Jech kʼuchaʼal chal li Genesise li faraone laj yal mantal ti akʼo yikʼik tal ta anil li Josee, ti jaʼ jun j-evreo vinik ti tikʼil ta chukele, sventa x-albat smelol li xvayichtak ti tsvul-o tajek yoʼontone. Li vaʼ kʼakʼal taje, li Josee oy xaʼox sjayibal jabil yochel ta chukel. Akʼo mi tskʼan xa chchiʼin ta loʼil ta anil José li faraone, laj to slokʼ bal lek stsotsil sjol (Génesis 39:20-23; 41:1, 14). Ti laj yalbe komel skʼoplal li jtsʼibajom ta sventa taje, chakʼ iluk ti xojtikinbe lek skostumbretak li j-ejiptoetike, akʼo mi muʼyuk mas toj tsots skʼoplal yileluk.

Oy epal lumetik li ta voʼne ti nopem xaʼiik chakʼ chʼiuk li yisimike, taje te skʼoplal li j-evreoetike. Pe, li Comentario exegético y explicativo de la Biblia chal ti «jaʼ noʼox stukik li j-ejiptoetik ti lek xaʼi slokʼel yisimike».

¿Mi jaʼ noʼox van tslokʼ li yisimike? Li revista Biblical Archaeology Review sbie chakʼ iluk ti oy junantik skostumbreik li j-ejiptoetik ti skʼan xchapan sbaik batel kʼalal chbat skʼelik li faraone, ti xkoʼolaj kʼuchaʼal chchapan sbaik kʼalal ch-ochik li ta temploe. Ta skoj taje li Josee laj van xjux skotol li stsotsil sbekʼtale, lik ta sjol kʼalal ta yokʼ.

Mu persauk. Li ta skartatak jtakbol Pabloe la stunes bakʼintik li jpʼel kʼop jgresiaetik kʼalal chalbe skʼoplal li buchʼutik maʼuk judaetike (Romanos 1:16; 10:12). Taje jaʼ van ta skoj ti solel pukem li griego kʼop xchiʼuk li stalelal xkuxlejalik ti bu la xchol mantal li Pabloe.

¿Buchʼutik ti laj yichʼik ojtikinel kʼuchaʼal jgresiaetik li ta voʼnee? Li ta xchanibal siglo kʼalal chʼabal toʼox talem li Kristoe, li j-almantal Isócrates ti likem ta Atenase ta sjunul yoʼonton laj yal ti kʼu yelan pukem batel ta spʼejel Balumil li stalelal xkuxlejal jgresiaetike. Xi la stsʼibae: «Li buchʼutik staojbeik lek sbalil li chanubtasel chkakʼkutike jgresiaetik sbiinojik, akʼo mi maʼuk te vokʼemik ta Gresiae». Jaʼ yuʼun, li stot Timoteo xchiʼuk li yan krixchanoetik ti laj yalbe skʼoplal li Pabloe xuʼ van maʼuk ta Gresia vokʼemik, jaʼ noʼox jech la sbiinik ta skoj li chanubtasel laj yichʼike xchiʼuk li stalelal xkuxlejalike (Echos 16:1).