Li chaʼmeʼiletike * stuk xa noʼox jech chil svokolik xchiʼuk li totile, ta skoj li yan yutsʼ yalal xchiʼuk yamigotakik yalabe. * Jutuk mu skotoluk li chaʼmeʼiletike skʼan xakʼik persa chchiʼin ta loʼil li smeʼ ololetike. Taje jaʼ sventa tsloʼiltaik kʼusi ora xuʼ xichʼik vulaʼanel, kʼuyelan chichʼik tojobtasel xchiʼuk bu chtal stojol kʼusitik chtun yuʼunik li ololetike. Jech xtok, li yamigotak xchiʼuk yan yutsʼ yalaltak li totil xchiʼuk chaʼmeʼile skʼan xakʼik persa ti mu chopoluk xilik li buchʼutik jaʼ to chkʼot ta yutsʼ yalalike. Jkʼeltik batel kʼuxi xuʼ xkoltaatik beiltaseletik ta Vivlia li utsʼ alaliletik ti oy xchaʼalabike.

Xi chal jun chaʼmeʼil ti Judith sbi ti likem ta Namibiae: «Li jchaʼalabtake albat yuʼun smeʼik ti jaʼ noʼox la yachʼ ajnilun li stotike xchiʼuk mi oy la ayan junuk kole maʼuk la ta yitsʼin smukik. Toj chopol  laj kaʼi li kʼusi laj yale, yuʼun jkʼanojan kʼuchaʼal jbatsʼi alab».

Li buchʼutik xchanojbe lek skʼoplale chalik ti jaʼ mas tsots chaʼiik ti lek xil sbaik li meʼil xchiʼuk chaʼmeʼile. ¿Kʼusi xuʼ xkoltaatik?

Jtos kʼusi xuʼ xapas: oyuk srasonal li kʼusitik chapase. Mi mu xavalbe smeʼ kʼusitik chkʼot ta xkuxlejal junuk anichʼon ti totilote, xuʼ jaʼ xil svokol li olole. * Teuk me ta ajol ti jaʼ vokʼese yuʼune, ti muʼyuk buchʼu xuʼ x-och ta xkʼexole (Proverbios 23:​22, 25). Jech xtok, mi jaʼ xa mas tsots skʼoplal chavil li smeʼ olole xuʼ chopol chaʼi avuʼun li buchʼu avikʼoj avie. Pʼijan me: skʼan oyuk noʼox spajeb li kʼusitik chapase, yuʼun akʼo mi skʼan xakolta li meʼile skʼan xachabi xtok li anupunele.

TI KʼUSI XUʼ SPAS LI TOTILE

• Kʼalal persa skʼan chakʼopon li avajnil toʼox ta skoj ti voʼot te avikʼoj li anichʼnabe, jaʼ noʼox albo skʼoplal li anichʼnabe, mu epuk xaloʼilta yan kʼusitik. Jech kʼuchaʼal liʼe, xuʼ lek noʼox xachapik kʼusi ora xuʼ skʼopon li yalabe. Taje jaʼ lek, jaʼ muʼyuk mi kʼusuk noʼox ora tskʼopone o mi toj akʼobal xae.

• Pe mi muʼyuk nakalot xchiʼuk li anichʼnabe, xuʼ van xakʼopon ta telefono, tsʼibabo batel kartaetik, takbo batel mensaje ta selular o ta koreo sventa xaloʼilaj xchiʼuk (Deuteronomio 6:​6, 7). Yuʼun jech xuʼ mas xavaʼibe svokol li anichʼnabe, xanaʼ kʼusitik chtun yuʼunik xchiʼuk xuʼ xavakʼbe mantal.

TI KʼUSI XUʼ SPAS LI CHAʼMEʼILE

• «Cʼux me xavaʼay abaic» xchiʼuk li smeʼ ololetike. Akʼo ta ilel ti maʼuk chakʼan chakʼot ta xkʼexol li meʼile (1 Pedro 3:8). Albo ta jamal kʼuyelan oy li yalabtake, jaʼ mas xavalbe li kʼusitik lek tspasike (Proverbios 16:​24). Kʼanbo tojobtasel xchiʼuk tojbo ta vokol li mantal chakʼbote.

• Mu xavakʼ ta ilel kʼu to yepal akʼanojan achaʼalabtak kʼalal te skʼeloj li meʼile. Jun chaʼmeʼil ti likem ta Estados Unidos, ti Beverly sbie, xi chale: «Li jchaʼalabtake tskʼan ti “meʼ ” chalbeikune. Laj kalbeik ti xuʼ jech xalbeikun kʼalal oyunkutik ta nae, pe ti mu jechuk xalik kʼalal te oyik xchiʼuk li smeʼik, ti Jane sbie, o li yutsʼ yalal smeʼike. Kʼalal jech taje, jaʼ to te lek laj kil-o jbakutik xchiʼuk li Janee. Pe maʼuk noʼox, yuʼun ta jkolta jbakutik xtok kʼalal oy kʼusi chlokʼ spasik ta chanune».

TI KʼUSI XUʼ SPASIK SVENTA LEK XIL SBAIK LI MEʼIL XCHIʼUK CHAʼMEʼILE

• Ti chaʼmeʼilote mu me xachopol kʼopta akʼexol kʼalal te achiʼuk achaʼalabtake. Taje xuʼ toj kʼux chaʼi li ololetike. Yuʼun mi laj yaʼiik li kʼusitik chavale, xuʼ xlik yalik batel ek (Eclesiastés 10:​20). Mi oy laj yalbot junuk achaʼol ti oy kʼusi chopol laj yal ta atojolal li smeʼike, nopo kʼuyelan chaʼi sba li ololetike maʼuk ti kʼuyelan chavaʼi abae. Kʼalal jeche, xuʼ xi xavale: «Mu xavakʼ ta avoʼonton li kʼusi laj avaʼie. Li ameʼe ilinem ta jtojolal, yuʼun bateltik mi ilinem li jun krixchanoe, ep kʼusitik chopol chlik yal». Pe mi voʼot meʼilote, jtunel me avuʼun ek li tojobtaseletik taje.

•   Ta xchaʼjotal utsʼ alalile skʼan koʼol xavalik kʼusitik stakʼ o mu stakʼ pasel xchiʼuk kʼusi chapasik mi mu xchʼunik mantale. Mi mu stakʼ pasel taje, loʼiltabeik kʼu yuʼun jelel li mantaletik ta jujun utsʼ alalile, pe mu me xachopol kʼopta li yan utsʼ alalile. Jkʼeltik jun skʼelobil:

  Chaʼmeʼil: Xun avokoluk kʼio me li atase.

  Xun: Kʼalal te oyun ta sna jmeʼe, jaʼ tskʼi stuk li jmeʼe.

  Chaʼmeʼil (ilinem xa tstakʼ): Muʼyuk chchanubtasot ta abtel maʼ taje.

  ¿Mi mu jaʼuk mas lek ti xi chichʼ takʼele?

  Chaʼmeʼil (lek noʼox tstakʼ): Aa lek chkaʼi maʼ taje, pe liʼe nopem xkaʼikutik ti ta jujuntal ta jkʼikutike.

• Kʼalal jaʼo chbat xchiʼin smeʼik li ololetike, mu me xachapanbeik yorail yan kʼusitik (Mateo 7:​12). Pe mi persa oy kʼusitik chachapanbe yoraile, skʼan xakʼanbe permiso li meʼil kʼalal mu to avalojbe li achaʼalabtake.

Li ta livro Step Wars chalbe skʼoplal jun ants ti chopol kʼusi tspasbat yuʼun xchaʼalabtak ti yijik xae, chalilanbe la li smalale, pe mu xchʼunbat, jaʼ noʼox ta spakbe skʼoplal li xnichʼnabe. Xi chal li antse: «Anil tajek chi-ilin». ¿Kʼusi van xuʼ xapas sventa mu xavil avokol ta anupunel ta skoj li achaʼalabtake?

Jtos kʼusi xuʼ xapas: tsako ta venta kʼuyelan chaʼi sbaik li achaʼalabtake. Xi chal li Vivliae: «Mu me jaʼuc noʼox chasaʼic li cʼusi lec chavaʼay atuquique; jaʼ saʼic li cʼusi jaʼ sventa slequilal yan achiʼilique» (1 Corintios 10:​24). Tsako ta venta kʼuyelan chaʼi sba li yantike. Yuʼun xuʼ van chiʼik ti mu xa xkʼanat yuʼun stotik li chaʼalabiletik ti yijik xae. O xuʼ chopol chaʼi sbaik ta skoj ti lek xa tajek tskʼopon li xchaʼmeʼike, ti jaʼ xa tsvalopatin komel chaʼiik li smeʼike. Jech xtok, li stotike xuʼ van mu skʼan ­stojobtas xnichʼnab ta skoj ti chiʼ mi mu xa xkʼanat-oe.

Mu xasujanan sventa lek xilot li achaʼalabtake, jaʼ lek malao ti kʼunkʼun chlokʼ ta yoʼonton tskʼanoxuke. Mu lekuk ti chijsujvan sventa xkichʼtik kʼanele (Cantares 8:4). Jaʼ lek akʼo ta avoʼonton snopel ti xuʼ mu xavichʼ kʼanel ta anile.

Mu me kʼusuk noʼox xaval ta skoj ti chopol kʼusi tspasboxuke (Proverbios 29:​11). Mi vokol chavaʼi chapajtsan abae, paso orasion kʼuchaʼal li ajvalil ta Israel ti David sbie: «Mucʼul Dios, acʼbun tal bochʼo chchabibun li quee; chabibiluc lec li cʼusi chlocʼ ta quee» (Salmo 141:3).

Mi la anop te chbat naklanik yoʼ bu chʼiik tal li achaʼalabtake, xuʼ van labal sba chavil kʼu to yepal chkʼuxubin li snaike. Akʼo persa mu kʼusi ep xajel, mas to li ta skuartoike. Pe xuʼ van jaʼ lek ti jot-o bu chbat naklanike.

Jun chaʼmeʼil ti likem ta Canadá ti Marion sbie, xi chale: «Li jtot jmeʼe lek xaʼi chakʼbe smoton li kole, pe mu kʼusi chakʼbe li jchaʼalabe. Jaʼ yuʼun sventa mu chopoluk xaʼi sbaike, voʼon ta jmanbekutik smotonik, pe bateltike mu xlokʼ stojol kuʼunkutik».

Jtos kʼusi xuʼ xapas: jaʼuk mas tsots skʼoplal xavaʼi li avutsʼ avalal avie. Albo li yan avutsʼ avalal xchiʼuk avamigotak ti jaʼ mas tsots skʼoplal chavaʼi li avutsʼ avalal avie (1 Timoteo 5:8). Akʼo mi mu stakʼ xamala ti anil xkʼanatik yuʼun avamigotak xchiʼuk yan avutsʼ avalaltake, xuʼ xavalanbe ti akʼo xichʼik ta mukʼe. Albo kʼuyelan chopol chaʼi sbaik li achaʼalabtak kʼalal mu xichʼik tsakel ta ventae.

Mu me xamakbe yoʼonton stot smeʼ anup achiʼil toʼox sventa svulaʼanik li ololetike. Xi chal jun meʼil likem ta Inglaterra, ti Susan sbie: «Kʼalal lokʼ xaʼox vaxaklajuneb u slajel li jmalale, li chaʼnupun. Li stot smeʼ jchiʼil toʼoxe tsots laj yaʼiik ti mu chopoluk xilik li jmalal avie. Mas lekub jkuxlejalkutik kʼalal mas laj yichʼik tsakel ta ventae xchiʼuk ti xuʼ skʼoponik li smamobtakike. La jtojbekutik ta vokol ti chkoltavanike».

Ti kʼuyelan xavil abaik xchiʼuk yan yutsʼ yalalik o yamigoik li achaʼalabtake xuʼ xavil-o avokol. Pe mi chavakʼ ta akuxlejal li mantaletik ta Vivliae, xuʼ xata xchiʼuk avutsʼ avalal li bendisionetik chal ta Skʼop Diose: «Ta sventa jbijiltic xuʼ lec chijbat junultic ta na; ta sventa lec jnaʼtic snopel lec chbat cuʼuntic» (Proverbios 24:3).