Li loʼil taje jaʼ te lik talel ta Thomas Williams,¹ * ti vokʼ ta 20 yuʼun enero ta 1815 ta Horncastle (Inglaterra). Kʼalal chib toʼox sjabilale jaʼo cham li smeʼe, jaʼ yuʼun li stot ti John sbie jaʼ kʼelatik talel xchiʼuk li oxvoʼ xchiʼiltak ta vokʼele. Chanubtasat yuʼun stot ta karpinteroal, pe jaʼuk li Thomase oy ta yoʼonton kʼusi yan tspas.

Li vaʼ kʼakʼal taje, li ta Inglaterrae te chaʼlik talel yan velta li relijionetike. Li jcholmantal John Wesley ti xchʼakoj xaʼox sba lokʼel li ta relijion ta Inglaterrae xchiʼuk ti spasoj xaʼox li relijion Sociedad de Metodistas sbie, taje jaʼ jtsop krixchanoetik ti chalik ti skʼan la chanel li Vivliae xchiʼuk ti skʼan la cholel li mantale. Li kʼusi laj yakʼ ta chanel li Wesley mu jaluk puk batel, jaʼ yuʼun li yutsʼ yalal Williamse lek laj yaʼiik. Li Thomase kʼot ta j-al lekil aʼyej yuʼun wesleyano jaʼ yuʼun bat ta misioneroal ta sural Pacífico. Li ta julio ta 1840 kʼalal mu toʼox jaluk snupunele, kʼotik ta Lakeba * xchiʼuk li yajnil ti Mary sbie,² ta jun lum ti joyol ta nab ta Fiyi ti jaʼ te nakajtik li buchʼutik tstiʼik yan krixchanoetike.

Kʼalal jaʼ toʼox skʼotelik ta Fiyi li nupultsʼakal taje mu kʼunuk laj yaʼiik. Toj echʼ noʼox mal kʼakʼal chkoltavanik ta abtel, mu toj lekuk ti bu ch-abteje, toj echʼ noʼox kʼixin xchiʼuk muʼyuk chchikintabat kʼalal chchol mantale. Ep kʼusitik la snuptan ta xkuxlejalik, maʼuk noʼox ti jmoj kuxiik xchiʼuk li buchʼutik tstiʼik yan krixchanoetike, yuʼun laj yilik ti michʼbil snukʼ chcham li meʼon antsetike, ti tsmilik li ololetike xchiʼuk ti tsmil sbaik li ta jujuvokʼ nitilulale. Li Mary xchiʼuk li sba skerem ti John sbie tsots ipajik xchiʼuk jutuk xa mu chamik. Li Thomase xi la stsʼiba li ta 1843: «Toj echʼ xa noʼox tsots laj kaʼi li kʼusi la jnuptankutike [...]. Mu xa jnaʼ kʼusi ta jpas laj kaʼi». Pe kuchʼ yuʼunik li Mary xchiʼuk li Thomase, yuʼun jech-o la spat yoʼontonik ta stojolal li Sdiosik ti jaʼ li Jeovae.

Ti kʼu sjalil taje, li Thomase la spas jpʼej na ti jech xvinaj kʼuchaʼal li naetik ta Europae, taje lek pas yuʼun ta skoj ti snaʼ li karpinteroale. Li na taje oy kʼusi yichʼoj ti muʼyuk bu xilik-o li buchʼutik te nakajtike, ti toyol jutuk pasbil sventa lekuk x-och ikʼe. Kʼalal skʼan toʼox jutuk stsutse, li Mary vokʼ li xchaʼvoʼal yol ti Thomas Whitton Williams sbie,³ ti jaʼ li snamtal mukʼtot li jtote.

Li ta 1843, li Thomas ti jaʼ li totile koltavan ta sjelubtasel ta Fiyi kʼop li Evanjelio yuʼun Juane, taje toj echʼ noʼox tsots ta pasel laj yaʼi. * Pe jaʼ mas toj lek  xaʼi xchanbel skʼoplal li krixchanoetike (antropología), yuʼun toj lek skʼel li kʼusitik x-ayane. Li ta siglo 19 la slokʼes jlik slivro ti jaʼ te chalbe skʼoplal ti kʼu yelan li kuxlejal ta Fiyie, xi sbi li livro taje: Fiji and the Fijians (1858).

Kʼalal echʼem xaʼox oxlajuneb jabile, li Thomase lik ipajuk tajek, jaʼ yuʼun batik ta Australia. Te la xchol-o li mantale xchiʼuk lek ichʼbil ta mukʼ kʼot. Li ta 1891, te cham ta jun lum ti jaʼ sbi Ballarat, ti jaʼ estado yuʼun Victoriae.

Li ta 1883, li Thomas ti jaʼ li nichʼonile xchiʼuk li yajnil ti Phoebe sbie⁴ batik ta naklej ta Perth (Australia Occidental) xchiʼuk yalab xnichʼnabik. Li xchaʼvoʼal xnichʼonik ti Arthur Bakewell Williams sbie⁵ jaʼ jnamtal mukʼtot, ti baluneb toʼox jabil yichʼoje.

Kʼalal 22 jabil yichʼoj li Arthure bat ta abtel ta Kalgoorlie ti jaʼ jun jteklum ti jkʼulej ta skoj ti oy sminail oro tee, te van 600 kilometro xil li Perth. Te la xchanbe svuntak li Jchanolajeletik ta Vivlia ta spʼejel Balumile, ti jech toʼox ojtikinbilik li stestigotak Jeovae. Jech noxtok la stsak sbi sventa xichʼ akʼbel li revista Zion’s Watch Tower (li avie ojtikinbil kʼuchaʼal Li Jkʼel osil ta toyole). Ta skoj ti toj lek laj yaʼi li kʼusi yakal chchane, lik yalbe batel yantik xchiʼuk lik stsob sbaik ta sna sventa xchanik Vivlia. Taje jaʼ jech puk batel ta Australia Occidental li kʼusi chakʼik ta chanel li stestigotak Jeovae.

Li Arthure laj yalbe yutsʼ yalal li kʼusi la xchane. Koltaat yuʼun li stote, pe ta mas tsʼakale cham li stote. Li smeʼ xchiʼuk li xchiʼiltak ta vokʼel ti Violet xchiʼuk Mary sbiike, pasik ta Jchanolajeletik ta Vivlia ek. Li Violet kʼot ta prekursora, ti tspasbe yabtel Dios ta tsʼakal orae. Li Arthure chal ti jaʼ li «prekursora ti mas baxbol ta abtel xchiʼuk ti xmuyubaj noʼox li ta Australia Occidentale». Tspʼoles xa jutuk jnaʼ, pe ti kʼu yelan abtej ta cholmantal li Violete tijbat-o yoʼontonik li yan jkʼol yutsʼ yalal Williamse.

Ta tsʼakal jutuke, li Arthure nupun vaʼun te bat ta naklej ta Donnybrook, ti jaʼ jun jteklum ti tstsʼunik teʼetik ti chakʼ sat li ta suroesteal Australia Occidentale. Li slakʼnatake la sbiiltasik li Chuvaj ti chalbe skʼoplal li 1914, yuʼun muʼyuk chikta sba ta yalbel skʼoplal li albil kʼopetik ti chal Vivlia ta sventa li kʼusi chkʼot ta pasel li ta jabil taje. * Pe kʼalal lik li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile laj yiktaik slabanel. Li Arthure chakʼ ta stienda li vunetik ti chalbe skʼoplal Vivlia ti bu xuʼ lek xilik li krixchanoetike xchiʼuk chcholbe mantal li buchʼutik chkʼot manolajikuke. Jech xtok, la sjokʼan jun letrero ti bu chal ti chakʼbe sien libra mi oy buchʼu laj yakʼ iluk ta Vivlia li chanubtasel ta sventa li Trinidade, yuʼun li Arthure solel spʼajoj li chanubtasel taje. Muʼyuk buchʼu la spas kanal li takʼin taje.

Li sna Williams ta Donnybrook te lik stsob sbaik sventa chchanik Vivlia xchiʼuk te lik sjelubtasik tsobajeletik. Ta tsʼakal jutuke, li Arthure la spas jpʼej na ti bu xuʼ stsob sbaik li ta jteklum taje, jaʼo kʼalal jutuk toʼox tajek Salon sventa Tsobobbail yuʼun Stestigotak Jeova li ta Australia Occidentale. Kʼalal jutuk xaʼox skʼan 80 sjabilale, ta to slap straje xchiʼuk skorvata, ta xakʼbe  smonturail li skaʼ ti mol xa eke, ti Doll sbie, vaʼun chbat xchol mantal ta sjunul yosilal Donnybrook.

Li Arthure stsʼijet noʼox xchiʼuk lek yoʼonton, pe ta skoj ti lek tsots xchʼunel yoʼonton ta stojolal Diose oy kʼusi lek laj yakʼbe xchan li xnichʼnabtake. Li stseb ti Florence sbie⁶ tun ta misioneroal ta India, li skeremotak ti Arthur Lindsay⁷ xchiʼuk li Thomase, tunik kʼuchaʼal moletik ta tsobobbail jech kʼuchaʼal li stotike.

Li Arthur Lindsay Williams, ti jaʼ li jnamtal mukʼtote, toj lek yoʼonton xchiʼuk lek snaʼ xakʼ kʼusitik oy yuʼun. Lek snaʼ xchʼak skʼakʼal ta stojolal yantik xchiʼuk lek ch-ichʼvan ta mukʼ. Jech xtok, xtojob lek stunesel li ekʼele, yuʼun li ta lajcheb jabile la spas kanal vaxaklajuneb ta velta jtos tajimol ti chtuchʼik teʼe.

Li Arthure oy xkʼox kerem ti chib sjabilale, Ronald sbi⁸ xchiʼuk ti jaʼ jmukʼtote, li stuke muʼyuk bu lek laj yil ti bat xtuchʼ ta ekʼel li jtekʼ mantsana ti te ta stiʼ snaik li xkʼox keremike. Li steʼel mantsanae muʼyuk xtakij yuʼun la xpix lek li smeʼ Ronalde, ta mas tsʼakale laj yakʼ yan sat ti lek chiʼike. Li mantsana taje Lady Williams sbi laj yakʼbeik ta skoj ti jaʼ la skʼele. Li steʼel mantsana taje jaʼ te lik tal stsʼunubal li jtos mantsana ti Cripps Pink sbie, taje jaʼ jtos ti ojtikinbil ta spʼejel Balumile.

Bal to ti laj yikta spasel li kʼusi toʼox tspas ta sbikʼtal li jmukʼtote. Kʼalal nupunem xaʼox li jmukʼtot xchiʼuk li jyayae la skolta sbaik ta svaʼanel salonetik sventa li stestigotak Jeova ta Australia xchiʼuk li ta Islas Salomone. Akʼo mi jutuk xa skʼan 80 sjabilal li jmukʼtote yakal to chtun ta mol ta tsobobbail xchiʼuk tskolta sba ta svaʼanel xchiʼuk xchaʼachʼubtasel li bu tstsob sbaik li stestigotak Jeova ta Australia Occidentale.

Li jtot ti Geoffrey⁹ xchiʼuk li jmeʼ ti Janice¹⁰ Williamse jaʼ la spasik li kʼusi onoʼox nopem xaʼiik li ta kutsʼ kalalkutike, yuʼun laj yakʼik persa xchanubtasel ta mantal li jchiʼil ta vokʼel ti Katherine sbi¹¹ xchiʼuk li voʼone.¹² Kʼalal kichʼoj xaʼox oxlajuneb jabilale, la jnop ti skʼan xkakʼ ta jkuxlejal li kʼusi laj kichʼ chanubtasele xchiʼuk ti xitun ta stojolal Dios ti kʼu sjalil kuxulune. Taje jaʼ jech kʼot ta nopel kuʼun kʼalal li-ay ta jun asambleae. Jaʼ te laj kaʼi li kʼusi laj yal li John Barr, ti jaʼ jun li ta Jtsop Jbeiltasvanej yuʼun li stestigotak Jeovae, ti xi laj yalbe li kerem tsebetike: «Epuk me sbalil xavilik ti xuʼ xavojtikinik xchiʼuk xakʼanik li Jeovae». Chib jabil ta mas tsʼakale, li-och ta prekursor.

Li kajnil Chloe xchiʼuk li voʼone ep ta jchʼakbekutik skʼakʼalil ta yalel batel li Skʼop Dios ta Tom Price, ti jaʼ jun jteklum ta snoroesteal Australia Occidental xchiʼuk ti te tsjokʼik minae. Sventa jtabekutik stojol li kʼusi chtun kuʼunkutike, chi-abtejkutik junchibuk kʼakʼal ta xemana. Li jtot jmeʼ, li jchiʼil ta vokʼel xchiʼuk li smalal ti Andrew sbie, ep ta xchʼak skʼakʼalik ek sventa xcholik mantal ta Port Hedland, ti te van 420 kilometro xkom ta snorteal Tom Price. Li voʼon xchiʼuk li jtote, jaʼ molunkutik ta jujun jtsobobbailkutik.

Li ta svukchopal kutsʼ kalal Williams jelavem tale, la jnop chitunkutik ta sjunul jkuxlejalkutik ta stojolal Jeova, ti te lik talel ta snamtal mukʼtot li jmukʼtote. Toj echʼ noʼox ximuyubaj ti kichʼoj komel jrexto ta mantal ti xkoʼolaj kʼuchaʼal kʼulejalile.