Li jmukʼtot xchiʼuk jyayae laj yojtikinik mantal ta sjabilal 1906, jaʼo kʼalal cham xa ox ta difteria li skeremike. Li doktor bu ayike jaʼ jun Jchanolajel ta Vivlia, yuʼun jaʼ toʼox jech chichʼik ojtikinel li stestigotak Jeovae. Sventa xpatbat yoʼontonike, albatik yuʼun doktor li kʼusitik yaloj chkʼot ta pasel li Vivliae. June jaʼ ti chchaʼkuxi li animaetike, koliyal taje li jmukʼtot, li jyaya, li jmeʼ xchiʼuk li junmeʼe lik xchanik li Vivliae.

 Ta epal jabil ti xmuyubajik noʼox tukʼ tunik ta stojolal Jeova li kutsʼ kalale. Kalal laj yichʼ akʼel ta ilel li «Foto-Drama de la Creación» ta Chicagoe (Illinois, Estados Unidos), li ermanaetik koltavanik ta jcholvanejetik ek. Kʼux ta alel ti ta mas tsʼakale li yan kutsʼ kalale laj yiktaik mantal. Stuk xa noʼox jmeʼ ti tukʼ tun ta stojolal Jeovae. Toj vokol laj kaʼi, yuʼun li kutsʼ kalale moj tsobolik tajek xchiʼuk 30 jabil ti jmoj tunik ta stojolal Jeovae. Kʼalal laj kil ti tukʼ yoʼonton xchiʼuk ti chchʼunbe smantal Jeova li jmeʼe xchiʼuk ti tukʼ yoʼonton li jtot eke, jaʼ la skoltaun sventa jechuk jpas ek.

 Livokʼ ta 1927, voʼon vixilun, oy vakvoʼ jmukobtak xchiʼuk jkotolkutik litunkutik ta stojolal Jeova. Li jtote karpintero toʼox, te linakikutik ta stiʼil Chicago. Alakʼ sba li jnakutike xchiʼuk kʼupil sba li kosilkutike, la jtsʼunkutik alakʼ xchiʼuk pato.

 Voʼone toj lek baxbolun ta abtel. Li kʼusi chakʼik jpase jaʼ ti ta jtsʼisbe skalsetin kutsʼ kalal kʼalal chjate. Li avie muʼyuk xa mas jech tspasik, pe ta voʼne toʼox kʼalal chjat skalsetinike muʼyuk tstikʼik ta kʼaʼep, tsaʼ tal snoik xchiʼuk yakuxaik sventa tstsʼisik. Bal to ti jech la jpase, yuʼun ta tsʼakale naka tsʼisom la jpas.

 Li jtote laj yakʼ persa sventa chchabiunkutik ta mantal. Jaʼ yuʼun, chibatkutik ta skotol tsobajeletik, ta onoʼox xilokʼkutik ta cholmantal xchiʼuk skotol kʼakʼal ta jkʼelkutik jun teksto ta Vivlia. Li ta ikʼ osil savadoe, jmoj ta jchankutik Vivlia, jaʼ ta jtuneskutik li revista Li Jkʼel-osil ta toyole.

 Li jtote la spakʼ jun mukʼta letrero ti oy slusal li ta sventanail jnakutike, jaʼ sventa xcholbe mantal li jlakʼnakutike. Jaʼ la spasik li ermanoetike, li ta letrero taje jaʼ te chal kʼusi ora ch˗echʼ li mantale xchiʼuk te chalbe sbi junantik jvuntik. Li slusal letreroe tstsan xchiʼuk chtub, vaʼun ep buchʼutik tstaik ta kʼelel. Li jtot xtoke la spakʼ chib mukʼta vunetik li ta jkarokutike.

 Li jtote laj yakʼ ta ilel ta stalelal ti toj tsots skʼoplal ti jchʼunbekutik smantal li Jeovae. Li jmeʼe laj onoʼox skolta li jtote. Kʼalal voʼob xa ox jabil yichʼoj li jmuke, li jmeʼe och ta prekursora xchiʼuk jech tun-o ti kʼu sjalil kuxule. ¡Toj lek stalelal echʼik li jtot jmeʼe!

 Li vaʼ orae toj jelel toʼox tajek li kuxlejale. Ta skoj ti chʼabal toʼox televisione, jmoj chichotikutik xchiʼuk jmukobtak sventa jchikintakutik li kʼusitik ch-echʼ ta radioe. Pe li kʼusi mas ta jkʼupinkutike jaʼ kʼalal ch˗echʼ li programaetik ti xchapanojik li j˗organisasiontike.

 Ta jkʼupin tajek ti chibatkutik li ta asambleaetik yuʼun stestigotak Jeovae. Li ta asamblea ta 1935, te laj kaʼibekutik smelolal ti liʼ chkuxiik sbatel osil ta paraiso ta balumil li «epal krixchanoetik» ti kuxul chjelavik li ta «mukʼta tsatsal vokolil» ti chal ta Apokalipsis 7:9, 14. Li jtot jmeʼe tsveʼik toʼox li pane xchiʼuk chuchʼik toʼox li vino sventa Konmemorasione. Pe kʼalal echʼ li asamblea taje stuk xa noʼox jech la spasilan li jtote. Yuʼun li jmeʼe laj yakʼ venta ti muʼyuk chbat ajvalilajuk xchiʼuk Kristo ta vinajele, yuʼun liʼ chkuxi sbatel osil ta balumile.

 Xvul to lek ta jol kʼalal echʼ li asamblea ta San Luis (Misuri) ta 1941. Xkoʼolaj volje to yaʼel, 14 toʼox jabilal xchiʼuk jun toʼox jabil kichʼoj voʼ. Li ta asamblea taje te kʼot li ermano Rutherford ti jaʼ toʼox oy ta sba li abtelale. Jaʼ laj yal ti oy xa lokʼ jlik achʼ livro ti Hijos sbie. ¡Jal tajek la jtʼax jkʼobkutik!. Xvul to lek ta jol ti te xa chololun xchiʼuk yan ololetik sventa x-echʼ kichʼ li jlivrokutik ta stsʼel plataformae.

 Li ta voʼnee toj jelel toʼox ti kʼu yelan ta jcholkutik mantale. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta sjabilaltik 1930 ta toʼox jtuneskutik gramófonos portátiles (xkoʼolaj kʼuchaʼal jun tokadisko ti stak ichʼel batele). Kʼalal mu to ta jkʼojkutik li tiʼ nae, skʼan jchapankutik lek li gramófono sventa jkʼelkutik mi lek ti bu oy li yakuxaile. Vaʼun kʼalal chlokʼ tal jun krixchanoe, ta jchiʼinkutik ta loʼil jlikel xchiʼuk chkakʼbekutik yaʼi jun mantal ti chanib minuto xchiʼuk oʼlol chjalije. Laje chkalbekutik mi tskʼan chichʼ komel jlikuk vun. Ti bu kʼalal xvul ta jole lek yoʼonton li krixchanoetike, yuʼun chchikinta li kʼusi chkalbekutike. Li˗och ta prekursora kʼalal 16 toʼox jabilale, vaʼun li jtote la skʼelanbun jun gramófono. Ximuyubaj tajek ta jtunes ta cholmantal. Oy jun jchiʼil ta cholmantal, Lorraine sbi xchiʼuk toj lek tajek yoʼonton.

 Oy yan ti kʼutik yelan ta jcholkutik mantale. Ta jkuchkutik mukʼta vunetik kʼalal chixanavkutike, jlik ta jpatkutik xchiʼuk jlik ta kelovalkutik. Xi tsʼibabil ta sbae: «Li relijione jaʼ jun petsʼ xchiʼuk jun jloʼlavanej» o «Tunan ta stojolal Dios xchiʼuk ta stojolal li Ajvalil Kristoe». ¡Xikoʼolajkutik ta sándwich!

 Li tsobajeletike la skoltaunkutik sventa chkuchʼ kuʼunkutik li kontrainele xchiʼuk ti jpakbekutik skʼoplal li kʼusi jchʼunojkutike. Laj onoʼox kichʼkutik kontrainel ta tsʼakal. Kʼalal li˗aykutik ta cholmantal ta sba velta ti bu oy jchonolajeletike, li polisiaetike la stikʼunkutik batel ta karro sventa xikʼunkutik batel ta snail polisiaetik. Kʼalal echʼ jayibuk orae la skoltaunkutik lokʼel, ximuyubajkutik tajek, yuʼun jnaʼojkutik ti jech laj kichʼkutik pasbel ta skoj ti la jchʼunbekutik smantal li Jeovae.

 Ta tsʼakal jutuke, li Lorraine laj yakʼ kojtikin jun ermano ti laj yojtikin ta jun asamblea ta Minneapolis (Minnesota). Eugene Rosam sbi xchiʼuk te chʼi ta Cayo Hueso (Florida). Kʼalal 15 toʼox sjabilal li Eugene, nutsat lokʼel ta eskuela ta skoj ti chʼabal tspas saludar li vanderae, ta anil noʼox och ta prekursor. Jun kʼakʼale, la sta jun tseb ti jaʼ toʼox xchiʼil ta chanune. Vaʼun, jakʼbat kʼu yuʼun lokʼesat li ta eskuelae. Ta skoj ti ta Vivlia la stakʼbee, la xchʼam jun chanubtasel li tsebe. Vaʼun, ta tsʼakale kʼot ta yajtunel Jeova xchiʼuk tukʼ tun˗o tal.

 Linupun xchiʼuk Eugene ta 1948, vaʼun jmoj litunkutik ta prekursor ta Cayo Hueso. Laje libatkutik ta Chanob vun ta Galaad numero 18, tsuts kuʼunkutik ta slikebaltik 1952. Ta skoj ti laj kichʼkutik chanubtasel ta españole, la jnopkutik mi te chbat tunkunkutik ta jun lum ti ta español chkʼopojike, pe mu jechuk kʼot ta pasel. Yuʼun kʼalal teunkutik li ta Chanob vun ta Galaade, jaʼo tsatsaj tajek li paskʼop ta Coreae. Vaʼun, li Eugene taat ta ikʼel sventa xbat li ta paskʼope, toj chʼayal koʼonton la staunkutik. Yuʼun kʼalal echʼ li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, li Eugene muʼyuk ikʼat batel ta paskʼop ta skoj ti oy srelijione. Pe avi une, mu stakʼ xilokʼkutik ta Estados Unidos ta skoj ti ch˗ikʼat batel ta paskʼope. Toj kʼux laj kaʼi xchiʼuk mu xipaj ta okʼel. Chib jabil ta tsʼakale, albat Eugene ti mu xa persauk xbat ta paskʼope. Ti vaʼ yelan la jnuptankutike oy kʼusi laj yakʼ jchankutik. Kʼalal oy kʼusi mu stakʼ jpastik yileluke, li Jeovae ta onoʼox skoltautik. Jaʼ noʼoxe, skʼan oyuk smalael kuʼuntik.

 Te kʼuk sjalil li tunkutik ta prekursor ta jun tsobobbail ta Tucson (Arizona) ti chkʼopojik ta españole. Li ta 1953, la svaʼanik ta jkʼelvanej ta sirkuito li Eugene, jaʼ yuʼun te litunkutik ta Ohio, ta California xchiʼuk ta Nueva York. Li ta 1958, la svaʼanik ta jkʼelvanej ta distrito, a jaʼ yuʼun te lik tunkunkutik ta California xchiʼuk ta Oregón. Te chkom vaykunkutik ta sna li ermanoetike. Laj kichʼkutik takel batel ta Canadá ta sjabilal 1960 kʼalal to ta sjabilal 1988. Te une, li Eugene kom ta jchanubtasvanej sventa Chanob vun sventa j˗abteletik yuʼun Ajvalilal yuʼun Diose ti jaʼ chichʼik chanubtasel li moletik ta tsobobbaile.

 Jtos li kʼusi mu xchʼay ta jolkutik kʼalal li˗echʼkutik ta Canadáe jaʼ li Gail xchiʼuk yuts yalal ti laj kojtikinkutik ta cholmantale. Li Gaile laj yalbunkutik xchiʼuk jun ermana ti chat la yoʼonton li yalabtak ta skoj ti cham li smukʼtotike. Mu la xaʼibeik smelolal xchiʼuk tskʼan la tsnaʼik ti bu bate. Li Gaile mu x-albej yuʼun smelolal, jaʼ yuʼun la jtakʼbekutik ta Vivlia li kʼusitik la sjakʼike xchiʼuk la jpatbekutik yoʼontonik.

 Jun noʼox xemana te li˗aykutik kʼalal la jvulaʼankutik li tsobobbail teʼe. Pe li ermana ti jchiʼuk batele jaʼ xa bat svulaʼan li utsʼ alalile. ¿Kʼusi kʼot ta pasel? Li Gail, li smalal ti Bill sbie xchiʼuk li oxvoʼ yalab ti jaʼik Christopher, Steve xchiʼuk Patrick lik xchanik li Vivlia eke. Li Christophere chtun ta mol ta tsobobbail ta Canadá, li Steve jaʼ jchanubtasvanej li ta chanob vunetik ta Vivlia ta snail chanob vun ta Palm Coast (Florida), li Patricke chtun ta Komite te ta Betel ta Tailandia. Li voʼon xchiʼuk Eugene jech-o la jkʼoponkutik li Gail xchiʼuk yutsʼ yalale xchiʼuk ximuyubaj tajek ti la jkolta jba jutuk sventa xojtikinik li Jeovae.

 Li ta Canadáe, li Eugene toj kʼupil sba akʼbat smoton yuʼun Jeova. Yuʼun la skolta sba ta jun abtelal ti toj lek kʼusitik kʼot ta pasel ta tsʼakale. Ta jchapboxuk avaʼiik.

 Leʼ toʼox olon tale, li krixchanoetike mu toʼox xaʼibeik smelolal kʼu yuʼun muʼyuk chichʼik chʼichʼ li stestigotak Jeovae xchiʼuk stekel kʼusi chalik ti mu meleluke. Jech kʼuchaʼal liʼe, li periodikoetik ta Canadáe chal ti yolbaj la chakʼ chamuk yalab xnichʼnab li stestigotak Jeova ta skoj ti muʼyuk chakʼbeik yichʼ chʼichʼe. Li jmalale koltavan sventa xakʼ ta ilel ti mu meleluk li vaʼ kʼusitik chalike, jaʼ jun matanal laj yaʼi ti jech koltavane.

 Kalal mu toʼox ch-echʼ li asamblea Internasional ta Búfalo (Nueva York) ta 1969, li Eugene xchiʼuk li yan ermanoetike la svulaʼanik mukʼtik ospitaletik sventa xalik ti tstsob sbaik te van 50 mil stestigotak Jeova li ta Búfaloe ti likemik tal ta Canadá xchiʼuk ta Estados Unidose. Li ermanoetike te laj yakʼbeik˗o komel doktoretik jaylikuk vun ti chalbe skʼoplal poxiletik ti muʼyuk yichʼoj chʼichʼe. Ti vaʼ yelan la spasike jaʼ sventa snaʼik doktoretik kʼusi ta jnoptik ta sventa li chʼichʼe xchiʼuk jaʼ sventa snaʼik kʼusi xuʼ spasik mi oy kʼusi kʼot ta pasel ta anil li ta asambleae. Ta skoj ti lek laj yaʼiik li doktoretike, li Eugene xchiʼuk yan ermanoetike laj to svulaʼanik yan ospitaletik li ta Canadáe xchiʼuk la skoltaik li moletik ta tsobobbail sventa chapalikuk mi oy kʼusi anil kʼot ta pasele.

 Naka sta laj kilbekutik sbalil li abtelal laj yich’ pasel taje, ¿mi xa naʼik kʼusi jaʼ?

 Li ta sjabilaltik 1980, li Eugene kʼoponat talel ta Betel ta Brooklyn (Nueva York) jaʼ li ermano Milton Henschel. Albat ti oy la ta yoʼonton li Jtsop Jbeiltasvanej ti xlik yichʼ pasel jun abtelal ti yakal xa onoʼox chichʼ pasel li ta Estados Unidose, ti jaʼ chalbe skʼoplal ti muʼyuk chkichʼtik chʼichʼe. Jaʼ yuʼun, li ta sjabilal 1988 libatkutik ta naklej ta Brooklyn, li Jtsop Jbeiltasvaneje la slikes jun departamento ta smeʼ nail abtelal ti Servicios de Información sobre Hospitales sbie. Laje albat jmalal xchiʼuk chaʼvoʼ ermanoetik ti xbat yakʼik ta ojtikinel li abtelale. Batik baʼyuk ta Estados Unidos, laje ta yantik lumetik. Mu ta sjaliluke, lik yan Departamentoetik ti jaʼ Información sobre Hospitales ta yantik Beteletike xchiʼuk li ta yantik lumetike lik li Komite ti Tsbeiltasvan batel ta Ospitaletike. Jaʼ noʼox snaʼoj stuk Jeova ti kʼu to yepal ermanoetik xchiʼuk yalab xnichʼnabik staojbeik sbalil li abtelal chichʼ pasel taje. Kʼalal jaʼo chlokʼ yakʼ ta ojtikinel abtelal li Eugene xchiʼuk kʼalal chbat svulaʼanan ospitaletike, li voʼone te chikom ta Betel ta tsʼisom o ta kosina.

 Li ta sjabilal 2006 toj tsots kʼusi la jnuptan. Yuʼun cham li kuni Eugene, ta jnaʼ tajek yuʼun toj lek yoʼonton. Pe oy kʼusitik la skoltaun sventa xkuch kuʼune, ta jkʼopon Jeova, ta jchan Jvivlia, ta jchikinta lek kʼalal chichʼ chanel li teksto jujun kʼakʼal liʼ ta Betele xchiʼuk ta jkʼel sjunul li kapitulo vuʼ lokʼem talel li tekstoe. Jaʼ jun matanal laj kaʼi ti oy noʼox kabtel li ta Departamento sventa Tsʼisom li ta Betele. Jaʼ jun matanal laj kaʼi xtok ti la jkolta jba ta smeltsanbel skortinailtak li Salonetik Sventa Asamblea ta Nueva Jersey xchiʼuk ta Nueva York leʼ xata jayibuk jabile. Avie, liʼ chitun-o ta Betel ta Fishkill, tsʼisom-o ta jpas. b

 Li kʼusi mas tsots skʼoplal chkaʼie jaʼ ti jkʼan li Jeovae, ti jchʼunbe smantale xchiʼuk ti jchʼun li kʼusi chal li s-organisasione (Ebreos 13:17; 1 Juan 5:3). Ta skoj ti jaʼ jech oy ta yoʼonton li Eugene eke, jpatoj koʼonton ta stojolal Jeova ti te ta jta jbakutik ta paraisoe xchiʼuk ti jmoj chikuxikutik sbatel osile (Juan 5:28, 29).