ van jchʼuntik li tsʼibetik taje? ¿Kʼuxi xuʼ lek jchʼuntik ti melel skotol li kʼusitik chalbutik Vivlia ta sventa li Jesuse?

Sventa ta jtakʼtik taje, oy oxtos kʼusitik ti skʼan jchanbetik skʼoplale. Baʼyel, buchʼutik ti la stsʼibaik li Evanjelioetike xchiʼuk kʼusi ora la stsʼibaik. Xchibal, buchʼu laj yal kʼusitik tsʼibetik noʼox tsakbil  ta venta kʼuchaʼal sKʼop Dios xchiʼuk kʼuxi laj yut. * Yoxibal, kʼutik yelan li tsʼibetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose (apócrifos) xchiʼuk kʼutik yelan jelel xchiʼuk li tsʼibetik ti laj yakʼ ta naʼel Diose (ti canónico vun sbiike).

¿Kʼusi ora laj yichʼ tsʼibael li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe?

Ep buchʼutik xchanojbeik skʼoplal ti Evanjelio yuʼun Mateoe laj yichʼ tsʼibael kʼalal oy xaʼox vaxakib jabil slajel li Cristoe, te van ta sjabilal 41 ta jkʼakʼaliltik. Ep pʼijil viniketik chalik ti laj yichʼ tsʼibael ta mas tsʼakale. Manchuk mi jech, mas lek chʼambil yuʼun krixchanoetik ti tsuts stsʼibael ta baʼyel siglo skotol li livroetik ti oy ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe.

Li vaʼ jabiletik taje, ep toʼox kuxulik ti buchʼutik laj yojtikinik kʼalal kuxul toʼox li Jesuse, ti laj yilik li slajel xchiʼuk xchaʼkuxesele. Li stukike la skʼelik mi melel li kʼusitik chal li Evanjelioetike, pe jech xtok laj van yalik ta jamal mi oy kʼusi mu meleluk te tsʼibabile. Ta sventa taje, jun pʼijil vinik ti lek chanem ta sventa li Vivliae, ti jaʼ Frederick F. Bruce sbie, xi chale: «Jtos ti kʼusi lek xvinaj ti la spasik kʼalal lik xcholik mantal li jtakboletike, jaʼ ti tstaik ta alel li kʼusitik xojtikinik li buchʼutik chchiʼinik ta loʼile. Mu xiuk noʼox laj yalike, “Jech laj kilkutik li kʼusitik taje,” moʼoj, laj yalik xtok, “Lec xanaʼic ti jaʼ jeche”[, xiik] (Hch 2:22)».

¿Buchʼutik la stsʼiba li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe? Jaʼ la stsʼibaik junantik li lajchaʼvoʼ yajtakboltak Jesuse xchiʼuk yan yajtsʼaklomtak. Jutuk mu skotoluk li jtsʼaklometik taje —jech kʼuchaʼal Santiago, Judas xchiʼuk van Marcos— te toʼox oyik xchiʼuk li jtakboletik kʼalal lik li tsobobbail sventa yajtsʼaklomtak Cristo ta Pentecostés ta sjabilal 33. Yan jtsʼibajome jaʼ li Pabloe. Skotolik taje jmoj tajek ch-abtejik xchiʼuk li jtsop jbeiltasvanej ta stsobobbail yajtsʼaklomtak Cristo li ta baʼyel sigloe, li jtsop jbeiltasvanej taje te chtunik jtakboletik xchiʼuk moletik ta Jerusalén (Hechos 15:2, 6, 12-14, 22; Gálatas 2:7-10).

Li Jesuse laj yalbe komel yajtsʼaklomtak ti akʼo spasik-o batel li abtelal la slikese, jaʼ xkaltik, li chol mantale xchiʼuk li chanubtasele (Mateo 28:19, 20). Xi laj yalanbe xtoke: «Li bochʼo chayaʼiboxuc acʼopique jaʼ vuʼun chiyaʼibun o jcʼop» (Lucas 10:16). Maʼuk noʼox taje, laj yalanbe xtok ti ta xchʼul espiritu, o yip ch-abtej, li Diose ta la xchanubtasatik spasel li abtelal taje. Jaʼ yuʼun, kʼalal kʼot ta skʼobik tsʼibetik ti likemik talel ta stojolal li jtakboletike o li yajkoltaobbaike —ti xvinaj ti yichʼojbeik li xchʼul espiritu Diose—, li baʼyel yajtsʼaklomtak Cristoe la xchʼamik kʼuchaʼal sKʼop Dios li tsʼibetik taje.

Jlom jtsʼibajometike laj yalbeik skʼoplal ti jaʼ laj yakʼ ta naʼel Dios li kʼusitik la stsʼiba yantike. Jech kʼuchaʼal li jtakbol Pedroe laj yalbe skʼoplal li skartatak Pabloe xchiʼuk laj yal ti te nitil skʼoplal xchiʼuk «li yantic scʼop Dios tsʼibabile» (2 Pedro 3:15, 16). Li Pablo eke, la sta ta naʼel ti beiltasbilik yuʼun Dios li jtakboletike xchiʼuk li yan j-alkʼopetik yuʼun Cristoe (Efesios 3:5).

Ta skoj li kʼusitik laj xa kaltik tale lek xvinaj ti oy lek sprevailtak xchiʼuk xuʼ jchʼuntik ti melel li kʼusitik chal ta Evanjelioetike. Mu jaʼuk ixtol loʼil mi jaʼuk loʼiletik ti mu meleluke. Jaʼ melel kʼusitik ikʼot ta pasel ti tsʼibabil kome, ti jech melel laj yalbeik skʼoplal epal krixchanoetike xchiʼuk ti buchʼutik la stsʼibaike beiltasbilik ta xchʼul espiritu Dios.

¿Buchʼu laj yal kʼusitik tsʼibetik ti jaʼ sKʼop Diose?

Oy buchʼutik chalik ti Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe jaʼ to la laj yichʼ nopel ti melel kʼusitik kʼalal jelavem xaʼox jayibuk sien jabile, xchiʼuk ti jaʼ la la snop li jnitvanejetik ta relijion ti akʼbil sjuʼelik yuʼun li ajvalil Constantinoe. Pe ti kʼusi melele, mu jechuk maʼ taje.

Jech kʼuchaʼal li jchanubtasvanej sventa Historia Eclesiástica (sloʼilal jbabeetike ta relijion Katolika) ti Oskar Skarsaune bie, xi chale: «Kʼusitik vunetik chichʼ tikʼel li ta Achʼ Testamentoe xchiʼuk butik muʼyuke, mu jaʼuk laj yalik mantal li jbabeetik ta relijion Katolikae, mi jaʼuk jun krixchano. [...] Lek jamal xvinaj xchiʼuk oy lek srasonal: li tsʼibetik ta baʼyel siglo ti albil jaʼ la spasik li jtakboletik o li yajkoltaobbaike lek chʼunbil ti  melelike. Yan vunetik, kartaetik o “evanjelioetik” ti mas tsʼakal laj yichʼ tsʼibaele, mu xa bu laj yichʼik tikʼel li ta [Achʼ Testamentoe]. [...]Ti kʼusitik vunal chichʼ alel ti jaʼ sventa Achʼ Testamentoe baʼyel xa onoʼox laj yichʼ pasel kʼalal muʼyuk toʼox li Constantinoe xchiʼuk kʼalal mu toʼox xakʼbe sjuʼel li jnitvanejetik ta relijione. Jaʼ li yajtsʼaklom Cristo ti laj yichʼ nutsel ta skoj xchʼunel yoʼontonik ti buchʼutik laj yalik kʼusitik tsʼibetik chichʼ tsakel ta venta li ta Achʼ Testamentoe, mu jaʼuk li jnitvanejetik ta relijion ti akʼbat sjuʼelik [yuʼun Constantinoe]».

Ken Berding, ti chanem lek ta sventa li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe, xi chalbe skʼoplal ti kʼuyelan lik yichʼ alel butik jaʼ sKʼop Dios o ti moʼoje: «Li Chʼulnae mu jaʼuk la stʼuj kʼusitik tsʼibal xal yoʼonton sventa xichʼ ojtikinel kʼuchaʼal sKʼop Dios; moʼoj, jaʼ mas lek xuʼ xkaltik ti jaʼ noʼox la xchʼamik li kʼusitik jaʼ xa onoʼox sKʼop Dios yalojik li yajtsʼaklomtak Cristoe».

Pe ¿mi jaʼik van ta melel li yajtsʼaklomtak Cristo ta baʼyel siglo ti laj yalbeik skʼoplal kʼusitik tsʼibal jaʼ sKʼop Dios o butik ti maʼuke? Li Vivliae chal ti oy to kʼusi koltavan ti tsots skʼoplal xchiʼuk ep sjuʼele.

Li Vivliae chal ti jtos kʼusi koltavan ta spasel li xchʼul espiritu Dios li ta slikebaltik sjaylajunebal jabil li ta stsobobbail yajtsʼaklomtak Cristoe jaʼ ti «ch-acʼbat snaʼic me jaʼ yabtel Chʼul Espíritu li cʼusi chcʼot ta pasele, o me mu jaʼuc» (1 Corintios 12:4, 10). Ti vaʼ yelan labal sba taje, koltaatik jlom yajtsʼaklom Cristo sventa xojtikinik bu jaʼ ta melel sKʼop Dios xchiʼuk butik maʼuk. Jech oxal li avie, li yajtsʼaklomutik Cristoe lek jchʼunojtik ti jayib livroetik oy ta Vivliae jaʼ sKʼop Dios ti laj yakʼ ta naʼel stuke.

Lek xvinaj un chaʼa, ti sventa xichʼ naʼel butik tsʼibetik jaʼ ta melel sKʼop Diose baʼyel xa onoʼox laj yakʼ ta naʼel li chʼul espiritue, kʼalal naka toʼox chlik vinajuk skʼoplal li yajtsʼaklomtak Cristoe. Ta slajebaltik xa li siglo 2, oy jayvoʼ jtsʼibajometik ti laj yalbeik skʼoplal ti jaʼ sKʼop Dios li livroetik oy ta Vivliae. Pe manchuk mi jech, mu jaʼuk laj yalik kʼusitik tsʼibal jaʼ sKʼop li Diose, jaʼ noʼox laj yalik li kʼusi yakʼoj xaʼox ta naʼel Dios ta stojolal li yajtuneltak ti beiltasbilik ta xchʼul espiritue.

Li voʼneal tsʼibetik ta sventa Vivliae chakʼik ta ilel xtok ti jaʼ sKʼop Dios li livroetik lek chʼambil tana kʼuchaʼal sKʼop Diose. Oy mas ta voʼmil Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti laj yichʼik tsʼibael ta xchibal xchiʼuk ta yoxibal siglo. Li vunetik taje, maʼuk li tsʼibetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose, ti lek chʼunbil ti jaʼ melelik sKʼop Dios li ta baʼyeltik siglo ta jkʼakʼaliltike, jech oxal la spasilanik kopiar ep ta velta xchiʼuk ep butik laj yichʼ pukel.

Manchuk mi jech taje, li kʼusi mas chakʼ ta ilel ti jaʼ sKʼop Diose jaʼ li kʼusi chal stuke. Li tsʼibetik taje jmoj skʼoplalik xchiʼuk li «lequil chanubtasel[etik]» ta jtatik li ta yan Tsʼibetik ta Vivliae (2 Timoteo 1:13). Li buchʼutik tskʼele chalbe ti akʼo kʼanvanikuke, yichʼik ta mukʼ Jeova xchiʼuk ti akʼo  tunikuk ta stojolale, chpʼijubtasatik xtok ta sventa li labtael o metsʼtaele, li pukujetike xchiʼuk li yichʼel ta mukʼ kʼusitik kuxajtike. Ilbil skʼoplal ti kʼotemik ta pasel ta melel li kʼusitik chale xchiʼuk oy melel albil kʼopetik te. Jech xtok tspas akʼo skʼan sbaik li buchʼutik chchanike. Taje jaʼ jechik li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe. ¿Mi stakʼ xkaltik ti jaʼ jechik ek li tsʼibetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose?

¿Kʼusitik mu xkoʼolajik-o li livroetik taje?

Li tsʼibetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose toj jelelik tajek xchiʼuk li livroetik ti ilbilik ti jaʼ sKʼop Diose. Baʼyel, li kʼusitik te chale mas to ta tsʼakal laj yichʼ tsʼibael. Yuʼun jech, yaʼeluke jaʼ to laj yichʼ tsʼibael kʼalal oʼloltik xaʼox bal li siglo 2. Jech noxtok, li kʼusitik chalik ta sventa Cristo xchiʼuk ta sventa yajtsʼaklomtak Cristoe tsvalopatin li kʼusi chal ta sKʼop Diose.

Jech kʼuchaʼal liʼe, li Evangelio según Tomás (Evanjelio la stsʼiba Tomás) chal, ti Jesuse lokʼ ta ye kʼusitik ti jtosik-o ta aʼyele, jech kʼuchaʼal liʼe, laj la yal ti ta la skʼatajes ta vinik li María sventa x-och li ta Ajvalilal yuʼun Diose. Li ta vun Narraciones sobre la infancia del Señor (Sloʼilal kʼalal bikʼit toʼox li Kajvaltike) (ti ojtikinbil xtok kʼuchaʼal, Evangelio del Pseudo Tomás) chal ti Jesuse jaʼ toʼox la jun jtoyba kerem ti laj la yakʼ chamuk yan xchiʼil ta keremale. Li livroetik Hechos de Pablo (Kʼusitik la spas Pablo) xchiʼuk Hechos de Pedro (Kʼusitik la spas Pedro) chalik ti persa la tstsʼik sbaik ta sventa li lutsʼbaile xchiʼuk chal xtok ti jtakboletike laj la yalik ti akʼo xchʼak sba ta smalalik li antsetike. Li ta Evangelio de Judas (Evanjelio yuʼun Judas) chal ti Jesuse laj la stseʼinta yajtsʼaklomtak kʼalal la spasik jun orasion sventa chveʼike. Li vaʼ yelan taje mi jsetʼuk xkoʼolaj ti kʼuyelan chal li livroetik ta Vivlia ti yakʼoj ta naʼel Diose (Marcos 14:22; 1 Corintios 7:3-5; Gálatas 3:28; Hebreos 7:26).

Jech xtok, epal tsʼibetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose chakʼ ta ilel kʼusitik xchʼunojik li voʼneal gnósticos, sbiike, ti chalik ti Jpasvaneje, li Jeovae, jaʼ toʼox la jun chopol Dios. Jech xtok chalik ti mu la meleluk li chaʼkuxesele, ti chopol la skotol li kʼusitik stakʼ pikele xchiʼuk ti jaʼ la slikes nupunel li Satanase xchiʼuk ti chil yalab xnichʼnab li krixchanoetike.

Epal livroetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose laj yichʼ pasel ta sventa jun krixchano ti chalbe skʼoplal ta Vivliae. Pe, ¿mi oy van buchʼu la xchap sloʼilik sventa mu x-och ta Vivlia li livroetik taje? Montague R. James, ti chanem ta sventa taje, chal: «Mu yuʼunuk oy buchʼu muʼyuk laj yakʼ ochuk ta Achʼ Testamento, moʼoj, yuʼun stuk la xchʼak sbaik lokʼel».

Li jtsʼibajometik sventa Vivliae laj onoʼox yalbeik skʼoplal li svalopatinel mantale

Li ta tsʼibetik ti ilbil ti jaʼik sKʼop Dios ta melele oy ep ta velta laj yalbe skʼoplal ti chkʼot ta lokʼel li jvalopatinej mantaletike, ti tsokesik li stsobobbail yajtsʼaklomtak Cristoe. Li ta baʼyel sigloe, likem xaʼox maʼ taje, pe jaʼ pajesvanik li jtakboletike (Hechos 20:30; 2 Tesalonicenses 2:3, 6, 7; 1 Timoteo 4:1-3; 2 Pedro 2:1; 1 Juan 2:18, 19; 4:1-3). Pe kʼalal cham li jtakboletike, lik lokʼanuk tsʼibetik ti tsvalopatin li kʼusitik laj yakʼ ta chanel Jesuse, li vaʼ pʼijubtaseletike lek ivinaj ti melelike.

Junantik pʼijil viniketik xchiʼuk j-al-loʼiletike ep sbalil chilik li tsʼibetik taje. Pe kaltik avaʼi xie: Nopo noʼox ti oy jtsop pʼijil krixchanoetik ti chlik stsobik tal ta epal revistaetik ti chalbeik skʼoplal krixchanoetike xchiʼuk ta yantik ti chalbe skʼoplal relijione. Li kʼusitik chale chib skʼoplalik mi melel, ti mu noʼox mas tsotsuk skʼoplale xchiʼuk ti tskʼejik ta jun kaxae. Kʼalal mi echʼ jayibuk jabiletike, ¿mi stakʼ van alel ti melelik xae xchiʼuk ti stakʼ jchʼuntik li kʼusitik laj yichʼ tsʼibaele? Ati jaʼ to xichʼ lokʼesel mi echʼ 1,700 jabile, li jutbil kʼopetik xchiʼuk bol kʼusitik tsʼibabile, ¿mi melelik xa van skʼoplal xi jchi ta skoj noʼox ti voʼne laj yichʼik tsʼibaele?

Ta melel, moʼoj. Taje jech chkʼot ta pasel ek kʼalal oy buchʼutik chal ti laj la yikʼ María likem ta Magdala li Jesuse xchiʼuk yan kʼusitik bol xa noʼox chvinaj li ta livroetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose. Ta skoj ti te oy li Vivliae, ¿kʼu yuʼun xa noʼox ta jchʼuntik li tsʼibetik taje? Li kʼusitik tskʼan Dios akʼo jnaʼtik sventa li xNichʼone te tsʼibabil komel li ta sKʼop Diose, tsʼibetik ti xuʼ jchʼuntik kʼusitik chale.

[Tsʼib ta yok vun]

[Lokʼol ta pajina 26]

(Sventa xakʼel kʼuyelan pasbil liʼe, saʼo li vune)

XKUXLEJAL JESÚS KʼALAL LAJ YICHʼ TSʼIBAEL KʼALAL LAJ YICHʼ TSʼIBAEL LI TSʼIBETIK

TA BALUMIL LI TSʼIBETIK TA GRIEGO KʼOPE TI MAʼUK YAKʼOJ TA NAʼEL DIOSE

2 kʼalal maʼuk toʼox 33 ta jkʼakʼaliltik 41 98 130 300

jkʼakʼaliltike

[Stojel ta vokol ta pajina 26]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[Lokʼol ta pajina 28]

Li skʼelobiltak juʼelal laj spas jtakbol Pabloe, jech kʼuchaʼal li chaʼkuxesel la spase, jaʼ senyail ti chiʼinbil yuʼun li s-espiritu Diose xchiʼuk ti beiltasbil yuʼun sventa li kʼusitik la stsʼibae