Li ta 1948 kʼalal ta 1994, li ajvalil ta Sudáfricae la slokʼes jun mantal ti jaʼ apartheid a sbie. Li vaʼ orae, ep krixchanoetik laj yil svokolik ta skoj ti jelel stsʼunobalike. Li Kallie ti jelel stsʼunobal stot smeʼe (mestiza) xi chvul ta sjole: «Li buchʼutik maʼuk sak stsʼunobalike ta spʼaj sbaik ek».

 Li stestigotak Jeova ta Sudáfricae yalel toyol stsʼunobalik. ¿Kʼusi laj yutik kʼalal jaʼo yakal li apartheide? ¿Kʼusi chakʼ jchantik li kʼusi la spasike?

 Li ta Sudáfricae, ep buchʼutik chopol chilik li mantal laj yakʼ ajvalil ti chchʼak sbaik ta skoj ti stsʼunobalike, jaʼ yuʼun lik spasik marcha. Ep li buchʼutik la spasik marchae laj yichʼik chukel xchiʼuk jlomantike laj yichʼik milel. Ta skoj taje, mas xa ep kʼusitik la spasik sventa skontrainik li ajvalile. Akʼo mi jech, li stestigotak Jeovae la xchʼunik li mantaletike xchiʼuk muʼyuk la stikʼ sbaik ta spasel marcha xchiʼuk muʼyuk bu la skontrainik li ajvalile. Ti jech la spasik taje jaʼ la xchanbeik stalelal li yajtsʼaklomtak Kristo ta baʼyel sigloe ti jaʼ la xchʼunbeik smantal «li buchʼutik oy yabtelik ti mas mukʼ skʼoplalike» (Romanos 13:1, 2).

 Ep ta velta laj yichʼik sujel li stestigotak Jeova sventa mu tukʼuk xakʼ sbaik ta stojolal li Diose xchiʼuk ti stikʼ sbaik ta junuk grupoe. Ti jechuk la spasike, xkoʼolaj xa ti tskolta sbaik ta paskʼope o ti tskontrainik xa li yan stestigotak Jeovae. Xi chal Thembsie li kʼusi kot ta pasel kʼalal la stsak sbaik ta kʼop li ta 1976: «Ep jchanvunetik ti yichʼojik 16, 17 xchiʼuk 18 sjabilalike laj yichʼik sujel sventa stikʼ sbaik ta paskʼop. Ta jujupʼej na laj yichʼik saʼel li jchanvunetik sventa xuʼ spasik kʼope. Mi chaval ti moʼoje, xuʼ xichʼ chikʼel li anae, chavichʼ majel xchiʼuk chavichʼ milel». Jun bankilal jnitvanej ta jun partido ti tskontrain li ajvalile xi laj yalbe jun testigo ti Theophilus sbie: «Mi la jlajesbekutik skʼoplal skotol li sakil krixchanoetike, ta jmilotkutik ek, yuʼun li voʼoxuke muʼyuk apakbik skʼoplal li jlumaltike».

 Akʼo mi toj ep vokolil laj yakʼ li apartheide, li stestigotak Jeova ta Sudáfricae jech˗o la stsob sbaik sventa xichʼik ta mukʼ li Diose (Ebreos 10:24, 25). Ta skoj li apartheid, epal krixchanoetik ti abol tajek sbaike, jaʼ yuʼun junantik tsobobbailetike mu xvaʼi yuʼunik li Salon sventa Tsobobbaile. b Xi chal li Envere: «Epal jabiletik persa la jtojkutik naetik ti muʼyuk bu tukʼulanbilike. Jaʼ yuʼun, li jtote chakʼ ta chʼom sna sventa xuʼ te x˗echʼ li tsobajeletike, chib velta ta xemana ta jxokomtas li jnakutik sventa xuʼ te x˗echʼ li tsobajele. Bateltike, chnoj tajek, yuʼun mas ta sien ta jtsob jbakutik. Jech xtok, nopem xkaʼikutik oy kʼusi ta xkakʼbekutik slajesik li ermanoetik mi nel li tsobajele».

 Li ermanoetike labalik sba kʼusitik la spasik sventa mu xmakatik˗o li vokoliletik chakʼ li apartheide. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal echʼ li asamblea ta sirkuito li ta jun lum ti Limpopo sbie ti jaʼ te bu nakalik li buchʼu ikʼ stsʼunobalike, laj yichʼ albel jun ermano ti sak stsʼunobale ti akʼo sjelubtas li mantale, pe mukʼ x˗akʼe ochuk li bu tstsob sbaike. Pe li ta stsʼel ti bu tstsob sbaike, te oy jun granja ti jaʼ sak stsʼunobal li yajvale. Jaʼ yuʼun, li ermanoe ay xchiʼin ta loʼil li vinik sventa skʼanbe permiso mi xuʼ stunes li granjae, vaʼun albat ti xuʼe. Li ta yorail asambleae, li ermanoe te laj yetʼes mantal li ta yut moke, pe li buchʼutik chchikintaik mantale te oyik ta spat mok.

 Ta skoj li smantal ajvalile, jelajtik bu chichʼ akʼel nakiikuk li krixchanoetik ta skoj ti jelajtik li stsʼunobalike. Jaʼ yuʼun, kʼalal chlokʼik ta cholmantal li ermanoetike, jaʼ noʼox chcholbeik mantal li buchʼu koʼol stsʼunobalike. Ta skoj li chʼakbaile, li stestigotak Jeovae la sabeik smelolal ti kʼu yelan chcholik mantale. Jech kʼuchaʼal liʼe, toj vokol ta cholel mantal ta territorioetik ti muʼyuk buchʼu sbainoj xcholel mantale. Li Krish ti jaʼ jun ermano ti muʼyuk lek ile ta skoj ti ta India likeme xi chale: «Jutuk mu stekeluk veltae, muʼyuk bu x˗echʼ kuʼuntik akʼobal ta skoj ti maʼuk sak jtsʼunobalkutike, jaʼ yuʼun tey chivaykutik ta yut jkarrokutik o ta yolon teʼ. Jujun sobe, jaʼ noʼox xuʼ xi˗ochkutik ta bañoetik li ta gasolinerae, pe bateltik xtoke li bañoetik taje oy sletreroaltak ti xi chale: ‹Jaʼ noʼox xuʼ x˗ochik li buchʼu sak stsʼunobalike›». Akʼo mi jech, li jcholmantaletike xmuyubajik xbat xcholik mantal li ta parajeetike. Jech xtok, tskʼupinik tajek ta xchiʼinel ta loʼil krixchanoetik ti oy ta yoʼontonik xchanik li Vivliae.

 Akʼo mi toj tsots li vokoliletike, li steklumal Jeovae jech˗o chʼi batel. Kʼalal lik li pʼajbail ta skoj li stsʼunobalik ta 1948, kʼajomal toʼox oy 4,831 jcholmantaletik li ta Sudáfricae; pe kʼalal laj li pʼajbail li ta 1994, oy xa ox 58,729 jcholmantaletik xchiʼuk jech˗o epaj batel. Li ta 2021, kʼot kalal to ta 100,112 jcholmantaletik li ta Sudáfricae.

 Kʼalal jaʼo xyaket li apartheide, li stestigotak Jeova ta Sudáfricae laj yilik ti kʼu yelan xchʼakoj sbaik li krixchanoetik ta skoj li stsʼunobalike, yuʼun jaʼ jech yaloj mantal li ajvalile. Akʼo mi jech, la spas bu kʼalal xuʼ yuʼunik sventa xakʼik ta ilel kʼanelal xchiʼuk la stijbeik yoʼonton krixchanoetik sventa jechuk spasik eke akʼo mi yalel toyol stsʼunobalike. Taje jaʼ jech la spasik kʼalal laj yakʼik ta chanel li beiltaseletik ta Vivliae xchiʼuk ti laj yakʼ ta xkuxlejalike (Echos 10:34, 35). Akʼo mi oy pʼajbail, pe jaʼ pasatik ta jmoj li kʼanelale (Juan 13:34, 35).

 Li ta 1993, li stestigotak Jeova ta Sudáfricae laj yetʼesik jun asamblea ti yalel toyol stsʼunobalik li buchʼutik kʼotike. Jun bankilal politiko laj yakʼ venta ti toj lek snaʼ xchʼamvanik li stestigotak Jeova ta Sudáfricae, yuʼun xmuyubajik xchiʼuk tsmeyik li ermanoetik ti chvulik ta aeropuerto akʼo mi yan˗o slumalike. Xi laj yale: «Ti jechuk jmoj tsobolunkutik kʼuchaʼal li stestigotak Jeovae, voʼne xa chapajem jechuk li jkʼopkutik».