Kʼelo li kʼusi yichʼoje

Batan ta saʼobil

¿Mi anaʼoj xa?

¿Mi anaʼoj xa?

¿Kʼusi jaʼ li áloe ti chalbe skʼoplal Vivliae?

Li aloee te toʼox chlik talel ta steʼel áloe

Li áloe ta xalbe skʼoplal ta Vivliae chichʼ toʼox tunesel sventa tsmuibtasik skʼuʼ spokʼik xchiʼuk li stasike (Salmo 45:8; Proverbios 7:17; Cantares 4:14). Taje likem talel ta steʼel áloe (jtos teʼ Aquilaria sbi), li steʼele jaʼ chakʼ li muil aseitee xchiʼuk li xuchʼe, taje jaʼ to chakʼ mi tsok xaʼox li teʼe. Li teʼe ta xjuchʼik, vaʼun ta polvo xa chchonik.

Li Vivliae tskoʼoltas «cʼu chaʼal aloeetic ti tsʼunbil yuʼun Mucʼul [Dios]» li karpanaetik ta Israele (Números 24:5, 6). Yuʼun xuʼ van jaʼ ta skoj ti xkoʼolaj jech kʼuchaʼal li steʼel áloe ti te van 30 metro snatile xchiʼuk lek natik li skʼobkʼobtake. Akʼo mi chʼabal chichʼ tael ta Israel avi li teʼ taje, li livro A Dictionary of the Bible xi chale: «Xuʼ van oy sprevailtak ti la stsʼunik li teʼetik taje xchiʼuk li yan teʼetik li ta mukʼta lum xchiʼuk li ta stenlejaltik Jordán ta skʼakʼalil li Vivliae».

¿Kʼusi jtosukal matanaletik chichʼ toʼox chʼamel li ta templo ta Jerusalene?

Li jun uni seyo ti pasbil ta achʼel li ta templo ta Jerusalene oy xa van ta chaʼmil jabil yichʼoj pasel

Li Smantal Diose chal ti skotol li chikʼbil matanal chakʼik ta temploe skʼan ven lekuk. Li Diose muʼyuk ta xchʼam li matanal ti oy xchopolile (Éxodo 23:19; Levítico 22:21-24). Jun jtsʼibajom judío ti Filón sbi ta baʼyel sigloe, chal ti paleetike tskʼelik baʼyuk mi lek tajek li chonbolometik chakʼik ta matanale, yuʼun tskʼelbeik «ta sjol kʼalal to ta yoktak» sventa tskʼelik ti mi lek xchiʼuk mi «chʼabal xchopolil jsetʼuk».

Jun krixchano ti chchanbe skʼoplal Vivlia ti E. P. Sanders sbie, chal ti jaʼ noʼox van xuʼ xchonik ta templo li «chonbolometik ti skʼelojik xa lek baʼyuk li paleetike. Li jchonolajeletike skʼan xakʼbeik jtos svunal li buchʼu chmanolaj sventa xvinaj ti chʼabal xchopolil jsetʼuke».

Li ta 2011 jtsop li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lum (arqueólogo) la staik jun ficha o jun resivo ta sjoylebal templo: jun uni seyo ti pasbil ta achʼel ti xkoʼolaj jpech takʼin ti te xa van ta chaʼmil jabil pasbile. Li jun uni seyo ti pasbil ta achʼele te tsʼibabil chaʼpʼel kʼop ta arameo ti xi chale: «Sak chil li Diose». Chichʼ alel xtok ti paleetike yikʼaluk van chchukbeik chonbolometik li vun taje, ti jaʼ senyail ti chichʼ akʼel ta matanale.