TI TAUK xavakʼbe smoton jun krixchano ti toj tsots yabtele, ¿kʼusi van chavakʼbe? Li ta skʼakʼalil Vivliae ta toʼox skʼelanbe sbaik muil tsʼiʼleletik, xchiʼuk jaʼ chakʼbeik ta smoton ajvaliletik xtok, yuʼun toj toyol stojol kʼuchaʼal li oroe. Jech oxal, li chaʼtos matanal laj yakʼbeik ‹ajvalil yuʼun judioetik› li jkʼel kʼanaletike, jaʼ muil tsʼiʼleletik (Mateo 2:1, 2, 11).

Kʼalal ay vulaʼanatuk yuʼun meʼ ajvalil ta Saba (Seba) li Salomone, li Vivliae chal ti akʼbat komel «oxmil xchiʼuc baluneb ciento xchiʼuc oxvinic (3,960) kilo cʼanal taqʼuin, xchiʼuc epal perfumeetic, xchiʼuc tonetic ti lec cʼupilic sbae. Muʼyuc onoʼox jech yepal perfumeetic oy yuʼun israeletic jech chac cʼu chaʼal yepal laj yacʼbe Salomón li ajvalil ants ta Sabae» (2 Crónicas 9:9). * Jech xtok, oy yan ajvaliletik ti la stakbeik tal perfumeetik li Salomón sventa chakʼik ta ilel li slekil yoʼontonike (2 Crónicas 9:23, 24).

¿Kʼu yuʼun toj toyol stojol ta skʼakʼalil Vivlia li muil tsʼiʼleletik xchiʼuk li yan kʼusitik muike? Yuʼun toj jtunel sventa tskʼupiltas-o sbaik, sventa kʼusitik tspas ta srelijionik xchiʼuk ta sventa tsmukik-o li buchʼu chchame (kʼelo li rekuadro ti bu chal:  «Ti kʼusi toʼox tstunesik-o muil tsʼiʼleletik li ta skʼakʼalil Vivliae»). Li muil tsʼiʼleletike solel toyol stojol ta skoj ti toj ep buchʼutik tsmanike, ti ep chlaj takʼin kʼalal chichʼ takel batele xchiʼuk kʼalal chichʼ chonele.

Li vaʼ kʼakʼal taje oy ta xchʼi jlom muil tsʼiʼleletik li ta stenlejaltik ukʼum Jordane, pe oy jlom tsʼiʼleletik ti nom to bu chichʼik talele. Li ta Vivliae ep ta tos chalbe skʼoplal muil tsʼiʼleletik. Li kʼusitik mas ojtikinbile jaʼik li azafrán, áloe, bálsamo, kanela, pom xchiʼuk mirra. Jech xtok, te skʼoplal li smuibtasobil veʼliletik kʼuchaʼal komino, li alavena o tulnichime xchiʼuk li inojoe.

¿Bu tstaik talel li jeltos muil tsʼiʼleletik taje? Li áloe, li kasia teʼe xchiʼuk kanelae te toʼox chichʼik talel ta jteklumetik ti ojtikinbil kʼuchaʼal China, India xchiʼuk ta Sri Lanka li avie. Li mirra xchiʼuk li pome te chichʼ tael ta teʼetik xchiʼuk tsʼiʼleletik ti te toʼox chchʼi ta takixokol balumil ta sur yuʼun Arabia kʼalal to ta Somalia, ta África. Li nardoe jaʼ te likem talel ta India ti jaʼ noʼox xuʼ te chichʼ tael ta Himalayae.

Sventa xichʼik batel ta Israel li tsʼiʼleletik taje, skʼan x-echʼ xtuchʼik li Arabiae. Jaʼ yuʼun li Arabiae «jaʼ noʼox stuk xuʼ chichʼik tal li muil tsʼiʼleletik ta slokʼeb Kʼakʼal sventa chichʼik batel ta smaleb Kʼakʼale», taje jaʼ jech la spasik li ta xchibal xchiʼuk li ta baʼyel smilal jabil kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, jaʼ jech chal The Book of Spices (Li livro sventa muil tsʼiʼleletike). Li ta sural Israele, ta yosilal Néguev, te tabil voʼneal jteklumetik ti bu tsnakʼ sbaike xchiʼuk ti bu chkuxik li jchon muil tsʼiʼleletike. Li Centro del Patrimonio Mundial yuʼun UNESCO, chal ti «jaʼ la sprevail ti lek toʼox  tajek chpʼolmajik [...] li ta sural península ta Arabia xchiʼuk li ta vitstikaltik yuʼun Mediterráneo».

Li jkuch muil tsʼiʼleletike toj echʼ noʼox nom chanavik, yuʼun te van 1,800 kilometro chanavik batel ta Arabia (Job 6:19). Li Vivliae chalbe skʼoplal jpʼolmajeletik ti jaʼik j-ismaeletike, li stukike ta Galaad chlikik tal sventa chichʼik batel ta Egipto «xuchʼal teʼetic ti jaʼ perfumee, ti bálsamo sbie, ti mirrae» (Génesis 37:25). Taje jaʼik li buchʼu la smanik li José ti kʼalal chonat yuʼun li sbankiltake.

Ta epal jabil li j-arabeetike jaʼ noʼox stukik chchonik li muil tsʼiʼleletike. Yuʼun jaʼ noʼox xuʼ te xichʼ tael li muil tsʼiʼleletik ti likemik talel ta Asiae, jech kʼuchaʼal li kasia teʼ xchiʼuk li kanelae. Sventa mu xpʼolmajik xchiʼuk jnaklejetik ta slokʼeb Kʼakʼal li jteklumetik ta Mediterraneoe, li j-arabeetike laj yalbeik skʼoplal jun loʼil ti mu meleluke ti bu chalik ti toj xibal la sba ta saʼel li muil tsʼiʼleletike. Ti bu likem talel li muil tsʼiʼleletike jaʼ «li kʼusi toʼox mukul skʼoplal yuʼunik li jpʼolmajeletik ta voʼnee», taje jaʼ jech chal The Book of Spices.

¿Kʼusi ti mu meleluk laj yalbeik skʼoplale? Li j-al-loʼil griego Heródoto ti kuxi ta svoʼobal siglo kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, laj yalbe skʼoplal xibal sba mutetik ti ta toyol chʼentik tsmeltsan stasik o stsoʼopike xchiʼuk ti jaʼ la tstunesik li skʼobtak kanelae. Li j-al-loʼile oy to la kʼusi laj yal ta sventa li saʼel muil tsʼiʼleletike, li buchʼutik la chbat stsobik talele baʼyuk la chakʼik epal bekʼet li ta yok chʼentike. Li mutetike chichʼik batel epal bekʼet ta stasik, ta skoj la ti toj ol chaʼiike ta la xjipatik yalel ta lum. Vaʼun jaʼo la chbat  stsobik talel ta anil li kanelae xchiʼuk chchonbeik li jmanolajeletike. Li loʼiletik taje solel lek ojtikinbil. Ta skoj ti «toj xibal la sba ti bu chbat stsobik talel li kanelae, toj echʼ xa noʼox toyol stojol chchonik», jech chal The Book of Spices.

Ta mas tsʼakal une, laj yichʼ aʼiel li kʼusi mu toʼox skʼan xakʼik ta naʼel li j-arabeetike, vaʼun jech te laj skʼoplal li spʼolmalike. Li ta baʼyel sigloe, li jteklum Alejandría (Egipto), jaʼ xa ti bu chkʼot epal varkoetike xchiʼuk jaʼ xa mas te chchonik li muil tsʼiʼleletike. Kʼalal laj yakʼik venta kʼuxi xuʼ stunesik lek li ikʼ chtal ta nab Índico li buchʼutik ch-abtejik ta varkoe, li svarkotak jromanoetike lik batikuk ta Egipto xchiʼuk kʼalal to ta India. Jaʼ yuʼun epaj talel li lekil muil tsʼiʼleletike xchiʼuk yal stojol.

Li avi kʼakʼale mu xa toj toyoluk stojol li muil tsʼiʼleletike. Jech xtok, mu xa sta-o xichʼ akʼbel ta smoton ajvalil. Pe akʼo mi jech, li avie ta to xichʼ tunesel ta perfumeetik, poxiletik xchiʼuk ta smiyonal xa noʼox krixchanoetik tstunesik sventa smuibtasobil sveʼelik. Jaʼ jech, li muil tsʼiʼleletike toj jtunel-o li avie jech kʼuchaʼal laj yichʼ tunesel ta voʼnee.