Oy xa ta 100 jabil, ta smiyonal noʼox keremetik laj yikta komel snaik ti lek toʼox chabibilike, vaʼun batik ta paskʼop. Solel ta sjunul yoʼonton batik, yuʼun jaʼ tijbat-o yoʼontonik spasel ta skoj ti tsots skʼoplal chil li slumalike. Xi la stsʼiba jun soltaro ta 1914 ti likem ta Estados Unidose: «Solel ximuyubaj xchiʼuk ta jkʼan xa ta jkʼel li alakʼik sba kʼakʼaletik chtale».

Akʼo mi jech, mu jaluk skʼan ti naka xa noʼox at-oʼonton chaʼie. Muʼyuk buchʼu la snop ti epal jabiletik tspasik kʼop ta Bélgica xchiʼuk ta Francia li epal soltaroetik taje. Li vaʼ kʼakʼal taje, li krixchanoetike «Mukʼta Paskʼop» laj yakʼbeik sbi. Li avie ojtikinbil kʼuchaʼal li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile.

Li ta Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile ep buchʼutik chamik. Jlome la xchapik ti lajuneb miyon chamike xchiʼuk 20 miyon tsots yayijem komik. Li paskʼop taje jaʼ ta skoj ti ep kʼusitik muʼyuk lek kʼusi kʼot ta nopel yuʼunik li buchʼutik jbabeetike. Li ajvaliletik ta lumetik ta Europae muʼyuk te noʼox chapaj yuʼunik li kʼopetik yuʼunike, yuʼun lik paskʼop ta spʼejel Balumil. Pe li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti ep laj yakʼbe svokol krixchanoetik li «Mukʼta Paskʼop» taje. La sjelbe xkuxlejal li krixchanoetike, ta skoj taje chkil-o to jvokoltik yuʼun li avie.

Li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile jaʼo lik ta skoj ti oy krixchanoetik ti muʼyuk la snopik baʼyuk li kʼusitik xuʼ xkʼot ta pasele. Li livro The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 chal ti «jbabeetik ta lumetik ta Europae mu toʼox la snaʼik mi chlik yuʼunik paskʼop ta spʼejel Balumil ta skoj li kʼusi yakal tsnop tspasike».

Te van jayibuk xemana ta tsʼakale, lik-o yuʼunik paskʼop li tsatsal lumetik ta Europa ta skoj ti laj yichʼ milel li archiduque ta Austriae, akʼo mi muʼyuk toʼox jech tskʼanik. Li presidente ta Alemaniae xi laj yichʼ jakʼbel kʼalal oy xaʼox ta jayibuk kʼakʼal slikel li paskʼope: «¿Kʼu yuʼun ti jech kʼot ta pasele?», toj chopol chaʼi sba kʼalal xi la stakʼe: «Ati jnaʼuk xa onoʼox li kʼusi chkʼot ta pasele».

Li jbabeetik ti muʼyuk lek la snopik li kʼusi la spasike lik-o yuʼunik paskʼop, yuʼun muʼyuk la snopik kʼusi xuʼ xkʼot ta pasel. Pe li soltaroetik ti te snakʼoj sbaik ti bu sjomojik lume ta anil laj yakʼik venta li kʼusi yakal chkʼot ta pasele. Laj yakʼik venta ti muʼyuk lek kʼusi la spasik li ajvaliletik yuʼunike, ti loʼlaatik yuʼun li jnitvanejetik ta relijione xchiʼuk ti valopatinatik yuʼun li sjeneralike. ¿Kʼuxi kʼot ta pasel taje?

Li ajvaliletike laj yalik ti chichʼ talel kʼusitik lek ta Balumil li paskʼop chichʼ pasele. Li presidente ta Alemaniae xi laj yale: «Jaʼ yakal ta jpakbetik skʼoplal jfavrikatik ta slekil koʼontontik, li kʼusitik lekik kʼotem ta pasel kuʼuntike xchiʼuk li kʼusi chtal ta jelavele». Li presidente Woodrow Wilson ta Estados Unidose laj yal jun loʼil ti ep buchʼutik jech la xchaʼalik ta tsʼakale, li paskʼope jaʼ la sventa «mas lek xuʼ stʼujik buchʼu ch-ajvalilaj yuʼunik li krixchanoetike». Li ta Gran Bretañae yalojik ti «paskʼope jaʼ sventa chichʼ lajesbel skʼoplal li paskʼope». Pe mu jechuk kʼot ta pasel.

Li jnitvanejetik ta relijionetike ta sjunul yoʼonton la skolta sbaik li ta paskʼope. Li livro The Columbia History of the World xi chale: «Li jnitvanejetik ta relijionetike jaʼik li buchʼutik oy ta sbaik jechuk ta xchanubtasel krixchanoetik li kʼusi chal Vivliae, pe jaʼ noʼox laj yalik ti akʼo xbatik li ta paskʼope. Li ta paskʼope jaʼ te lik talel li pʼajbaile». Li jnitvanejetike la skolta sbaik yoʼ mas spʼaj sbaik li krixchanoetike, maʼuk la skolta sbaik yoʼ mu jechuk xkʼot ta pasel. Li livro La historia del cristianismo xi chale: «Jutuk mu skotoluk li jnitvanejetike muʼyuk laj yakʼik persa yakʼel ta xkuxlejalik baʼyuk li kʼusi xchʼunojike, yuʼun jaʼ mas tsots skʼoplal laj yilik li slumalike. Jutuk mu skotolikuk jaʼ la spasik li kʼusi mas kʼune xchiʼuk laj yalik ti stsʼakliel Cristo xchiʼuk ti tsots skʼoplal chil li slumalike koʼol la tajek. Li soltaroetik ti jelajtik srelijionike laj yichʼik albel ti akʼo smil sbaik ta jujuntal ti ta sbi Yajval tspasike».

Li jeneraletike laj yalik ti ta anil noʼox chkuch yuʼunik li paskʼope xchiʼuk ti kʼun la ta pasele, pe mu jechuk kʼot ta pasel. Ta anil noʼox, li chaʼchop soltaroetik ti skontrainoj sbaike laj yakʼik venta ti muʼyuk buchʼu xuʼ spas kanal laj yilike. Kʼalal jaʼo jech kʼot ta pasel taje, ta smiyonal noʼox soltaroetik oy kʼusi la snuptanik jech kʼuchaʼal laj yal jun j-al-loʼil ti «xuʼ van jaʼ li kʼusi mas toj chopol kʼusi snuptanoj jun vinik ti yayijem kom sbekʼtal xchiʼuk snopbene». Akʼo mi ep xaʼox cham sviniktakik li jeneraletike la stakik onoʼox batel yan yoʼ xbat spasik kʼop ti bu lek joyajtik ta alambree xchiʼuk ti bu xuʼ xlajik ta metrayetae. Ta skoj taje, mu labaluk chkaʼitik ti ep soltaroetik lik stoy sbaik ta stojolal li sjeneralike.

Ta skoj li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, ¿kʼusi kʼot ta stojolal li krixchanoetike? Jun j-al-loʼil la xchaʼal li kʼusi laj yal jun pasaro soltaroe: «Li paskʼope [...] sok-o yuʼun snopben krixchanoetik xchiʼuk stalelal skotol li jkʼol kuxlejal echʼe». Ta skoj li paskʼop echʼe,  epal mukʼtik lumetik chʼay batel xchiʼuk jaʼ te lik talel li jabiletik ti toj echʼ xa noʼox milbail ti muʼyuk bu jech yiloj-o li krixchanoetike. Jutuk mu ta skotoluk lumetik lik saʼik kʼop xchiʼuk lik skʼanik parte.

¿Kʼu yuʼun jel tajek yuʼun xkuxlejal krixchanoetik li paskʼope? ¿Mi ta jech noʼox van kʼot ta pasel? ¿Mi oy van kʼusi chakʼ jnaʼtik kʼusi chtal ta jelavel mi la jtakʼtik liʼe?