KʼALAL chichʼ albel skʼoplal chʼayob kʼaʼepe, ¿kʼusi chtal ta ajol? Ta melel muʼyuk chtal ta ajol ti oy kʼusi ep sbalil te chichʼ taele, kʼajomal noʼox te chichʼ tael kʼaʼepetik ti solel chopol yikʼe, muʼyuk te chichʼ tael meʼtakʼin.

Taje jaʼ li kʼusi kʼot ta pasel leʼ xa ta sien jabile: laj yichʼ tael ta kʼaʼep jun meʼtakʼin. Akʼo mi maʼuk skʼoplal oro xchiʼuk kʼupil sba tonetik, pe oy kʼusi laj yichʼ tael ti toj ep sbalile. Pe ¿kʼusi ti la staik une? ¿Kʼu yuʼun chtun kuʼuntik li kʼusi laj yichʼ tael taje?

Li ta slajebaltik siglo 19, li maestro Bernard Grenfell xchiʼuk Arthur Hunt ti ch-abtejik ta Universidad yuʼun Oxford batik ta Ejipto. Te la staik xtuchʼulil papiro ta jun xchʼayobil kʼaʼep ti te nopol xkom ta stenlejaltik ukʼum Niloe. Ta mas tsʼakale, ta 1920, kʼalal jaʼo yakal tskʼelbeik skʼoplal li kʼusi la staike, li maestro Bernard Grenfell la sman yan xtuchʼulil vunetik ti yichʼoj tael ta Ejipto sventa xichʼ batel ta Biblioteca Universitaria John Rylands (Mánchester, Inglaterra). Akʼo mi jech, li chaʼvoʼ maestroetike chamik kʼalal skʼan toʼox stsuts yuʼunik skʼelbel skʼoplal li papiroe.

Li abtelal taje jaʼ xa la stsutses li maestro Colin Roberts ti te onoʼox ch-abtej ta Universidad yuʼun Oxford eke. Kʼalal jaʼo xyaket tstsʼakanan li papiroe, oy kʼusi te laj yakʼ venta ta jlik xtuchʼulil ti 9 sentimetro snatile ti jaʼ 6 li sjamleje. Labal sba laj yil li kʼusi laj sta ta kʼelele, yuʼun oy xa onoʼox bu yiloj jech. Li ta jot yelovale te chalbe skʼoplal li versikulo 31 kʼalal ta 33 li kapitulo 18 ta Evanjelio yuʼun Juane, li jot xtoke te chalbe skʼoplal li versikulo 37 xchiʼuk 38. Li maestro Colin Roberts laj yakʼ venta ti la sta jun meʼtakʼine.

Li Colin Roberts laj yakʼ venta ti toj voʼne xa tsʼibabil li xtuchʼulil papiro taje. Pe ¿kʼusi van jabilal laj yichʼ tsʼibael? Sventa tsnaʼe la stunes paleografía. * La skoʼoltas xchiʼuk yan voʼne tsʼibetik ti oy xa sfechaile, vaʼun jaʼtik te laj yakʼ venta kʼu xa sjalil yichʼoj tsʼibael. Akʼo mi jech, muʼyuk jun yoʼonton te kom-o. Jaʼ yuʼun la slokʼta li xtuchʼulil papiroe xchiʼuk la stakbe batel oxvoʼ viniketik ti chchanbeik skʼoplal sventa skʼelik kʼusi jabilal laj yichʼ tsʼibael. ¿Kʼusi kʼot ta nopel yuʼunik?

Kʼalal la skʼelik lek kʼu yelan tsʼibabil xchiʼuk ti kʼu yelan li sletraile, li oxvoʼ viniketik ti la xchanbeik skʼoplal li xtuchʼulil papiroe kʼot ta nopel yuʼunik ti laj yichʼ tsʼibael ta oʼloltik xchibal siglo ta jkʼakʼaliltike, taje muʼyuk toʼox mas jal xchamel li jtakbol Juane. Akʼo mi jech, li buchʼutik la xchanbeik skʼoplale muʼyuk ti tukʼ xa tajek li kʼusi laj yalike. Oy jlom xtok li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti tetik la ta xchibal siglo laj yichʼ tsʼibaele. Pe li uni juteb xtuchʼulil papiro taje jaʼ li kʼusi mas voʼne tabil ta sventa li Achʼ Testamentoe o Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Kristoe.

Li jchanolajeletik ta Vivliae, ¿kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal chilik li xtuchʼulil papiro taje? Oy chib srasonal. Baʼyel, ti kʼu yelan pasbil li xtuchʼulil papiroe  chakʼ ta ilel ti toj ep sbalil laj yilik Chʼul Tsʼibetik li baʼyel yajtsʼaklomtak Kristoe.

Li ta xchibal sigloe, chaʼtos ti kʼu yelan li voʼne tsʼibetike: li june ta balbal vun, li xchibale xkoʼolaj kʼuchaʼal livro pasbil. Li balbal vunetike pasbil ta papiro o pergamino ti chichʼ tsʼisel o chichʼ pakʼel sventa natuke, ta skoj taje stakʼ tsʼotel o tilchʼunel. Jutuk mu skotoluk velta ta jot noʼox chichʼ tsʼibael li balbal vune.

Pe li xtuchʼulil papiro la sta li maestro Roberts tsʼibabil xchaʼjotal. Taje jaʼ skʼan xal ti maʼuk balbal vune, jaʼ jlik livro ti yichʼoj tsʼisel xchiʼuk puxele, ti xkoʼolaj kʼuchaʼal li livroetik avie.

¿Kʼu yuʼun jaʼ mas lek ti xkoʼolaj kʼuchaʼal livroe ti jaʼ mu sta li balbal vune? Yuʼun li baʼyel yajtsʼaklomtak Kristoe ta buyuk noʼox chbat xcholbeik mantal li krixchanoetike —ta naetik, ta chʼivit xchiʼuk ta kayeetik—, jech oxal jaʼ mas jtunel yuʼunik li Tsʼibetik ti xkoʼolaj kʼuchaʼal livro pasbile (Mateo 24:14; 28:19, 20; Echos 5:42; 17:17; 20:20).

Kʼalal xkoʼolaj kʼuchaʼal livro pasbile mas kʼun ta pasel kopiar li Tsʼibetik sventa tstunes stukik o sventa tsobobbail. Jaʼ yuʼun ep ta velta la spasik kopiar li Evanjelioetike, ta skoj taje xuʼ van koltavan sventa xpuk batel ta anil li yajtsʼaklomtak Kristoe.

Li xchibal srasonal ti kʼu yuʼun tsots skʼoplal chilik yajtsʼaklomtak Kristo avi li xtuchʼulil papiro yuʼun Rylands, jaʼ ti yuʼun chakʼ ta ilel ti muʼyuk jelem li tekstoetik ta Vivliae. Akʼo mi uni juteb noʼox li kʼusi laj yichʼ tael ta sventa li Evanjelio yuʼun Juane, li aʼyej yichʼoje xkoʼolaj tajek xchiʼuk li Vivliaetik avie. Li xtuchʼulil papiro taje chakʼ ta ilel ti muʼyuk jelbil li Vivliae, akʼo mi ep ta velta yichʼoj pasel kopiar ti kʼu sjalil echʼem talel li jabiletike.

Li papiro ti laj yichʼ tael taje jaʼ noʼox jun yuni kʼelobil, yuʼun ta smilal noʼox yichʼoj tael yan xtuchʼulil papiro xchiʼuk voʼne tsʼibetik ti chakʼ ta ilel ti lek tukʼ jelubtasbil tal li aʼyej ta Vivliae. Li j-al-loʼil Werner Keller, xi laj yal li ta slivro ti xi sbie Y la Biblia tenía razón: «Li voʼne tsʼibetik liʼe chakʼ ta ilel ta melel ti muʼyuk jelem li tekstoetik ta Vivlia jech kʼuchaʼal tsnopik li jlome».

Li melel yajtsʼaklomtak Kristoe maʼuk spatoj-o yoʼontonik ta stojolal li buchʼu chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume (arqueólogos), yuʼun ta sjunul yoʼonton xchʼunojik ti jaʼ «laj yakʼ ta naʼel Dios skotol li Tsʼibetike» (2 Timoteo 3:16). Akʼo mi jech, li kʼusitik tabil ta voʼnee chakʼ ta ilel ti melel li kʼusi yaloj onoʼox tal li Vivliae: «Li kʼusi yaloj Jeova te oy-o sbatel osil» (1 Pedro 1:25).