Li J-aztecaetik avie chkʼot ta yoʼontonik mantal

«Jinanuk li chʼulnaetike, lilijem kom li santoetike xchiʼuk li chʼul livroetike yichʼik chikʼel ta kʼokʼ, pe li voʼneal diosetike te oy-o ta yoʼonton li krixchanoetik ti batsʼikʼop chkʼopojike.» Las antiguas culturas mexicanas (Li voʼne stalel xkuxlejalik ta Mexicoe)

LIʼ TA México ayanik li j-aztecaetike, ti jaʼ toʼox uni jvokʼ nitilulal ta siglo 13 ti stsopet xtal xbatik ta jujujote, ta mas tsʼakale chʼi li slumalike jutuk xa mu xkoʼolajik xchiʼuk li yosilal j-incaetik ta Perue. Akʼo mi jech, li ta 1521 jaʼo kʼalal ochik ta jteklum Tenochtitlane, tsalatik yuʼun j-españoletik li j-aztecaetike, pe muʼyuk xchʼay yuʼunik li skʼopike: jaʼ li náhuatl kʼope. * Mu jutebuk chʼayem, yuʼun jun miyon xchiʼuk oʼlol ti jech sbatsʼi kʼopik ta voʼlajuneb estadoetik li ta yosilal Mexicoe. Ta skoj ti jech-o chkʼopojike jech-o tspasik jlom li kʼusitik xchʼunojik li voʼneal j-aztecaetike, jech kʼuchaʼal laj yal li buchʼu chchanbe skʼoplal ti jaʼ li Walter Krickeberg ti laj kaltik ta slikebale. Pe, ¿kʼusitik ti xchʼunojik toʼoxe?

Kostumbreetik ti xkojtikintike, pe ti toj yan-oe

Yikʼaluk van li kʼusi ojtikinbilik-o li j-aztecaetike, jaʼ ti tsmilik sventa chakʼik ta matanal li krixchanoetike. Yuʼun tsnopik ti skʼan xakʼbeik smoton sventa mu xcham li Kʼakʼale. Jaʼ yuʼun, chakʼbeik li xchʼichʼel xchiʼuk yoʼonton krixchanoetike. Li jkatoliko Diego Durán likem ta Españae chal ti mas ta 80,000 krixchanoetik akʼatik ta matanal ta chanib noʼox kʼakʼal kʼalal la spasbeik skʼinal li mukʼta chʼulna ta Tenochtitlán ti pasbil ta latsbil tone, taje la spasik ta 1487.

Manchuk mi chopol tajek laj yilik ti vaʼ yelan tspasik j-aztecaetik li j-españoletike, laj yakʼik venta xtok ti ep kʼusitik xkoʼolaj xchiʼuk li srelijionike, ti jaʼ li katolikoe. Li j-aztecaetike tspasik toʼox jtos kʼin ti xkoʼolaj kʼuchaʼal li primera komunione, te taje tslajesik slokʼol sdiosik ti pasbil ta ixime. Bakʼintik xtoke, tstibeik sbekʼtal li buchʼutik tsmilike. Jech xtok, tstunesik li kruse, chal ta jamal li smulike xchiʼuk chakʼbeik yichʼ voʼ li neneʼetike. Pe li kʼusi mas koʼolik-oe jaʼ ti chichʼik ta mukʼ jun virjen ti jaʼ la «Smeʼ li diosetike», Tonantzin sbi yuʼunik, ti jaʼ skʼan xal «Kuni Meʼtik» li ta skʼopike.

Oy jlom chalik ti ta 1531, oy la jun vinik laj yil li Virjen de Guadalupee, ikʼyaman noʼox la xchiʼuk ta náhuatl la chkʼopoj, taje te laj yil li bu chichʼik ta mukʼ li smeʼ diosik Tonantzine. Taje jaʼ kʼotik-o ta anil ta katoliko li j-aztecaetike. Ta mas tsʼakale la smeltsanbeik jun xchʼulna, ti jaʼ kʼot ta xkʼexol li xchʼulna Tonantzine. Li avie ta jujun 12 yuʼun disiembre ta smilal xa noʼox li buchʼutik nakalik ta Mexicoe chkʼotik li ta chʼulna taje, ep li buchʼutik chkʼotike chkʼopojik ta náhuatl.

Li ta steklumal li buchʼutik chkʼopojik ta náhuatl ti nom nakalike, tspasbe skʼinal santoik, bakʼintike chjalij jayibuk kʼakʼal o sjunul xemana. Li livro El universo de los aztecas sbie chal ti  buchʼutik chkʼopojik ta nahuatle «tsnopik ti yichʼel ta mukʼ santoetik ta xchʼulnaik li Relijion Katolikae xkoʼolaj xchiʼuk li kʼusi tspasik kʼalal muʼyuk toʼox vulem li [Hernán] Cortese». Li buchʼutik chkʼopojik ta náhuatl xtoke stsakojbe sba skʼoplal xchiʼuk espiritismo li skostumbreike. Kʼalal ch-ipajike tsaʼik j-ilol sventa tsmesatik yoʼ sakubike xchiʼuk tsmilik chonbolometik sventa xkolik. Jech xtok, li bu nakalike ep buchʼutik mu snaʼik skʼelel xchiʼuk stsʼibael vun; mu xkʼel yuʼunik ta español, mi jaʼuk ta náhuatl. Ta skoj ti abol sbaike xchiʼuk ti nopem xaʼi tajek li skostumbreik xchiʼuk li skʼopike, tstaik-o pʼajel yuʼun li yan krixchanoetike.

Chojtikinik mantal li buchʼutik chkʼopojik ta nahuatle

Oy xa epal jabiletik ti chalbeik batel «Lequil Aʼyej» ta sventa Ajvalilal yuʼun Dios skotol krixchanoetik li yajrextikotak Jeova ta Mexicoe (Mateo 24:14). Li ta jabil 2000, li Betel yuʼun yajrextikotak Jeova ta Mexicoe la xchapan sventa xichʼ cholbel mantal ta náhuatl li buchʼutik jech skʼopike xchiʼuk ti xlik tsobobbailetik ta náhuatl sventa li buchʼutik chkʼotilanik xa onoʼox ta tsobajeletik ta españole. Jech xtok, laj yichʼ saʼel buchʼutik xuʼ sjelubtasik ta náhuatl li vunetik lokʼem ta Vivliae. Xchiʼuk chichʼ akʼel persa sventa xichʼik chanubtasel ta skʼelel xchiʼuk stsʼibael vun li ta skʼop stukike. Jkʼeltik batel kʼusitik lek kʼotem ta pasel.

Kʼalal ta sba velta laj yaʼi mantal lokʼem ta Vivlia jun ants ti náhuatl chkʼopoje, xi laj yale: «Oy xa ta slajunebal jabil ti chivulilankutik ta tsobajeletike, pe chkʼuxub-o jolkutik ta skoj ti mu xkaʼikutik lek li españole. Pe li avie xkoʼolaj li chaʼkuxikutik yaʼel». Jun vinik ti Juan sbi ti 60 sjabilale, vaxakib xaʼox jabil chchan Vivlia, chkʼotilan ta tsobajeletik ta español xchiʼuk yajnil xchiʼuk xnichʼnab, pe mu xchʼi ta mantal. Lik yichʼ chanubtasel ta Vivlia ta skʼop stuk, pe kʼalal mu toʼox sta jun jabile laj yichʼ voʼ, kʼot ta yajrextiko Jeova.

Jech kʼuchaʼal chakʼ ta ilel li kʼusi laj kalbetik skʼoplale, li buchʼutik ta español laj yichʼik albel li mantal ta Vivlia ta slikebale muʼyuk toʼox yabinojbeik lek smelolal. Avi ti xuʼ xa skʼupin ta skʼop stukik li tsobajeletike, li vunetik xchiʼuk li mukʼta tsobajeletike, kʼotem ta yoʼontonik li mantale xchiʼuk jech chaʼibeik smelolal ti kʼusi oy ta sbaik kʼuchaʼal yajtsʼaklom Cristoe.

Chichʼ tsalel li kʼusi chmakvane

Ti vaʼ yelan chchʼiik ta mantal li buchʼutik náhuatl skʼopike oy onoʼox kʼusi vokol chaʼiik. Yuʼun oy junantik lumetik ti tsujvanik sventa spasik kʼinetik ti tsakal skʼoplal xchiʼuk srelijionike. Li ta San Agustín Oapane mu toʼox x-akʼbat xcholik mantal li yajrextikotak Jeovae, yuʼun li jteklume mu skʼanik ti chiktaik yakʼel takʼin sventa kʼinetik ti mi ochik ta yajrextiko Jeova li krixchanoetike. Kʼalal jaʼo chcholik mantal li Florencio xchiʼuk jayvoʼ yajrextiko Jeova ti chkʼopojik ta náhuatl ti te noʼox nakalike, oxvoʼ laj yichʼik chukel. Kʼalal naka toʼox echʼem jtob minutoe ep xaʼox tsobolik sventa tsnopik kʼusi xuʼ tspasbatik.

Xi chal li Florencioe: «Tskʼanik ox tsmilunkutik. Jlome chalik ti akʼo xchukunkutik xchiʼuk sjipunkutik batel ta ukʼume. Te echʼ kuʼunkutik akʼobal li ta chukinabe. Ta yokʼomale kʼot jun yajrextiko Jeova ti jaʼ abogadoe, te xchiʼuk kʼotel chaʼvoʼ ermanoetik sventa tskoltaunkutik; pe laj yichʼik chukel ek. Laj une, li j-abteletike laj yalbunkutik ti chakʼ lokʼkunkutike, pe jaʼ noʼox la mi chkiktakutik li jlumalkutike». Akʼo mi jech kʼot ta pasel taje, kʼalal jun xaʼox jabil yechʼele lik jun tsobobbail, te taje oyik vuklajunvoʼ ti yichʼojik xa voʼe xchiʼuk 50 tstsob sbaik.

Ta Coapala ti jaʼ jun bikʼit lum ti náhuatl skʼopike, te nakal jun yajrextiko Jeova ti Alberto sbie. Kʼalal albat ti akʼo skolta sba spasel jun kʼin te ta slumale, muʼyuk la skʼan, ta skoj taje tikʼat ta chukel. La stsob sbaik li krixchanoetike, oy jlome x-avetik ta skʼanel ti akʼo la xichʼ jokʼanele, taje jaʼ sventa sibtasik li buchʼu tsjel yaʼi srelijione o ti chikta li skostumbreike. Oy yan yajrextiko Jeova ti tskʼan ox tskoltaike, pe tikʼatik ta chukel ek. Li kʼine jun xemana sjalil, jaʼ to lokʼesatik kʼalal tsutse. Ta skoj ti jech-o ch-ilbajinatike jaʼ xa chapanvanik li  j-abteletik ti mas tsots yabtelike xchiʼuk laj yichʼ pasel jun vun sventa mu xa jechuk spasik. Toj labal sba, pe li buchʼu mas ch-ilbajinvan toʼoxe lik xchan li mantale xchiʼuk laj yichʼ voʼ. Li avi une oy xa jun tsobobbail li ta lum taje.

Jaʼ xa yorail chichʼ tuchʼel li tsʼunobale

Ta skoj ti yakal chchʼi tajek li abtelal ta náhuatl kʼope, ep yajrextikotak Jeova yakal chchanik li kʼop taje, pe mu toj kʼunuk chaʼiik. Ta skoj ti oy yichʼojik pʼajel li buchʼu náhuatl skʼopike chkʼexav chkʼopoj li ta skʼopike. Jech xtok, oy jaytos li náhuatl kʼope.

Sonia ti chchol mantal ta tsʼakal orae chal kʼusi tijbat-o yoʼonton sventa xchan li kʼope, manchuk mi tsots ta chanel. Xi chale: «Te van chib ora xil jnae, oy van vakmiluk krixchanoetik ti ta náhuatl chkʼopojike, te nakalik xchiʼuk lek chabibilik kʼalal ch-abtejike. Li ta voʼnee lek toʼox ichʼbil ta venta li jteklum taje ti jaʼ te likem talel li stalel jkuxlejaltike. Pe li avie chkʼuxubaj ta koʼonton chkil ti muʼyuk chabibilik xchiʼuk ti chichʼik ilbajinele. Manchuk oy xaʼox ta jtob jabil ti ta jcholbekutik mantal ta españole mu xaʼibeik lek smelolal xchiʼuk mu masuk chkʼot ta yoʼontonik li mantale. Pe kʼalal la jchan jaypʼel kʼusitik li ta skʼopike mas lek la jchiʼinik ta loʼil. Yuʼun tstsob sbaik ta jxokon sventa chchikintabikun. Jun veltae laj kalbe jun ants ti mi chchanubtasun li ta skʼope xuʼ jchanubtas ta skʼelel xchiʼuk ta stsʼibael vun li stuke. Avi li krixchanoetik taje xi chalbeikun jkʼoplale “li ants chkʼopoj ta nahuatle”. Misioneraun chkaʼi jba akʼo mi liʼ noʼox oyun ta jlumale». Li avie oy jun tsobobbail ta náhuatl te taje.

Maricela ti jaʼ jcholmantal ta tsʼakal orae yakal chakʼ persa xchanel li náhuatl eke, chchanubtas toʼox ta Vivlia ta español li Felikse, ti oy xa 70 sjabilal xchiʼuk ti náhuatl skʼope. Kʼalal la xchan batel mas náhuatl li Maricelae jech xa lik chanubtasvanuk, ta skoj taje lek kʼusi kʼot ta pasel. Solel tijbat yoʼonton kʼalal xi jakʼbat yuʼun li vinike: «¿Mi chaʼibun Jeova mi ta náhuatl ta jkʼopone?». ¡Kʼalal laj yaʼi ti xaʼi skotol kʼopetik li Jeovae xmuyubaj ta jyalel li vinike! Manchuk mi jun ora xchiʼuk oʼlol chanav sventa chkʼot ta Salon sventa Tsobobbaile muʼyuk chchʼay mi junuk velta li tsobajele, li avie jaʼ xa jun yajrextiko Jeova ti yichʼoj voʼe. Li Maricelae xi chale: «¡Ximuyubaj ta jyalel ti xuʼ jkolta li anjel ti yichʼoj batel lekil aʼyej ta jujun lume!» (Apocalipsis 14:6, 7).

Ta skoj ti ep abtelal ta náhuatl kʼope xuʼ xkoʼolaj kʼuchaʼal ti «jaʼ xa yorail ta tuchʼel» li tsʼunobale (Juan 4:35). Ta jkʼanbekutik Jeova ti akʼo stak ta ikʼel krixchanoetik ta skotol lumetike, ti te kapal skʼoplal li j-aztecaetik avie, sventa xmuyik batel li ta svits Diose; yuʼun jaʼ te chakʼ kiltik li sbee (Isaías 2:2, 3).

[Tsʼib ta yok vun]

[Mapa ta pajina 13]

(Sventa xakʼel kʼuyelan pasbil liʼe, saʼo li vune)

STEKLUMAL MÉXICO

TI KʼUYEPAL LI NÁHUATL TA JUJUN ESTADOE

150,000

MU STA 1,000